Čovjek CRNOGORSKE NACIJE, Paštrović na dvoru Sultana (1)

Piše: Vladimir Jovanović

Lik mu se pojavljuje u čuvenoj turskoj TV sapunici „Sulejman Veličanstveni”. Glumi ga Rahmi Diligil (slika gore).

To je Mustafa-paša, guverner Kaira, docnije Antiohije, zet Sultana; ili „Mustafa CRNOOGORAC iz okoline Kotora” — piše 1855. njemački istoričar Johan Vilhem Cinkajsen u trećem tomu „Istorije Osmanske carevine u Evropi: Unutrašnji život i predstojeći pad do 1623. godine” (str. 116).

Nije mali broj arhivskih listina, te docnije objavljenih činjenica u istoriografskim radovima s pomenom Mustafa-paše. Tome nasuprot, tek se par napomena o njemu zna u rodnoj mu Crnoj Gori…

Najprije o člancima naših istoričara, Iva Stjepčevića i Petra D. Šerovića, koji 1935. i 1961. u Crnoj Gori prvi objavljuju neke vijesti i pretpostavke o Mustafa-paši.

Stjepčević cijeni „vrlo vjerovatno” da je Mustafa-paša ista osoba koja 8. oktobra 1522. u Kotoru, tada u Mletačkoj republici, pristupa „Malom i Tajnom vijeću u općinskoj kancelariji”, na čijem je čelu Viktor Diedo, providur („dostojni rektor i provisor Kotora”) — a uz ove zapisane lične podatke:

„Mustafa Turčin, rodom iz PAŠTROVIĆA, koji se, kad je nosio kršćansko ime, zvaše PETAR, sin pok. Radovana ĆUDE”.

Islamizirani Petar Ćuda, alijas „Mustafa Turčin”, navodi Stjepčević u članku naslovljenom „Nepoznati Paštrović”, „u ime trajnog pokona” svojim srodnicima — Andrici Andriću i Andrici Radičeviću i njihovim potomcima iz Paštrovića — tada u Kotoru notarskim aktom potvrđuje „za vječna vremena, na pravu i jednaku polovicu sve zemlje i posjede, polja, šume, kuće i sva prava, koja ima ili može imati u predjelu Paštrovića” („Glasnik Narodnog univerziteta Boke Kotorske”, br. 4-6, Kotor, 1935, str. 5-6).

Šerović se nadovezuje na Stjepčevića. Precizira da se radi o aktu Državnoga arhiva u Kotoru, iz fonda sudsko-notarskih zapisa (sv. XXXV, str. 37).

Srzentići iz Reževića, piše, ranije su se prezivali Ćude ili Ćudići: pominje se Jovan Chiudis u mletačkome dokumentu iz 1423. godine — dodajem, i 1440. u još jednoj listini o mirenju Gargerije (Gregorije?) i Andrica Chiudick.

„Paštrovići su predstavljali zajednicu slobodnih seljaka”, napominje Šerović, a Ćude ili Ćudići „pripadali su paštrovskoj ‘vlasteli’”, tako su „nazivana i 12-orica predstavnika plemena, koja su, uz suđe i vojvode, birana u ‘stol od pravde’”.

„Poznato je i to da su Turci na razne načine primamljivali paštrovske mladiće u svoju službu, pa će biti i Petar Ćuda, kasniji Mustafa-paša, na taj način dospio među Turke u Crnoj Gori, odakle je upućen u Carigrad, gdje se kao darovit mladić spremao za budući visoki položaj”.

„Što su Mustafu nazivalii ČOVJEKOM CRNOGORSKE NACIJE”, objašnjava Šerović, „to je, vjerovatno, uslijedilo stoga što su Paštrovići srodni po krvi i jeziku, a i po junaštvu sa susjednim Crnogorcima”.

Docnije u Grčkoj, „slično njemu [Mustafa-paši] bio je prozvan junačkim imenom CRNOGORAC (Μαυροβουνιώτης) i neustrašivi i hrabri pomorski kapetan Vaso Brajević iz Mojdeža u hercegnovskoj opštini”.

„Kao guverner Egipta, Mustafa se bio jako obogatio”, piše Šerović, „te se kaže da je Sultan običavao da reče da mu nije žao što mu je zet toliko bogat; jer, pošto nema djece, to će Mustafino bogatstvo i tako njemu pripasti. Mustafa je podigao u Carigradu jednu od naljepših palata i ukrasio je mramorom koji je nabavio u Kairu, a oko podizanja jedne džamije utrošio je znatnu sumu novca”.

Odakle tako visoki uglednik Osmanske carevine 1522. u Kotoru? Prema Šeroviću:

„U ono doba okolina Kotora bila je dobrim dijelom pod turskom vlašću; i Mustafa je obilazeći ove turske posjede u blizini svog rodnog kraja — možda i na molbu svoje rodbine — navratio u Kotor, koji je bio, kao i Paštrovići, u mletačkim rukama, da pred mletačkim vlastima, prema kojima je pokazivao naročitu naklonost, raspolaže svojim imanjem u Paštrovićima u korist svojih rođaka; jer ono za njega, kao vrlo bogata čovjeku i visokog turskog funkcionera, nije predstavljalo neku naročitu vrijednosti”.

Naime, „da Mustafa iz navedenog kotorskog dokumenta nije bio obično lice, vidi se po tome što su pri aktu darivanja imanja njegovoj rodbini bili prisutni providur, sva tri gradska suca kao i Malo i Tajno vijeće, kao da se radi o naročito važnim pravnim poslovima većeg značaja, a ne o običnom ustupanju, ili darivanju imanja, što se redovito, kako ističe Stjepčević, obavljalo samo pred gradskim sucem i auditorom. Ali, iako pravni posao o kojemu se radilo, nije bio naročito važan da je bilo potrebno učešće visokih gradskih funkcionera, takav postupak je, očito, zahtijevao prisustvo odlične i visoke ličnosti kakav je bio Mustafa”.

„I činjenica da se u aktu ni jednom riječju ne pominje Mustafin naslov i položaj, što je inače u aktima obična pojava”, zaključuje Šerović, „može se smatrati dokazom njegova visokog položaja, što je, izgleda, iz nekih naročitih obzira i razloga, ovdje namjerno izostavljeno — da bi njegov boravak u Kotoru ostao što više neprimjetan” („Ko je i odakle bio Mustafa ‘čovjek crnogorske nacije’”, „Istorijski zapisi”, sv. 3, Titograd, 1965, str. 496-499).

Dr Gligor Stanojević 1975. u „Istoriji Crne Gore: Od početka XVI do kraja XVIII vijeka”, (III-1, Titograd, str. 55) pominje Mustafa-pašu oko izbijanja rata između Turaka i Mletaka na Kipru (1570-1573):

„Inspirator ovoga rata, koji je imao veći značaj za Crnu Goru nego raniji mletačko-turski ratovi, bio je upravo jedan Crnogorac. To je bio Mustafa-paša”.

Ali, Stanojević griješi, jer to nije Mustafa-paša Crnogorac, već sasvim druga osoba, istoga imena i titule —Mustafa Paša, ali Lala Kara, rodom s Romanije (Sokolac, sadašnja Bosna i Hercegovina).

Pouzdaniji je Stanojević kada o Mustafa-paši Crnogorcu citira listine mletačke administracije: da je Mustafa paša „Sultanov ljubimac”, a „taj je crnogorski čobanin postigao zavidnu karijeru u turskoj administrativnoj hijerarhiji i bio peta ličnost Carstva”. Precizira da je „rodom iz Crne Gore, blizu Kotora” i da je „bio u saraju od sitnih nogu i izašao je iz njega kao spahija, što je najmanji položaj pri izlasku iz saraja; zatim je postao kazandžir, što je dužnost da nosi hranu Sultanu, položaj dosta visok”.