Istoričar Snajder: Ukrajina i Ukrajinci su postojali mnogo prije SSSR-a

Priredio: V.J.

Timoti Dejvid Snajder (Timothy David Snyder, rođen 1969.) je američki istoričar, profesor Univerziteta Jejl, specijalizovan za istoriju Centralne i Istočne Evrope i Holokausta. Između ostaloga, član je Komiteta za savjest Memorijalnoga muzeja Holokausta.

Snajder je autor dva istoriografska bestselera: „Krvave zemlje: Evropa između Hitlera i Staljina” („Bloodlands: Europe Between Hitler and Stalin”, 2010) i „O tiraniji: Dvadeset lekcija iz 20. vijeka” („On Tyranny: Twenty Lessons from the Twentieth Century”, 2017).

U podkastu „Today, Explained” portala „Vox” na temu moderne ukrajinske istorije sa Snajderom je razgovarala Noel King.

Za čitaoce „Antene M” izdvajamo najinteresantnije djelove…

KING: Ukrajinu, iznova i iznova, nazivate „normalnom zemljom”. Zašto toliko insistirate na „normalna”?

SNAJDER: Kada slušamo propagandu, pravimo izuzetke u sopstvenom umu. Sada, ako slušamo što gospodin Putin kaže o Ukrajini, počinjemo da mislimo: „Oh, ma postoji neki razlog zašto ne bismo trebali da tretiramo zemlju Ukrajinu, državu i narod Ukrajine, kao sve ostale”. A moja poenta je bila da kažem: Ne, to je zemlja, to je država, to je narod veoma sličan drugima.

KING: Propaganda na koju se pozivate, djelimično je tvrdnja Vladimira Putina da Ukrajina nije prava država, da je nju u potpunosti stvorila Rusija. Koji argument on iznosi?

SNAJDER: Pozabaviću se time, ali prvo bih samo sugerisao da je to Putinov tehnički vokabular za uokvirivanje nečega što nije realni argument. Znate, to je kao da kažem da Kanada nije država, to je samo kreacija Ujedinjenoga Kraljevstva! Zvučaće smiješno. A [Putinov] „tehnički argument” glasi da je, kada je stvoren Sovjetski Savez, uspostavljena ukrajinska republika. U tom smislu, biva, Ukrajinu je stvorio Sovjetski Savez.

Postoje tri markantno pogrešne stvari u vezi s ovim. Prvo, Sovjetski Savez nije isto što i Rusija. Osnovan je namjerno kao neruski, internacionalistički projekat.

Drugo, Sovjetski Savez je stvoren kao federacija nacionalnih jedinica. To je bilo upravo zato što su svi, uključujući internacionaliste — poput Lenjina — shvatili 1917, ’18, ’19, ’20, ’21, ’22, da je ukrajinsko pitanje realno, da ono postoji. Prije jednoga vijeka, ovo zapravo nije bila velika debata, čak ni na krajnjoj ljevici — jer je ukrajinsko pitanje bilo toliko očigledno.

Nekoliko godina posmatranja ukrajinskih ljudi, koji su spremni da se oružano bore i umru za nezavisnost svoje domovine [Ukrajinci su 1917. proglasili autonomnu, a početkom 1918. potpuno suverenu ukrajinsku državu, prim], uvjerilo je komuniste, koji su 1922. osnovali Sovjetski Savez, da u Ukrajini realno postoji nacionalno pitanje i da za njega moraju da imaju pravi odgovor.

Dakle, sada bi u tom smislu bilo istinitije reći: „Ukrajina je stvorila Sovjetski Savez“. Jer bez opštega priznanja ukrajinskoga identiteta, Sovjetski Savez ne bi bio postavljen na način na koji je bio — federacija nacionalnih jedinica.

I treća stvar, ukrajinska istorija seže daleko prije 1917-1918. godine. Mislim, na srednjovjekovne događaje koji se ulivaju u nju; zatim događaje iz rane moderne istorije koji takođe definišu savremenu posebnost Ukrajine. U 19. vijeku postojao je ukrajinski nacionalni pokret. Sve to, da se vratim na vaše ranije pitanje, čini da identitet Ukrajine spada u sasvim normalne evropske parametre, kao kod drugih nacija. Ukrajina ni u kojem smislu nije nastala kada je stvoren Sovjetski Savez. Već je bila tu; i već je Ukrajina imala izuzetno zanimljivu i posebnu istoriju.

KING: A za vrijeme Sovjetskoga Saveza, da li je Ukrajini bilo dozvoljeno da bude svoja zemlja u smislu jezika i kulture?

SNAJDER: Tu se ide naprijed-nazad. Kada su 1922. osnovali Sovjetski Savez, početna ideja komunista je bila: pobijedićemo u Ukrajini tako da je pridobijemo iznutra. A način pridobijanja Ukrajine je da ćemo imati politiku afirmativne akcije: regrutovaćemo ukrajinske elite u Sovjetski Savez, promovisaćemo ih otvarajući radna mjesta u birokratiji, otvarajući ukrajinsku kulturu. To traje do kraja 1920-ih. Ali, onda kada Staljin dođe na vlast, on vidi situaciju drugačije.

Staljin, naime, pokušava da ekonomski transformiše Sovjetski Savez, sprovodeći politiku zvanu kolektivizacija, što u osnovi znači da država preuzima kontrolu nad poljoprivredom. Ukrajina je najvažniji poljoprivredni resurs Sovjetskoga Saveza; to je, u suštini, žitnica Evroazije. Kada Staljinova politika kolektivizacije propadne i počnu ljudi masovno umirati od gladi širom Ukrajine, Staljin kaže: „Ne, nijesmo mi krivci, ovaj problem je izazvala Ukrajina, ukrajinski nacionalisti, ukrajinski agenti finansirani iz inostranstva“ — što je sve potpuna besmislica.

I ono što Staljin radi je da preokreće ukrajinsko pitanje; odjednom svi oni ljudi, unaprijeđeni tokom 1920-ih, bivaju stavljeni na namještena suđenja; ili vrše samoubistva ili su pogubljeni u velikome teroru. Iznenada, ukrajinski tradicionalni seoski život je zbrisan glađu koja ne samo da je bila u potpunosti spriječiva, već je u suštini i odlučeno da se dogodi 1932. i 1933. godine. Tako je Ukrajini dozvoljeno da se uzdigne na određeni način, a onda je slomljena.

KING: Možete li nam reći o gladi u Ukrajini? Dajte nam predstavu što se dogodilo i kakvi su bili ishodi za ljude koji su živjeli u Ukrajini.

SNAJDER: Petogodišnji plan, od 1928. do 1933, bio je da se Sovjetski Savez, koji je u osnovi zemlja seljaka, pretvori u zemlju radnika. A suštinski dio toga je da se poljoprivreda oduzme od privatnih farmera, od malih zemljopośednika, koji su bili veoma brojni u Ukrajini; i da se oni stave pod kontrolu države, jer bi to omogućilo državi da kontroliše izvore kapitala, koji bi se tada mogao preusmjeriti ka industrijalizaciji. Seljaci bi bili stavljeni pod kontrolu, zemlja bi bila stavljena pod kontrolu, hrana bi bila stavljena pod kontrolu. A ideja je, dakle, bila da bi sve ovo omogućilo državi da preusmjeri resurse na ono što je zaista željela: izgradi gradove, rudnike, fabrike.

Međutim, ne realizuje se baš dobro. Kolektivizovana poljoprivreda generalno ne funkcioniše, a prelazak na nju je posebno užasan. Godine 1931. i posebno 1932. godine u Ukrajini je došlo do kolektivizacije; a loša su žetve. I Staljin taj neuspjeh politički tumači. On kaže da je za to kriva Komunistička partija Ukrajine. Drugim riječima, Staljin daje veoma politizovanu interpretaciju neuspjeha koja se u osnovi tiče kraha upravo njegove politike.

I onda Staljin pokušava da stvarnost deformiše svojom interpretacijom: glad se ne tretira kao stvarna, ili se tretira kao krivica Ukrajinaca. Žito se oduzima od Ukrajinaca 1932. pa čak i 1933. godine, kada je jasno da će stotine hiljada ljudi ili čak milioni umrijeti. Posebno u novembru-decembru 1932. Moskva sprovodi niz izuzetno oštrih postupaka — na primjer, seljacima nije dozvoljeno da idu u gradove ili područja van Ukrajine i tamo se možda zaposle ili na bilo koji način pokušaju da prežive. Niko ne smije da napušti Ukrajinsku Socijalističku Republiku.

Znate, ovakve stvari u suštini prave neku vrstu zatvora od cijele republike: izgladnjeli nemaju što da rade i nemaju đe da odu. Rezultat svega ovoga je NAJVEĆI POLITIČKI ZLOČIN U EVROPI U 20. VIJEKU — nacionalno i politički dirigovana glad u kojoj, po trenutno najboljim procjenama, umire oko 3,9 miliona ljudi, a koji nijesu morali da umru.

KING: O moj Bože!... I da li je u tom trenutku Ukrajina u suštini potučena i ućerana u pokornost; kako ljudi reaguju?

SNAJDER: To se dešava neđeljama i mjesecima i to predugo traje. I ljudi gube sposobnost da se ponašaju politički ili na načine na koje bi mogli da se eventualno zaštite. Ljudi vrlo često, znate, gube u takvim beznadežnim situacijama elementarne aspekte onoga što bismo smatrali moralom i pristojnošću. Dakle, to je veoma, veoma težak teret za ukrajinsko društvo, nezaboravna trauma; i to je jedna od stvari koja Ukrajince udaljava od Rusa. Jer, ako strana vlada, znate, pokuša da negira [tu istorijsku epizodu], ili da je umanji, ili na neki način to relativizuje, kao što je to činila ruska vlada, to izaziva dosta negodovanja i otuđenja.

KING: Što se potom dešava s Ukrajinom?

SNAJDER: Ukrajina je konstitutivni dio Sovjetskoga Saveza, od njegova osnivanja 1922. do njegova raspada 1991. godine. Ukrajinsko pitanje postoji i tokom Drugoga svjetskoga rata, kada, neko vrijeme, Ukrajinu hvali Staljin; i to zato što se rat uglavnom vodi u Ukrajini.

Uzgred, Ukrajinci u tom ratu više stradaju od Rusa, ne samo relativno, već i apsolutno. Više stradaju civili u Ukrajini nego u Rusiji.

Staljin, dakle, hvali Ukrajinu; ali kada je Njemci okupiraju, sve se ponovo okreće. Činjenica da su Ukrajinu ipak jedno vrijeme okupirali Njemci okreće se protiv Ukrajinaca. Sada Ukrajince sumnjiče da su kolaboracionisti. Istina je da su i mnogi Rusi kolaboracionisti, ali Rusi nijesu toliko pod lupom koliko Ukrajinci.

Kada Staljin umre, dolazi do izvjesnoga popuštanja, od Moskve se Ukrajina tretira na manje nasilan način; i taj poststaljinski period dolazi do svoga vrhunca 1960-ih. Tada, dakle, postoji izvjesno smirenje i ukrajinskoj kulturi je dozvoljeno da malo procvijeta. Ali kada Brežnjev preuzme kontrolu, od kasnih 1960-ih, a posebno od ranih 1970-ih pa nadalje, imate politiku veoma namjerne rusifikacije u Ukrajini.

I upravo je taj period — 1970-te — toliko važan za razumijevanje sadašnjosti, jer su tada odrasli ljudi poput Putina. Dakle, Putinova je perspektiva — da je u Ukrajini sve u osnovi rusko; kao, znate, svi zaista rado govore ruski, pa čak i ako se čini da ga u Ukrajini većina ne govori, oni zaista žele ruski jezik. To je perspektiva iz 1970-ih na sve ovo što se sada zbiva. Međutim, s ukrajinske tačke gledišta, 1970-te su veome loše.

A tek poslije Černobilja, kada Gorbačov i sovjetsko rukovodstvo ne govore ništa o širenju radioaktivnoga materijala, stvari počinju da se kreću u Ukrajini. I pojavljuje se nova vrsta ukrajinske politike koja počinje da govori o većoj ukrajinskoj autonomiji ili čak ukrajinskoj nezavisnosti. Sovjetski Savez se raspada 1991, a istovremeno, u Ukrajini se održava referendum o nezavisnosti, na kojem ne samo da postoji velika za nezavisnost, već postoji i većina u svakome regionu Ukrajine, uključujući i one regione koje Rusija sada okupira, ili se za njih oružano bori…