Genadij Vasić-Vasiljevič, crnogorski episkop (8)

Piše: Vladimir Jovanović

Kada su 8. juna 1764. u Majinama posvetili arhimandrita Genadija Vasića-Vasiljeviča za episkopa Crnogorske pravoslavne crkve u Dalmaciji, mitropoliti Sava i Vasilije Petrović-Njegoši su nanovo potvrdili svoju crkvenu nezavisnost u odnosu na Pećku arhiepiskopiju („patrijaršiju”).

Nijesu dozvolili pećkome „patrijarhu” Atanasiju (niti njegovim nasljednicima) da se prošire na Boku Kotorsku, kako je on namjeravao naredivši 15. septembra 1751. posvećenje kod Trebinja Simeona Končarevića „na prevashoditeljni stepen arhijerstva mitropoliji dalmatinskaja i albanskija” — opširnije na linkovima dolje.

Između ostaloga, pećki „patrijarh” je od Petrovića-Njegoša osujećen u pokušaju da preuzme i Savinu, manastir u Herceg-Novome, gradu koji su 1687. Crnogorci, skupa sa Mlecima oslobodili od Turaka.

Poglavari Crnogorske pravoslavne crkve i nakon 1751. postavljaju igumane Savine i izdaju razne gramate i sinđelije tamošnjoj bratiji; uz ovaj tekst objavljujem faksimile: tri dokumenta mitropolita crnogorskoga Save, uključujući i njegovu gramatu od 15. marta 1770. sa blagoslovom za gradnju Velike crkve u Savini, te sinđeliju Petra I Petrovića-Njegoša iz 1794. jeromonahu Josifu Tropoviću…

Uzalud je, dakle, Končareviću mandat pećkoga „patrijarha” Atanasija; koliko se zna, nikad nije dolazio u vizitaciju Boke Kotorske, niti je nametnuo svoj autoritet vjernicima i većini pravoslavnoga sveštenstva u tom dijelu Crnogorskoga primorja, pod vlašću Mletačke republike.

Istina, neka kolebanja ili smutnje oko prihvatanja nadležnosti pećkoga arhiepiskopa su postojala u Savini. Mitropolit Vasilije u jednome od pisama 1751. prepoznaje kaluđera Nektarija Ljubibratića za kolovođu neposlušnika. Naredne godine, mitropolit Sava je kod mletačkoga providura protestovao:

„Nahodi [se] jedan pop na Novi na Toplu, imenom Lazar Mirojević, koji jeste isti pop došao iz turske zemlje i ostavio svoju parohiju, a pak hoće na Toplu da se učini vikar, miti neke bezumne i maloumne glavare i čini veliku mutnju i hoće da pokolje sudite Principove [podanike Mletačke republike, prim], jedan bezumnik i bezakonik… puno čuda čine sad jedni crkovni ljudi. Nikoga živa ne bi ostavili da im može bit; i, gospodine p[rovidure], neću da mi vizitaju kaluđeri sa Savine moju eparhiju” (Jevto Milović, „Zbornik dokumenata iz istorije Crne Gore, 1685-1782”, Cetinje, 1956, str. 229).

No, Savina ostaje u nadležnosti eparhijske katedre primorske (Stanjevići i Majine) Crnogorske pravoslavne crkve, efektivno do 1814, kada je odlukom Bečkoga kongresa dio Crnogorskoga primorja potpao pod Austrijsku carevinu. O toj vezi, navodeći markatne primjere, svjedoči i jedno docnije pismo Mitrofana Bana, mitropolita i poglavara Crnogorske pravoslavne crkve. Objavio ga je Goran Komar:

 „KONSISTORIJA CETINJSKA

Cetinje 7. jula 1912. g.

Prečasnom Gospodinu O. Milutinu Raduloviću igumanu M. Savine

u M. Savini.

Cetinjski Manastir sa Savinskim vežu mnoge istorijske uspomene; i to: blaženopočivši mitropolit Sava Petrović dao je 1770. godine Arhijerejski blagoslov za podizanje velike Savinske crkve; Mitropolit prvi Sveti [Sveti Petar Cetinjski, prim] u Savini blagoslovio je vojne barjake protivu Francuza koji hoćahu da poplave Boku; Vladika Rade kao đak učio se u Savini, a sadašnji mitropolit Crnogorski [autor pisma, prim] postrižen je u Savini.

S pogledom na ovakva istorijska fakta, a sa obzirom i na to, što Manastir Savina na Primorju pravoslavlju služi kao religiozni svjetilnik na čast i korist našemu pravoslavlju; zato Manastir Cetinjski Savinskome šalje na dar jednu Sv. Čašu sa odnosnim priborom, koje izvolite primiti u znak naše ljubavi i odanosti k tamošnjoj bratiji i njihovoj sv. obitelji.

Mitropolit

Mitrofan Ban“…

Neki su iz mletačke vlasti 1751. bili naklonjeni ideji da se iz Boke Kotorske s novim episkopom Simeonom Končarevićem istisne tradicija i snažni uticaj crnogorskih mitropolita. Burni protesti Save i Vasilija, pozivanje na stare povelje i praksu neprikosnovenosti njihove nadležnosti, doprinijeli su da Senat u Veneciji Končareviću ne izda potvrdu da zaista može biti dalmatinski episkop, čime je onemogućena i eventualna revizija crnogorske jurisdikcije u Boki Kotorskoj. 

Prema dr Nikodimu Milašu, providur Jeronim Balbi je pisao Senatu da odobri episkopski čin i službu Končareviću, „ali stvar je svršila time da je Senat izdao 5. aprila 1753. providuru Balbi naredbu, u kojoj kaže da uvažava sve što je on kazao u odbranu Končarevića, ali pošto NIJE BILO KANONIČNO NJEGOVO POSTAVLJENJE, te neka on (providur) gleda na oprezni način i bez vike ukloniti ga iz Dalmacije” („Pravoslavna Dalmacija, istorijski pregled”, Novi Sad, 1901, str. 399-400). 

Končarević je prešao u suśednu Austrijsku carevinu (Popina, Lika), a 1758. je otišao u Rusiju; tamo je 1762. umro…

Važnije, nakon 15. septembra 1751, nikakve veze između katedri Cetinja i Peći ne postoje. Za posvećenje u episkopa Genadija Vasića-Vasiljeviča u Majinama, kao i 30. oktobra 1756. za posvećenje u episkopa predjela zetskih Vladimira Bukovskog, koje je obavljeno u Cetinjskome manastiru — nijesu tražena odobrenja ni naknadne potvrde „patrijarha”, sinoda ili sabora u Peći.

Ko je Genadij Vasić-Vasiljevič?

Ovaj etnički Srbin, rođen 1723. u Beogradu, sin trgovca Vasilija, zamonašio se sa 15 godina, zakaluđerio u 24-oj, jeromonah manastira Hopovo. Otišao 1751. u Pakrac i služio kao egzarh kod episkopa Sofronija Jovanovića, sve u jurisdikciji Karlovačke mitropolije Pećke arhiepiskopije u Austrijskoj carevini 

Po smrti Jovanovića, „cjelokupno sveštenstvo i narod tražili su da im se za episkopa postavi Genadije Vasić, egzarh pokojna episkopa, ali u Karlovcima [središtu Karlovačke mitropolije Pećke arhiepiskopije, prim] je već postojala tradicija ne samo da se ne prima narodna molba za postavljanje novoga episkopa, nego i da se protiv takvog kandidata najenergičnije postupi” (Dušan Lj Kašić, „Srpski manastiri u Hrvatskoj i Slavoniji”, 1971, Beograd, str. 163).

Izboru Genadija za episkopa se protivi karlovački mitropolit Pavle Nenadović, a asistiraju mu vlasti Austrijske carevine. Sukob eskalira, pa mu je Nenadović zabranio sveštenosluženje. Genadij krajem 1758. emigrira u Rusiju. Tamo je primljen u klir Ruske crkve, ponešto rusifikujući ime i prezime. U Rusiji je, izgleda, upoznao našega mitropolita Vasilija Petrovića-Njegoša.

Prema dr Gligoru Stanojeviću, „ruski arhimandrit Genadije Vasiljević, jedan od onih kaluđera koji rado skitaju svijetom, prokrstario je mnoge zemlje; obišao je Njemačku, boravio je u Carigradu, Smirni i na Krfu”.

„Prvi put Genadije je došao u Crnu Goru 18. oktobra 1763. i boravio u Majinama desetak dana. Odatle je prešao u Dalmaciju, smjestio se u manastir Krupu, a kasnije prešao u manastir Svetoga Arhanđela” („Mitropolit Vasilije Petrović i njegovo doba, 1740-1766”, Beograd, str. 174).

Ali, ispostaviće se, tu se nije radilo o „skitnji” ili slučajnome svraćanju u Crnu Goru. Genadij je od crnogorskih mitropolita dobio nalog da ide u dalmatinske manastire koje su smatrali svojom jurisdikcijom. U manastiru Svetoga Arhanđela, tj. manastiru Krka, između Knina i Šibenika, arhimandrit je Nikanor Rajević — porijeklom iz Crne Gore (Boke Kotorske) — de facto crnogorski vikar ili egzarh za tamošnje pravoslavno sveštenstvo.

Kako u Dalmaciji nijesu imali episkopa, piše 1901. episkop Nikodim Milaš, Nikanor bi slao kandidate i „na Stanjeviće, radi rukopoloženja”. „Mnoštvo se sinđelija i danas još čuva u manastiru Krci i u drugim arhivama, koje su izdane dalmatinskim sveštenicima od mitropolita ‘skenderijskog i primorskog’ Save Petrovića Njegoša, a poslije i mitropolita Petra I Petrovića-Njegoša” (str. 432).

G. Stanojević napominje kako su Genadijev „dolazak u Crnu Goru i boravak u Dalmaciji uzbudili mletačku policiju; mletački žbiri nijesu mogli da utvrde razlog Genadijeve posjete crnogorskim vladikama”.

„Iduće godine Genadije je ponovo posjetio Majine. Početkom juna 1764. stigao je u Kotor na brodu Dimitrija Živkovića iz Skradina, inače nastanjena u Šibeniku, u pratnji skradinskoga popa Jevgenija Blagojevića. Iz Kotora Vasiljević je, zajedno sa Živkovićem, produžio u Majine, tu su ga rukopoložili za vladiku Sava i Vaslije. Sjutradan se vratio u Budvu i Živkovićevim brodom nastavio je put ka Dalmaciji” (str. 174).

„Posvećenju su prisustvovala dva popa iz Kotora i dva kaluđera iz Svete Gore, koji su se tu slučajno zatekli”, nastavlja G. Stanojević. „Monasi Dionisije i Gligorije došli su iz Patrasa na jednom peraštanskom brodu sa ciljem kupljenja milostinje za svetogorske manastire. Prethodno su morali tražiti dozvolu od crnogorskih vladika, koju nijesu dobili; i tako su se na, dan osvećenja 8. juna, zatekli u Majinama”.

Međutim, manastira pod nazivom „Patras” nema na Svetoj Gori, ali istoimena stara Mitropolija postoji na Peloponezu. Ispostavilo se da su mletačke vlasti od dvojice svetogorskih ili „svetogorskih” monaha doznali pojedinosti oko novoga crnogorskoga episkopa u Majinama: da je posvećen za vladiku Dalmacije. Informisali su Mlečane kako su „Sava i Vasilije savjetovali Genadiju da se vrati u sjevernu Dalmaciju i od generalnoga providura traži postavljenje za vladiku”.

Kako piše Mile Bogović, četiri dana po hirotoniji, 12. juna 1764, mletačke vlasti „ne vide ništa što bi je moglo učiniti vjerovatnom", ali „već 20. juna su dobijene obavijesti od izvanrednoga providura u Kotoru koje potvrđuju istinitost te posvete” („Katolička crkva i pravoslavlje u Dalmaciji za vrijeme mletačke vladavine”, Beograd, 1993, str. 80).

Mlečani su upalili alarm, jer je Genadij ruski klirik. „Mletačka policija”, navodi G. Stanojević, „posebno se interesovala da li je Genadije donio pisma Savi i Vasiliju i odnio njihove odgovore”.

Radilo se o tajnoj prepisci sa kancelarom Ruske carevine. To je Mihail Voroncov (1714-1767), kome je vladika Vasilije 1754. posvetio svoje djelo „Исторiя о Черной Горы”.

S tim u vezi, ostaje da se dalje istraži i evntualni blagoslov Sinoda Ruske crkve za hirotoniju Genadija u Crnoj Gori. Drugim riječima: da li je Sinod Rusije prepoznao za autokefalnu Crnogorsku pravoslavnu crkvu najmanje dvije godine prije nego što je 1766. Pećka „patrijaršija” ukinuta?

„Genadije je odigrao posredničku ulogu, što su Mlečani tek kasnije utvrdili”, piše G. Stanojević. „Crnogorske vladike čim su saznale da će Voroncov doći u Veneciju, uputili su mu pisma po Genadiju. Vasilije je iskoristio priliku da Voroncovu zahvali za sva dobročinstva koja je ukazao Crnogorcima u Moskvi i pozvao ga da posjeti Crnu Goru. Pismo sličnog sadržaja uputio je i vladika Sava” (str. 175).

Međutim, ta „ruska veza” novoga crnogorskoga episkopa za Dalamciju pokazaće se fatalnom. Za početak, kako piše M. Bogović, „po nalogu državnih inkvizitora providur je zabranio novom episkopu sve episkopske funkcije, što je i Senat potvrdio 4. avgusta iste (1764) godine" (str. 80).

Čini se da nijesu bile iscrpljene sve šanse da mu Senat, pod uticajem Rusije, naknadno odobri djelovanje u Dalmaciji.  Ali kada se u decembru 1764. Genadij pojavio u Austrijskoj carevini, kao izaslanik mitropolitâ Save i Vasilija, noseći njihova pisma za Petrograd, uhapšen je, a pisma oduzeta. Prema Nenadu Ninkoviću: „Vasić je išao u Dalmaciju, đe se nadao da će pod zaštitom Mlečana postati episkop, ali je na putu kroz Habzburšku monarhiju uhapšen” („Politička i kulturna djelatnost mitropolita Pavla Nenadovića”, doktorska disertacija, Univerzitet Novi Sad, str. 356) 

U Austriji je suočen i sa starim optužbama srpskoga mitropolita Pavla Nenadovića, iz Karlovačke mitropolije Pećke arhiepiskopije, koji je dodatno inkriminisao Genadija dojavama da je „ruski čovjek”.

Sudski procesi protiv Genadija Vasića-Vasiljeviča vođeni su u Beču i Osijeku. Austrijske vlasti su ga drakonski osudile — na doživotnu robiju. Kaznu od 1767. izdržava u Gracu.

Posljednje poznate vijesti pronađene u arhivskim izvorima o episkopu Genadiju su iz marta 1780, kada se predstavkom obratio Sv. Sinodu Ruske crkve; žalio se, piše da mu nije dokazana nikakva krivica, da nevin strada „za pravoslavnu vjeru”, tražeći da o njegovoj sudbini bude obaviještena i carica Katarina II. Sinod je s tim upoznao Kolegiju (ministarstvo) vanjskih djela Rusije; nije poznato da li je nešto preduzeto radi njegova oslobođenja ili je u zatočeništvu proveo ostatak života.

Teškoj sudbini Genadija Vasića-Vasiljeviča, dakle, doprinio je i glavni arhijerej Pećke arhiepiskopije u Austrijskoj carevini, karlovački mitropolit Pavle Nenadović. Iako mu je sugerisano da se odrekne crnogorske hirotonije i zvanja episkopa, da bi mu se to uzelo „kao olakšavajuća okolnost”, Genadij to nikad nije uradio — baš kao ni crnogorski episkop Vladimir Bukovski 1758. u Rusiji.

A sa pomenutim karlovačkim mitropolitom Nenadovićem su crnogorski mitropoliti u otvorenim neprijateljstvima i prije nego su 15. septembra 1751. prekinuli sve veze sa pećkim „patrijarhom”. 

Žarišta su njihove konfrontacije i jurisdikcija nad zajednicom pravoslavnih Grka u Trstu, a potom i hirotonija još jednoga arhijereja u Crnogorskoj pravoslavnoj crkvi, o kome savremena javnost — isto je i sa episkopima Vladimirom Bukovskim i Genadijem Vasićem-Vasiljevičem — gotovo da ništa ne zna.

I taj episkop, rukopoložen je u Crnoj Gori bez znanja i odobrenja Pećke arhiepiskopije. Zvao se: Prokopije Popović…

(Nastavlja se)