78 crnogorskih sveštenika 1945-46. za autonomnu jurisdikciju i stvaranje Pravoslavne crkve Jugoslavije (III dio)

Priredio: Vladimir Jovanović

Sinod Srpske pravoslavne crkve (SPC) depešom je početkom avgusta 1945. upitao jednog od rijethih svojih tadašnjih pouzdanika na Cetinju, protojereja Nikolu Markovića, je li zgodno i kada da mitropolit Josif Cvijović učini kanonsku pośetu Cetinju? S iste adrese od Ministarstva za Crnu Goru Demokratske Federativne Jugoslavije — a ministar je Milovan Đilas — zatraženo je odobrenje da Cvijović otputuje za Crnu Goru.

U Patrijaršiji su shvatili da Joanikije Lipovac nema bogzna kakvu budućnost — on se najotvorenije, kontinuirano od početka 1942. i nepovratno svrstao u četnički tabor pod patronatom i Italijana i od septembra 1943. Njemaca, raspirujući u Crnoj Gori svojim poslanicama i djelima krvave bratoubilačke borbe, odvlačeći u ambis i značajan dio sveštenstva.

Čak i nakon što je kralj Petar II Karađorđević iz emigracije, prethodno priznavši Tita za šefa vlade de iure postojeće Kraljevine Jugoslavije (sporazum Tito-Šubašić), javno 12. septembra 1944. pozvao pripadnike četničkoga pokreta da se promptno priključe partizanskoj vojsci — a one koje odbiju da „zloupotrebljavaju ime kralja i autoritet krune” – Lipovac je ostao uz Pavla Đurišića, koji ga je potom imenovao za počasnoga predśednika tzv. Nacionalnoga komiteta za Crnu Goru, Boku i Stari Ras.

A još 4. aprila 1945. — tada je Lipovac živ i u pokušaju bjekstva s kolonama Đurišića oko Lijevča Polja (BiH) — Sinod u Beogradu ga razriješava eparhijske katedre crnogorsko-primorske; i aktom br. 572/zap. 145 određuje Cvijovića za administratora.

Tadašnji prvojerarh SPC, patrijarh Gavrilo Dožić, boravi u emigraciji, navodno „radi liječenja”, a zapravo u tajnosti pregovora o svojoj koži sa Titovim izaslanicima iz UDBE o povratku u Beograd, pripremajući svoju ličnu izdaju kralja Karađorđevića. Dožića su njemačke okupacione vlasti internirale u aprilu 1941, do decembra 1944, kada je prebačen u Sloveniju; tamo je, po slobodnoj volji, sa Nikolajem Velimirovićem, šurovao s Njemcima, četinicima Momčila Đujića i srpskim nacistima Dimitrija Ljotića (naslovna fotografija uz ovaj tekst).

Josif Cvijović (1878-1957), predratni član četničke organizacije, od 1932. mitropolit skopski SPC, blizak saradnik Nikolaja Velimirovića, kao najstariji u Patrijaršiji rukovodio je od maja 1941. Sinodom u Beogradu, tj. u Srbiji kojom je od jeseni te godine do oktobra 1944. upravljao od nacista zavisni predśednik srpske vlade general Milan Nedić…

Na upit, dakle, o mogućnosti Cvijovićeve kanonske pośete Cetinju, protojerej Nikola Marković iz Cetinja je Sinodu proslijedio:

„Odgovor na vašu depešu br. 1288 od 4. avgusta 1945. koju ste primili iz Beograda treba da bude: ‘Svetom arhijerejskom sinodu - Beograd. Predloženo da se pridržavate REZOLUCIJE sveštenstva crnogorskog donešene u gradu Nikšiću 15. juna t.g. i mi ostajemo dosljedni njenim zaključcima’.

Prednje vam dostavljamo radi znanja i upravljanja. Sekretar [Vjerske komisije Crne Gore], svešt[enik] Đ[orđije] Kalezić”.

Zaključci iz rezolucije osnivačkoga skupa Udruženja pravoslavnih sveštenika Crne Gore 14-15. juna 1945. u Nikšiću — sa potpisima 78 sveštenika — osuđuju velikosrpski šovinizam vrha SPC, a pozivanjem na tradiciju crnogorskih vladika i Petrovića-Njegoša u osnovi traže obnavljanje Crnogorske pravoslavne crkve u statusu autonomne jurisdikcije unutar nove Pravoslavne crkve Jugoslavije, do koje bi došlo promjenama Zakona o SPC (iz 1929. godine) i Ustava SPC (1931).

Svešteničku rezoluciju je Sinodu poslao protojerej-stavrofor Petar Kapičić, predśednik Udruženja. On je rođen 1890. u Ugnjima, na Cetinju svršio je Bogoslovsko-učiteljsku školu. Od 1913. do 1922. učitelj, kada je, od tadašnjega mitropolita Gavrila Dožića, rukopoložen za sveštenika, jereja; od 1938. protojerej. Rat proveo na Cetinju, nije se „kompromitovao”. Po oslobođenju, član Sreskoga odbora i Komisije za utvrđivanje ratne štete u Crnoj Gori.

U propratnome aktu, o. Petar Kapičić umoljava Sinod SPC da sprovede u život odluke donijete rezolucijom crnogorskoga sveštenstva; traži da uprava Udruženja pravoslavnih sveštenika Crne Gore preuzeme administriranje Crkvom u Crnoj Gori do postavljenja arhijereja-administratora i određivanja arhijerejskoga zamjenika, a dotle da se prepiska sa eparhijom crnogorsko-primorskom obavlja preko uprave Udruženja pravoslavnih sveštenika Crne Gore; za arhijerejskoga zamjenika predlaže sveštenika Milana Mihailovića.

MILAN MIHAILOVIĆ, rođen 1879. u Bjelopavlićima, protojerej-stavrofor u mirovini, rukopoložen je za sveštenika u Crnogorskoj pravoslavnoj crkvi, član konsistorije i crkvenoga suda u Nikšiću. On je najstariji sin Neđeljka-Neda Mihailovića (1849-1912) iz Mijokusovića, takođe sveštenika Crnogorske crkve, paroha Rsojevićsko-mijokusovićskog, te poslanika Crnogorske narodne skupštine…

U Patrijaršiji u Beogradu je upaljen „crveni alarm” zbog razvoja situacije u Crnoj Gori, bezmalo identične onoj u Makedoniji oko obnove Ohridske arhiepiskopije. Sinod se 15. septembra 1945. oglasio saopštenjem, u kojem pilatovski „pere ruke” od Joanikija Lipovca, a koga su — i to je posebno licemjerje — u novija vremena proglasili „SPC sveštenomučenikom”.

Sinod iz Beograda 15. septembra 1945. saopštava:

„Sinod za vreme okupacije podjednako se interesovao i brinuo o svima delovima naše Sv. Crkve u granicama mogućnosti. Nijedan momenat Sinod nije propustio a da ne izvrši svoju dužnost prema Crkvi i SRPSKOM NARODU.

Premda je Sinod stalno nastojavao da se pod okupacijom sačuva jedinstvo SPC, ipak je neprijateljska sila bila jača, te je i Crkva ne samo bila pocepana, nego je bila prekinuta i onemogućena gotovo svaka veza, kako između pojedinih delova tako i sa centralom naše Crkve. Za sve to najmanje snosi odgovornost Sinod.

Eparhija crnogorsko-primorska okupirana od strane neprijateljskih italijanskih vlasti bila je potpuno otsečena od naše Patrijaršije i živela u posebnim prilikama.

Da su ARHIJEREJ [Joanikije Lipovac] i crkvene vlasti eparhije crnogorsko-primorske imale redovne veze sa Patrijaršijom, MOŽDA SE U NJOJ NE BI DESILO ONO ŠTO SE DOGODILO.

Iz istih razloga je tamošnjem sveštenstvu ostalo nepoznato stanje naše Crkve pod nemačkom okupacijom, rad našeg ovdašnjeg sveštenstva i teškoće protiv kojih se borila naša Crkva na čelu sa Sinodom…

S obzirom na materijalno stanje pojedinih eparhija, Sinod nikad nije zaboravio sveštenstvo u Crnoj Gori sa kojim nije mogao imati redovnih veza ali je pojedince prihvaćao i pomagao kad su mu se za savet i pomoć u ma kom vidu obraćali.

U brizi i staranju za dobro naroda i sveštenstva, posle oslobođenja, a po privatnom saznanju da je njegovo visokopreosveštenstvo mitropolit crnogorsko-primorski g. Joanikije NAPUSTIO SVOJU EPARHIJU, Sinod je po svima kanonskim i zakonskim propisima odmah postavio rešenjem svojim od 4. IV/22. III 1945. Sin. Br. 772/ zap. 145 administratora eparhije, koji je sa svoje strane, a po dobivenim obaveštenjima od strane crkvenih i svetovnih ljudi koji poznaju tamošnje prilike, odmah postavio arhijerejskog zamenika, organizovao crkveni sud i o tome njegove članove na Cetinju obavestio.

Stoga se čini velika nepravda Sinodu ako bi se i pomislilo da je svoje dužnosti zanemario, da se za izvesne delove naše Crkve nije interesovao ili čak da sprovodi neku ‘VELIKOSRPSKU IDEOLOGIJU’, te da je njegovom krivicom naša Crkva i naše rodoljubivo sveštenstvo dovedeno u položaj koji ne pripada narodnom sveštenstvu u Crnoj Gori.

Jedan deo sveštenstva našeg u Crnoj Gori, našavši se usamljeno posle odlaska svoga eparhiskog Arhijereja i jednog dela tamošnjeg sveštenstva i ne sačekavši da se prethodno upozna sa radom i namerama Sinoda, to je sveštenstvo pristupilo IZVESNOJ AKCIJI, koja je U SUŠTNOJ PROTIVNOSTI sa postojećim kanonskim i zakonskim propisima naše Svete Crkve i PRISVOJILO tuđa prava i tuđe dužnosti koje mu ne pripadaju, tako da je svojom pomenutom rezolucijom PREKORAČILO dozvoljene granice i SAMOVLASNO uzelo na sebe ulogu da ono reguliše položaj Pravoslavne crkve u našoj zemqi i Eparhiji u Crnoj Gori mimo glave Crkve njegove svetosti Patrijarha i Sinoda, koji je jedino nadležan za to.

Iz svih tih razloga Sinod, brinući se o crkvenom poretku i jedinstvu naše Crkve, POZIVA POTPISNIKE REZOLUCIJE i savetuje tamošnje sveštenstvo, da se u svome radu strogo pridržava učenja Sv. Jevanđelja, kanonskih propisa i zakona i Ustava naše Sv. Crkve i drugih propisa o radu i disciplini u Crkvi, kao što je to crnogorsko sveštenstvo u prošlosti uvek primerno radilo; da svoje snage ne upotrebljava i troši u međusobnim rasprama, nego složno na dobro Crkve naše, svog naroda i države, te da tamo opet zavlada blagočastije i poredak koji su glavni uslov našeg crkvenog života i napretka.

Jer put kojim je pošao izvestan deo sveštenstva crnogorsko-primorske eparhije NE VODI DOBRU NI JEDINSTVU CRKVENOM, već neredu i raskolu u Crkvi.

Ovo dostaviti nadležnim putem sveštenstvu u Crnoj Gori i objaviti u ‘Glasniku’ radi znanja i upravljanja celokupnog sveštenstva SPC”.

Saopštenje Sinoda SPC 15. septembra 1945. ostalo je bez efekta: crnogorsko sveštenstvo insistira na zaključcima svoje rezolucije.

Bilježi se i da je Josif Cvijović, očigledno pod utiskom da mu crnogorsko sveštenstvo odbija poslušnost, 15. septembra 1945. zatražio da ga Sinod razriješi dužnosti administratora crnogorsko-primorske eparhije, što je, do daljnjega, odbijeno.

Iz Patrijaršije se potom za podršku obraćaju komunističkim vlastima u Beogradu; najprije svome bivšem svešteniku iz Krupnja, Vladu Zečeviću, prijeklom Crnogorcu iz Nikšića koji je odrastao u Srbiji — tadašnjem jugoslovenskom ministru unutrašnjih poslova…

Nastavlja se…