100 godina tomosa za SPC — Kralj i Vlada Kraljevine Crne Gore nijesu priznali ukidanje naše autokefalne Crkve (2)

Piše: Vladimir Jovanović

Delegat Ministarstva inostranih dela iz Beograda, koji je o tomosu za novoformiranu Ujedinjenu pravoslavnu srpsku crkvu Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca neposredno u Istanbulu pregovarao s Vaseljenskom patrijaršijom — na kraju su tomos Srbi platili 1,5 milion švajcarskih franaka u zlatu — u novembru 1919. izviještava Beograd:

„…Patrijarhov zastupnik… je dobio telegram od crnogorske vlade sa potpisom [Jovan] Plamenac. U telegramu se protestvuje protiv obnavljanja Pećske patrijaršije, naglašujući, da CRNA GORA KAO NEZAVISNA DRŽAVA I CRNOGORSKA CRKVA KAO CRKVA, neće priznati to obnavljanje…”

I zaista, niti jedan službeni akt, ni Vlade, ni Krune Crne Gore, nije iz emigracije „aminovao” nasilno „ukidanje” viševjekovne autokefalne Mitropolije crnogorske – Crnogorske pravoslavne crkve.

Nakon što je 30. septembra 1920. umro mitropolit Mitrofan Ban — poglavar autokefalne Crkve koji je u poznim godinama svoga života višekratno odigrao nečasne uloge — „Glas Crnogorca” je pisao:

„Na Cetinju ovih dana preminuo je poslije podužeg mučevnog bolovanja bivši crnogorski mitropolit Mitrofan Ban, koji je na onakav kukavički i nedostostojan način izdao svoga Kralja, svoju pastvu i herojsku Crnu Goru, koja ga je uzdigla na crkveni prijesto Crne Gore, na kome kroz tolike vijekove sjeđahu viteški mitropoliti… Ali, ipak, prije nego što je htio duh da napušti griješno tijelo Mitrofana Bana, nastupila je griža savjesti, i pri potonjem izdisaju, molio je suznim očima sve prisutne, da budu tumači njegovog pokajanja za zločin kojeg je učinio time, što je dao svoj mitropolitski blagoslov i pristanak za uništenje Crne Gore od strane Srbije, izjavljujući da je to tada morao učiniti pod pritiskom i prijetnjom srbijanskih vlasti… Njegovo je pokajanje prst Svemogućeg Gospoda Boga, koji je uvijek štitio crnogorski narod i upućivao ga na polje vrlina. On neće dozvoliti, da ubuduće više nijedan poglavar CRNOGORSKE CRKVE pođe putem Mitrofana Bana”…

Kralj Nikola I Petrović-Njegoš je pokopan marta 1921. u Sanremu (Italija). Klirici autokefalne Crnogorske pravoslavne crkve u egzilu, „zelenaši”, borci Za Pravo, Čast, Slobodu i Nezavisnost Crne Gore — jeromonah Nikodim Janjušević, protojerej Antonije Jakšić, protojerej Ilija Kapičić — u ruskoj su crkvi Hrista Spasitelja (Храм Христа Спасителя) činodjejstvovali s ruskim sveštenstvom prilikom sahrane kralja Nikole.

U Detroitu (SAD), jednom od centara crnogorske emigracije, ustrojena je najkasnije1923. Pravoslavna Crnogorska Crkva Svetoga Vasilija Ostroškoga. Izrađen je i poseban pečat, s natpisom na engleskome: Independent Montenegrin Orthodox Church (Nezavisna Crnogorska pravoslavna crkva), a sačuvani su fragmenti tamošnjega „izvoda iz protokola krštenih Pravoslavne Crnogorske Crkve”. U do sada poznatim dokumentima, posljednji obred nekoga od sveštenika naše autokefalne Crkve u emigraciji bilježi se 8. februara 1925. u Bergamu (Italija)…

Prvopotpisnik tomosa za Ujedinjenu pravoslavnu srpsku crkvu Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca od 19. februara 1922. godine — vaseljenski patrijarh Meletije IV Metaksakis (1871-1935) — po mnogo čemu je atipičan u dugoj istoriji ne samo Svete Majke-Crkve, nego i Pravoslavne crkve u cjelini. Zahvaljujući i rođačkim vezama s ondašnjim grčkim premijerom Elefteriosom Venizelosom je postao poglavar Grčke pravoslavne crkve (1917-1920), ali docnije i još dvije autokefalne crkve: Vaseljenske (1921-1923) i Aleksandrijske (1926-1935).

Takvi presedani za crkvenu praksu, vjeruje se, imaju objašnjenje u tajnoj vezi s slobodnozidarskim krugovima. Naknadno, publikovani su dokazi da je Meletije bio MASON (slobodni zidar).

Iniciran je početkom 1909. u loži „Αρμονια” („Harmonija”) u Carigradu. Masonski bilten na grčkome jeziku „Τεκτονικό Δελτίο” objavio je 1967. članak „Čuveni masoni: Meletije Metaksakis” (Vol. XVII, No. 71, pp. 25-50) — autor toga Meletjeva masonskoga „životopisa” je Aleksandar Zervoudakis, brat mu slobodni zidar; i lično su se poznavali.

„Jasan znak uticaja koji masonerija ima na formiranje čovjekova karaktera je kada je on duhovno spreman da prihvati njezina učenja, odnosno kada je rođeni mason — kao što je bio Meletije”, piše Zervoudakis. „Poslije inicijacije, brat Meletije je nastavio svoje masonske aktivnosti đe god je išao tokom burnoga života, kako su to dozvoljavale okolnosti i okruženje”.

Takođe, Velika loža u Grčkoj, na svome službenome sajtu (grandlodge.gr), svrstava Meletija u istaknutije masone...

Vraćamo se, konkretno, na tomos o autokefalji Vaseljenske patrijaršije za novoformiranu Ujedinjenu pravoslavnu srpsku crkvu Kraljevine SHS, savremenu Crkvu Srbije (SPC). U tekstu tomosa od 19. februara 1922. godine su grupisane dvije teme:

1) otpuštaju se one eparhije do tada u neposrednoj jurisdikciji Vaseljenske patrijaršije, a koje su od 1912-1913. (Balkanski ratovi) ili 1918. (Prvi svjetski rat) potpale pod Kraljevinu Srbiju tj. novostvoreno Kraljevstvo (docnije Kraljevinu) SHS — to su eparhije u Makedoniji, na Kosovu i u Bosni i Hercegvini;

2) priznaje se ujedinjenje prethodno priznatih autokefalnih crkava — Srpske (Kraljevine Srbije), CRNOGORSKE (Kraljevine Crne Gore) i Karlovačke (Austro-Ugarska) — kao i pripajanje dvije eparhije, Bokokotorske i Zadarske, iz jurisdikcije prethodno de facto autokefalne Bukovinske mitropolije (s matičnom katedrom u Černovci, gradu do 1918. u Austro-Ugarskoj, a sada u Ukrajini).

Međutim, Vaseljenska patrijaršija NIJE odobrila ili priznala „obnavljanje Pećke patrijaršije” — to je onomad neostvarena želja Srbije, a danas samo vesela ali veoma proširena glasina ili konfabulacija, koju često možete čuti ili pročitati. Ne samo u tomosu iz 1922, nego u bilo kojem drugom aktu Vaseljenske patrijaršije, zaključno s današnjim danom, ni aluziju o „obnavljanju Pećke patrijaršije” pronaći nećete… ništa nalik tome ne postoji.

Pećka ARHIEPISKOPIJA, nikakva „patrijaršija”, koja je, dok je postojala, bila SAMOUPRAVNA a ne autokefalna jurisdikcija, što se Vaseljenske patrijaršije tiče je 1766. napismeno, zbog raznoraznih njezinih prelesti i sablazni, predata vječnome prokletstvu — i retroaktivno i za sva naredna vremena.

Vaseljenski Patrijarh i Sinod su 1766. godine doslovno odlučili o podložnoj im samoupravnoj Pećkoj arhiepiskopiji sljedeće: „U napredak je izbrisano ime Ipekske Arhijepiskopije sa tablica carski[h], i smatra se kao da [je] nikad nije ni bilo”…

U tomosu iz 1922. je, međutim, uočljivo da ga je Vaseljenska patrijaršija zasnovala na kanonskim imperativima da se granice neke autokefalne jurisdikcije podešavaju s promjenama političkih (državnih) granica; naime, stoji u tomosu, „svojstveno [je] dobrome uređivanju i kanonskome poretku, da podešava i uređuje granice crkvene uprave prema POLITIČKIM PROMJENAMA koje se dešavaju”, a „opravdanost crkvenoga ujedinjenja u jednu cjelinu onih crkvenih oblasti koje su već POLITIČKI ujedinjene”; uočava se i još jedan „politički” aspekt, da se tomos izdaje „na molbu… i Vlade Kraljevine SHS”.

S tim u vezi, i dalje su sadržne i na snazi u kanonskome pravu Istočno-pravoslavne Crkve iste te imperativne norme — podešavanje i uređenje granice crkvene uprave prema POLITIČKIM PROMJENAMA — a jedna od tih političkih promjena je i obnova nezavisnosti Crne Gore; ni Kraljevna SHS, ni Jugoslavija, odavno ne postoje.

Do daljnjega, Vaseljenska patrijaršija, koja je unilateralno srpsku autokefaliju 1922. odobrila, naznačivši joj i teritorijalnu jurisdikciju (Kraljevina SHS), unilateralno srpsku autokefalaiju i-ili opseg njezine jurisdikcije može i ukinuti, nađe li to za potrebnim — aktuelni  vaseljenski patrijarh Vartolomej je za beogradski list „Politika” u februaru 2019. to definisao riječima: „ukoliko postoji odnosni zahtijev i veća crkvena potreba” 

Status Crkve Srbije i svih onih crkava kojima su nakon Sedmoga Vaseljenskoga sabora (787. godina, Nikeja) odobrene „do daljnjega” autokefalije i teritorijalni opsezi jurisdikcija — mogu kanonski „vo vjek vjeka” da budu potvrđene tek, ako i kada se održi Osmi Vaseljenski sabor.

Tekst tomosa iz 1922. je pisan na grčkome jeziku — na dva mjesta pominje AUTOKEFALNU Crnogorsku pravoslavnu crkvu — i glasi:

† MELETIJE po milosti Božjoj Arhiepiskop Carigrada – Novoga Rima i Vaseljenski Patrijarh

Sveta Crkva uređujući i obavljajući sve kako treba, a radi nazidavanja, smatra da je i ovo svojstveno dobrome uređivanju i kanonskome poretku, da podešava i uređuje granice crkvene uprave prema političkim promjenama koje se dešavaju, u koliko je to dozvoljeno svetim crkvenim zakonima, kako bi se upravljanje crkvenim poslovima vršilo bez teškoća i sa cjelishodnošću i kako bi od toga proizilazila veća korist za hristoimeni narod.

Prema tome, i u pogledu na bogospasajemu Kraljevinu Srbiju s obzirom na to, što je ona poslije bivših Balkanskih ratova iz 1912. i 1913. godine i doskorašnjega Velikoga svjetskoga rata proširena i uvećana i podignuta u jednu ujedinjenu Kraljevinu SHS po milosti i blagoslovu Božijem, obuhvatila je u svojim granicama eparhije koje su do skora bile pod kanonskom upravom Patrijaršijskoga Vaseljenskoga Prijestola i to mitropolije: Skopsku, Raško-prizrensku, Veleško-debarsku, Pelagonijsku, Prespansko-ohridsku i dio mitropolije Vodenske; Episkopiju polijansku na osnovu Bukureškoga ugovora od 10. avgusta 1913; Mitropoliju strumičku na osnovu Nejskoga ugovora od 27. novembra 1919; a na osnovu ugovora s Austrijom potpisanoga u Sen-Žermenu u Laji od 10. septembra 1919. godine mitropolije u Bosni i Hercegovini: Bosansku, Hercegovačku, Zvorničku i Banjalučko-bihaćku.

Pored toga, u granicama ovoga ujedinjenoga Kraljevstva SHS ušle su i AUTOKEFALNE PRAVOSLAVNE CRKVE: Karlovačka i CRNOGORSKA, kao i dvije dalmatinske eparhije: Zadarska i Bokokotorska; a zajedničkom odlukom predstojateljâ ovih crkava sakupljenih na saboru proglašeno je njihovo upravno jedinstvo sa Srpskom crkvom u jednu autokefalnu Crkvu pod imenom: autokefalna Ujedinjena pravoslavna srpska crkva Kraljevine SHS.

Zbog toga naša Hristova Crkva, na molbu Crkve i Vlade Kraljevine SHS, imajući u vidu kanoničnost i opravdanost crkvenoga ujedinjenja u jednu cjelinu onih crkvenih oblasti koje su već politički ujedinjene, radi konačnoga jedinstva i harmonije u upravi, prema pravilu Otaca — koje kaže: „da episkopi svakoga naroda treba da priznaju prvoga među sobom i njega smatraju glavom” — i radi veće i opšte koristi ujedinjenih oblasti koje imaju od jedinstva, jednodušnom odlukom, koja je donijeta na śednici Svetoga Sinoda, pod predśedništvom Naše Smjernosti, odlučuje i utvrđuje sljedeće: odobrava i blagosilja crkveno oslobođenje od Patrijaršijskoga Vaseljenskoga Carigradskoga Prijestola i prisajedinjenje autokefalnoj Ujedinjenoj pravoslavnoj srpskoj crkvi onih eparhija koje su do skora bile pod njegovom upravom i koje su gore pomenute.

Priznajući pak proglašeno jedinstvo AUTOKEFALNIH CRKAVA: Srpske, CRNOGORSKE i Karlovačke, kao i dviju dalmatinskih eparhija, prima od ovih obrazovanu Svetu autokefalnu Ujedinjenu pravoslavnu srpsku crkvu kao sestru u Hristu, koja ima i uživa sva prava autokefalnosti, prema propisima i redu Svete Pravoslavne Crkve.

Za dokaz, stalnu i vječitu potvrdu svega ovoga što je ovako kanonski usvojeno i utvrđeno odnosno onih eparhija i dijelova našega Svetoga Patrijaršijskoga Vaseljenskoga Prijestola, koje su u skorije vrijeme pripale bogospasajemoj Kraljevini SHS, a i odnosno jedne Ujedinjene autokefalne pravoslavne srpske crkve, koja je obrazovana u ovoj Kraljevini, izdajemo s visokopreosvećenim mitropolitima, naše u Svetome Duhu ljubezne braće i saslužitelja, ovaj naš Patrijaršijski i Sinodski tomos, čiji se tekst tačan i nepovrijeđen nalazi izložen i u svetome kodeksu naše Svete Velike Hristove Crkve, sa željom, da Bog svake blagodati, koji nas je pozvao u svoju vječnu slavu u Isusu Hristu, podari svagda svaki blagoslov i svaki dobar plod svima eparhijama, koje su na ovaj način od nas oslobođene, kao i cijeloj najsvetijoj sestri autokefalnoj Ujedinjenoj pravoslavnoj srpskoj crkvi Kraljevine SHS. Njemu neka je slava i država vo vjek vjeka. Amin.

Godine 1922, februara 19, epimnemeze 5.

Patrijarh konstantinopoljski MELETIJE, odlučuje; [saglašavaju se] kesarijski NIKOLA, halkidonski GRIGORIJE, neokesarijsko-katarijski POLIKARP, angirski GERVASIJE, haldijsko-kerasundski LAVRENTIJE, sarandaeklisijski AGATANGEL, nikejski VASILIJE, amasijski GERMAN, rodoski APOSTOL, varnski NIKODIM, iliupoljski SMARAGD, metrijski JOAKIM.

(Kraj)