KGB i Ruska crkva — Otpor sveštenika Gleba Jakunjina (3)

Priredio: Vladimir Jovanović

Gleb Pavlovič Jakunjin (1934-2014) je od 1962. sveštenik-paroh Ruske pravoslavne crkve, disident, po rušenju komunizma poslanik Državne dume 1. saziva (1993-1995). S još jednim rusko-pravoslavnim sveštenikom, Nikolajem Ešlimanom, poslao je 1965. otvoreno protestno pismo Aleksiju I Simanskom — koga je 1945. de facto Staljin postavio za patrijarha moskovskoga — detaljno oslikavajući masovno gušenje prava i sloboda vjerujućih od strane državnih organa SSSR-a. Zauzvrat, Aleksij i Sinod su obojicu kaznili zabranom sveštenosluženja, „do njihova pokajanja”.

Otac Gleb je narednih godina, ometan od vlasti na razne načine i uz brojne rizike po sebe i svoju prorodicu, objavio hiljade materijala i dokumenata; ta svjedočanstva o neprekidnim kršenjima prava vjerujućih u SSSR-u su imala širok odjek u inostranstvu. Njegove aktivnosti su udruženo obuzdavali vrh jerarhije Ruske crkve i KGB (Komitet državne bezbjednosti), angažujući protiv oca Gleba i sveštenike-agente.

Novembra 1979. Gleb Jakunjin je uhapšen, a 20. avgusta 1980. osuđen  po optužbi za antisovjetsku agitaciju; služio je petogodišnju kaznu u radnome logoru, koji je poznat kao „Пермь-36” (sada „muzej-rezervat istorije političkih represalija"). Potom je 1985. prognan na sedam godina u Jakutiju. Godine 1987. amnestiran i vraćen od Moskovske patrijaršije u svešteničku službu. Rehabilitovan 1991. rezolucijom Vrhovnoga savjeta Ruske Federacije.

Upravo će Gleb Jakunjin predvoditi državnu komisiju koja je početkom 1990-ih, za vrijeme kratkotrajne demokratizacije Rusije, objavila dio tajnih arhiva SSSR-a, raskrinkavajući najvišu jerarhiju Ruske crkve — patrijarhe, mitropolite, arhiepiskope, episkope — kao agente i nagrađivane KGB oficire…

KGB Sovjetskoga Saveza, prve u istoriji države koja je nastojala da iskorijeni koncept Boga, konačno je infiltrirao Rusku pravoslavnu crkvu, dehristijanizujući je u instrument vanjske i unutrašnje politike Kremlja.

Ovu infernalnu praksu, koja u osnovi i danas funkcioniše, opisuju i bilješke Vasilija Mitrohina (1922-2004), nastale tokom tri decenije koliko je radio kao arhivista vanjsko-obaveštajnoga sektora Prve glavne uprave KGB-a. Mitrohinove top secret evidencije obuhvataju 80 tomova od oko 50.000 stranica. Postale su poznate s njegovim prebjegom 1992. u Veliku Britaniju. Knjige „Mač i štit: Mitrohinov arhiv i tajna istorija KGB-a” (1999) i „Svijet je išao našim putem: KGB i bitka za Treći svijet” (2005), koje kod nas nijesu objavljene, izazvale su parlamentarne istrage (Velika Britanija, Italija, Indija) i javna preispitivanja u još nekim zemljama svijeta.

U prijevodu na crnogorski jezik, slijedi treći nastavak iz knjige „Mač i štit”, poglavlja „Sovjetske crkve, progon i prodor” — dva prethodna nastavka su na linkovima dolje…

 ***

Najozbiljniji čin javnoga prkosa u Ruskoj pravoslavnoj crkvi tokom ere Leonida Brežnjeva [1964-1982, prim] bilo je — po mišljenju Centrale KGB-a — osnivanje Hrišćanskoga komiteta za odbranu prava vjerujućih u SSSR-u [Христианский комитет защиты прав верующих в СССР, prim] u decembru 1976. od oca Gleba Jakunjina, jerođakona Varsonofija Hajbulina i laika Viktora Kapitančuka.

Deklarisani cilj Hrišćanskoga komiteta, koji je radio u konsultaciji s Helsinškom grupom za ljudska prava iz Moskve, bio je da pomogne vjernicima svih vjeroispovijesti u SSSR-u da „ostvaruju svoja prava u skladu sa svojim uvjerenjima“.

„Jakunjin i njegovi saradnici“, izvijestila je Centarala KGB-a, „praktično se upuštaju u borbu s postojećim poretkom u SSSR-u... proglašavajući nacionalni vjerski preporod u Rusiji kao alternativu marksizmu-lenjinizmu. Komitet ima široku mrežu fanatičnih korespodenata među vjernicima; oni su glavni dobavljači informacija koje se plasiraju inostranstvu o religioznoj situaciji”.

„Da bi izazvali raskol u RUSKOJ PRAVOSLAVNOJ CRKVI i osnovali novu crkvenu organizaciju, koja bi zauzela antisovjetske pozicije”, nastavlja Centrala KGB-a, „Hrišćanski komitet je pokrenuo kampanju da kompromituje sveštenstvo lojalno sovjetskoj državi kao nesposobno da brani interese vjernika”.

Do 1980. godine — na užas KGB-a — objavljeno je na Zapadu 11 tomova dokumenata, od ukupno 1.189 stranica ruskoga teksta, do kojih je došao Hrišćanski komitet.

KGB je na kraju uništio Hrišćanski komitet svojim tradicionalnim tehnikama: destabilizacije, prodora agenata i progona.

Peta uprava KGB-a je zaključila da je najizloženiji „za obradu” jerođakon Varsanofij, jedan od osnivača Komiteta. Uz pomoć GALKINA — to je neidentifikovani agent unutar više jerarhije Ruske pravoslavne crkve — Varsanofij je početkom 1978. premješten u crkvu u Vladimirskoj oblasti čiji je nastojatelj, VOLŠKI, takođe dugogodišnji sveštenik-agent KGB-a.

Pošto mu je otežano stupanje u kontakte s Jakunjinom i Kapitančukom, Varsanofij je podnio ostavku u Hrišćanskome komitetu. Prema Varsanofijevom dosijeu, VOLŠKI ga je upoznao sa „simpatičnim psihijatrom” — takođe agentom KGB-a, kodno ime BULKIN — koji ga je ubijedio da „boluje od nervne bolesti”; i da treba da se odrekne Hrišćanskoga komiteta „kako bi smanjio stres i tako spriječio da se njegova bolest pogorša”.

KGB je pripisao zasluge što je naveo Varsonofija da se „koncentriše na istraživački rad u oblasti teologije, koristeći materijale iz oblasnih arhiva“. Dok je radio u arhivi, drugi agent KGB-a — SPIRANSKI — uspio je da pridobije njegovo povjerenje i navodno je „Varsanofij odvraćen od opsesije da postane portparol vjerujućih u Sovjetskome Savezu“.

Konačno, da bi to „svečano” potvrdili, Varsanofij je bio ubijeđen i da pošalje pismo patrijarhu moskovskome, Pimenu, kao i visokim ličnostima u Ruskoj pravoslavnoj crkvi, izvinjavajući se za „prijestupe” koje je napravio…

Centrala KGB-a je 28. septembra 1978. tajno objavila Naredbu br. 00122 o „Mjerama za jačanje operativnoga rada agenata u borbi protiv subverzivne aktivnosti stranih vjerskih centara i neprijateljskih elemenata među klirom i sektašima“.

Taj poduži dokument odražava zavisnost KGB-a od teorije zavjere i njegovu opsesiju „ideološkom subverzijom“ svih vrsta. Takođe, KGB je nesvjesno odao počast hrabrosti progonjenih ruskih vjernika i vitalnosti njihove vjere. Mitrohinove bilješke o KGB Naredbi br. 00122 obuhvataju sljedeće:

„Pod izgovorom brige za slobodu vjeroispovijesti i prava vjerujućih SSSR-a, imperijalističke obavještajne službe i strani antisovjetski centri su organizovali ideološku sabotažu, usmjerenu na podrivanje moralnoga i političkoga jedinstva sovjetskoga društva i podrivanje osnova socijalističkoga sistema; nastoje da diskredituju sovjetsko državno i društveno uređenje, podstiču vjerske organizacije na konfrontacije s državom i stimulišu pojavu antisovjetskoga podzemlja među sektašima [male vjerske zajednice, prim]. Uz podsticaj iz inostranstva, neprijateljski elementi su pokrenuli aktivnu organizacionu i provokativnu aktivnost u cilju formiranja ilegalnih grupa i zajednica unutar sektaškoga miljea, osnivanje štamparija i uspostavljanje kontakata sa stranim klerikalnim centrima”.

Slijedeći direktive iz maja 1975. konferencije vodećih zvaničnika KGB-ovih organizacionih jedinica (koje se bave vjerskim pitanjima), bilo je moguće „preduzeti mjere za jačanje operativnih pozicija u međunarodnim vjerskim organizacijama, razotkriti i kompromitovati njihove vođe, zvaničnike i emisare svešteničkih službi”.

„U vodeće krugove nekih vjerskih formacija INFILTRIRANI SU ISKUSNI I POUZDANI AGENTI, a mjere za identifikaciju, sprečavanje i zaustavljanje subverzivne aktivnosti neprijateljskih elemenata među sektaškim antisovjetskim podzemljem postale su djelotvornije; obezbijeđeno je DALJE JAČANJE POZICIJA PROGRESIVNIH VJERSKIH LIČNOSTI, kao i njihovo aktivno učešće u borbi za mir i drugim političkim mjerama”.

Operativni rad, međutim, još nije ispunjavao baš sve zahtijeve. Situacija u nizu sektora rada KGB-a ostala je napeta. Rad na ometanju i odvajanju vjerujućih od uticaja „neprijateljskih elemenata, posebno među mladima” — odvijao se slabo. Agenturne pozicije KGB-a u vodećim redovima disidentskih baptista, katoličkoga i unijatskoga sveštenstva, pentekostalista, adventista i Jehovinih svjedoka, kao i među neregularnim muslimanskim sveštenicima SSSR-a — ocijenjene su kao slabe.

Stoga, Kolegijum KGB-a SSSR-a, odlučio je ovako:

1. Podići nivo agenturno-operativnoga rada za borbu protiv subverzivne aktivnosti koju pod pokroviteljstvom religije sprovode imperijalističke obavještajne službe, klerikalni centri u inostranstvu i neprijateljski elementi u zemlji. Temeljni zadaci su da se blagovremeno identifikuju, spriječe i da se stane na kraj subverzivnim planovima protivnika za podsticanje antisovjetske aktivnosti u klerikalnome okruženju, stvarajući vjerske formacije neprijateljske prema socijalističkome sistemu i uvlačenje vjerujućih u svoju sferu uticaja.

2. Prva, Druga i Peta uprava KGB-a treba da identifikuju strane antisovjetske klerikalne organizacije koje su, prema dokazima, koristile neprijateljske specijalne službe i treba da podnesu prijedloge za identifikaciju i presijecanje subverzivnih kanala, identifikovanje i presrijetanje komunikacionih kanala s neprijateljskim elementima . . .

3. Peta uprava i lokalne organizacione jedinice KGB-a treba da preduzmu korake i okončaju neprijateljske aktivnosti koje su osmišljene da potkopaju lojalnost sovjetskoj državi i društvenome poretku najveće vjerske organizacije u SSSR-u, naime RUSKE PRAVOSLAVNE CRKVE; da spriječe prodor pojedinaca s neprijateljskim stavovima u vodeće redove RUSKE PRAVOSLAVNE CRKVE; u periodu 1978-80. treba da preduzmu korake za jačanje operativnih pozicija u strukturi RUSKE PRAVOSLAVNE CRKVE — mitropolijskim okruzima, eparhijama, parohijama, manastirima i obrazovnim ustanovama — i da se unutar RUSKE PRAVOSLAVNE CRKVE kompromituju i uklanjaju reakcionari i antisovjetski elementi…

Hrišćanski komitet za odbranu prava vjerujućih pokušao je da se zaštiti od prodora KGB-a, djelimično tako što je ostao malobrojan — nikada ne bi imao više od četiri člana u jednome trenutku.

U maju 1979, međutim, pridružio im se otac Vasilij Fončenkov, bez znanja ostalih u Komitetu da je on devet godina ranije regrutovan od strane Pete uprave KGB-a — kao agent DRUG.

Prema dosijeu Fončenkova, „bio je uključen u kultivaciju određenih pojedinaca (u Ruskoj pravoslavnoj crkvi), savjesno obavljajući svoje zadatke i pokazujući inicijativu”.

Od 1972. godine Fončenkov je predavač na Zagorskoj bogoslovskoj akademiji [tj. Moskovskoj duhovnoj akademiji u Sergijevom Posadu, gradu blizu Moskve koji se od 1930. do 1991. službeno nazivao Zagorsk, prim] i bio je na funkciji u Odjeljenju za vanjske odnose Moskovske patrijaršije.

U periodu 1976-77. Fončenkov je nastojatelj crkve Svetoga Sergija u Berlinu i urednik „Stimme der Orthodoxie” [u prijevodu: „Glasa pravoslavlja”, prim], časopisa Centralno-evropskoga egzarhata Ruske pravoslavne crkve. Kontakti sa stranim crkvama su možda pomogli da se Fončenkov, agent DRUG, preporuči neopreznim članovima Hrišćanskoga komiteta.

Kampanja KGB-a protiv javnoga neslaganja u Ruskoj pravoslavnoj crkvi dostigla je vrhunac 1979-80, talasom hapšenja vodećih disidenata — među njima i oca Gleba Jakunjina — a koji su kasnije osuđeni na zatvorske kazne ili ubijeđeni da se povuku.

Vjerovatno da bi odagnao sumnje da je Fončenkov njihov agent, KGB ga je pozvao na saslušanje. Sugerisano mu je da objavi izjavu u stranoj štampi da mu je prijećeno hapšenjem. Naravno, Fončenkov nikada nije optužen.

U martu 1980, tokom pośete Zapadnoj Njemačkoj, KGB agent ABBAT — arhiepiskop volokolamski Pitirim [Nečajev, 1926-2003, od 1986. mitropolit, njegov neposredni prejemnik je Ilarion Alfejev, sada rukovodilac Odjeljenju za vanjske odnose Moskovske patrijaršije, prim] — mogao je bizarno izjaviti da, eto, u SSSR-u nije bilo „talasa hapšenja“.

Prvi veliki uspjeh kampanje KGB-a je dezavuisanje harizmatičnoga sveštenika iz Moskve, oca Dmitrija Dudka — čiji je „krimen” uključivao pozivanje na kanonizaciju pravoslavnih mučenika pod boljševicima — da javno, na sovjetskoj televiziji u junu 1980. porekne svoje ranije stavove.

Dudkov otpor je slomio posebno vješt isljednik KGB-a, Vladimir Sergejevič Sorokin, koga je počeo da smatra „svojim rođenim bratom“. Kasnije je rekao da se nadao da će djelovi njegova „priznanja”, kao što je osuda kroz tipičnu kremaljsku formulaciju „zveckanje sabljom Karterove administracije”, biti prepoznati kao riječi koje mu je KGB stavio u usta. Njegova se reputacija, međutim, nikada nije u potpunosti oporavila.

Za razliku od Dudka, nije bilo izgleda da se otac Gleb Jakunjin povuče pred pritiskom vlasti SSSR-a.

Jedino je Glebovoj supruzi bilo dozvoljeno da prisustvuje suđenju. Ostatku njegove porodice i prijateljima, zajedno s dopisnicima zapadne štampe, odbijen je pristup. U sudnicu su mogli, kako je jedan dopisnik opisao, samo izvjesni „krupni mladići u neprikladnim odijelima“, koje je odabrao KGB. Vjerovatno u još jednom pokušaju da otklone sumnje od njega, sovjetske vlasti su i Fončenkova pridružili listi odbijenih za pristup sudnici.

Pozvani su da svjedoče protiv Gleba Jakunjina i nekoliko sveštenika-agenata KGB-a iz Ruske pravoslavne crkve.

Među njima i monah Josif Pustoutov — JESAULENKO — bivši predstavnik Moskovske patrijaršije u śedištu Hrišćanske mirovne konferencije u Pragu [agent JESUALENKO je, prema arhivu Mitrohina, takođe iz Odjeljenja za vanjske odnose Moskvske patrijaršije, KGB ga regrutovao 1970. godine, prim]. On je svjedočio „o štetnim međunarodnim posljedicama” rada Hrišćanskoga komiteta.

Otac Gleb Jakunjin je ponosno prihvatio kaznu, pet godina zatvora, nakon čega su uslijedile i godine prisilnoga izgnanstva, uz ove riječi:

„Bog mi je poslao ovo iskušenje, smatram to velikom čašću i kao pravoslavni hrišćanin to prihvatam s blagodarnošću“…

(Nastavlja se)