Đilas: Plotun preśeče Milovana Bulatovića kad uzviknu ‘Zbogom Crna…’

Priredio: Vladimir Jovanović

Milovan M. Bulatović, rođen 1900. u Rovcima, s komitma Todora Dulovića svraćao je u kuću oca Milovana Đilasa (1911-1995, na fotografiji gore) u Podbišću kod Mojkovca.

U memoarima „Land Without Justice” ili „Besudna zemlja”, objavljenim 1958. u Njujorku, Đilas bilježi da je Bulatović „plavuškast momak, grubih crta, krupne glave, širokih usta i velikih rijetkih zuba”.

„Bio je i za seljačke pojmove grubo građen, ali od komada. Govorio je malo i zaobilazno. Smijao se još rjeđe i preko volje. Pričalo se da je vjeroloman i surov. Ovo drugo je i bio. Bio je on čovjek velike i divlje hrabrosti i izdržljivosti”.

Docnije Đilas, kao đak niže gimnazije u Kolašinu, prisustvuje smaknuću Milovana Bulatovića. No, što je neposredno prethodilo hvtanju Bulatovića i izvođenju pred stroj srpske žandarmerije?

Na dan parlamentarnih izbora u Kraljevini SHS, 18. marta 1923. godine, veća grupa crnogorskih komita izvršila je prepad, privremeno zauzevši selo Veliđe, blizu Berana, na lijevoj obali Lima.

Vjerovatno precijenivši brojnost komita, na „preko 100 naoružanih odmetnika”, srpski izvještaji opisuju da je ova komitska grupa „pošto je vezala predsednika opštine, kmeta i pandure, sazvala sve meštane i naredila da ne smeju glasati na današnjim izborima”.

Izgleda da je slična situacija bila nastala i u naseljima još bliže centru varoši, na području Buča, tj. ondašnje opštine Bučičke.

Po saznaju o događajima, sreski načelnik u centru Berana, na desnoj obali Lima, skupio je žandarme, „a njima su se pridružili i žandarmi iz sviju usputnih žandarmerijskih stanica”.

„Međutim, kad je potera stigla pred selo, predstraže odmetnikâ otvorile su paklenu vatru na žandarme. Na to su dojurili i ostali odmetnici, koji su se bili razmestili po kućama u selu. Oni su odmah otpočeli borbu sa žandarmima”.

„Borba je bila ogorčena i trajala je puna tri časa”, izvještava srpski dnevni list „Politika”. „Da bi se sačuvali od opkoljavanja, odmetnici su napustili borbu i razbegli se. Žandarmi su, pak, uhvaliti trojicu, nekoliko njih ubili su, a desetak njih teško ranili”.

Protiv komita, uz žandarmeriju, angažovana je i Vojska Kraljevine SHS. „Vojska i žandarmerija nalaze se u pokretu u svim pravcima gde se sumnja da ima razbojnika”, izvještava beogradski list „Pravda”.

Isti izvor tvrdi da je do akcije komita u Beranama došlo po nalogu Jovana Plamenca (bivši crnogorski premijer u emigraciji) i dr Vukašina Markovića (vođa grupe komunista, odmetnutih od KPJ, koja se početkom 1921. pridružila borcima Za pravo, čast, slobodu i nezavisnost Crne Gore).

Opisujući tok borbe, „Vreme”, još jedno glasilo iz Beograda, a koja po običaju umanjuju pogibije i ranjavanja srpskih žandarma i vojnika, navodi da su „žandarmi opkolili zgradu u kojoj su odmetnici bili skriveni i otvorili puščanu vatru na njih”.

„Razvila se ogorčena borba, koja je trajala nekoliko sati. Videći da su odmetnici, koji su se branili silnom puščanom vatrom, već skoro POTROŠILI MUNICIJU, žandarmi su izvršili napad i celu bandu razbii”.

„Jedan odmetnik je u toj borbi ubijen, trojica su teže ranjena i ostali na mestu borbe, a žandarmi su još dvojicu odmetnika nepovređenih uhvatili. Ostatak odmetnika je uspeo da se probije i pobegne u planinu. U borbi je teško ranjen jedan žandarm, koji je ubrzo podlegao ranama”.

Tada je ranjen, pa od rana izdahnuo — ili je, vjerovatnije, dotučen od žandarma — vasojevićki komita Vukalica Marković, rođen 1900. godine, iz Dolca kod Berana. Srbi su mu glavu ucijenili na 10.000 dinara.

List „Pravda” piše da „za vreme borbe kod sela Veliđe, sarez Beranski, TEŠKO JE RANJEN i uhvaćen čuveni hajduk i okoreli zlikovac MILOVAN BULATOVIĆ, koji je za pune tri godine hajdukovanja sa svojom zloglasnom družinom izvršio bezbroj razbojništava i ubistava u Crnoj Gori”.

Skupa s Milovanom Bulatovićem, tokom cjelodnevnih borbi 18. marta 1923. kod Berana, uhvaćeni su i komiti Milutin Obradović, Bogić Bulatović, Miladin Mešter, Šćepanovići — Srdan i Vaso...

Ovoj grupi, prema listu „Politika” iz decembra 1923, „prvostepeni sud u Kolašinu pristupio je suđenju”, a „pretres je trajao nekoliko dana i držao je u uzbuđenju malu varoš Kolašin”.

„Najzad je izrečena presuda, kojom se vođa odmetnika, poznati zlikovac Bulatović, osuđuje na smrt, pet odmetnika na doživotnu robiju u okovima i dva odmetnika na 20 godina robije u okovima”.

Stevan Popović u knjizi „Rovca i Rovčani u istoriji i tradiciji” (Nikšić, 1997, str. 222) precizira da su presude izrečene 11. decembra 1923, te da su iz ove komitske grupe „osuđeni SVI NA SMRT, a zatim pomilovani i poslati na robiju, sem Milovana Bulatovića, koji je strijeljan u Kolašinu; i za njega se govorilo da je bio pomilovan, ali su se vlasti pravdale da je pomilovanje stiglo pošto je presuda izvršena”.

Dakle, tom javnom strijeljanju Milovana Bulatovića u masi okupljenih prisustvuje i i tada 12-ogodišnji Milovan Đilas.

On pamti da se, do sâme egzekucije, čekala depeša iz Podgorice o pomilovanju i Bulatovića. Ali, Đilas „predaju” Milovana Bulatovića interpretira zanemarujući, ili ne znajući, da je prethodno u neravnopravnoj borbi ovaj komita teško ranjen — to ranjavanje pominje, predočili smo, i srpska štampa, ali u svome izvještaju pretpostavljenim i načelnik okruga Beranskoga od 18. marta 1923. godine; uostalom, to nije jedino ranjavanje komitâ u borbama tog dana kod Berana (up. Šerbo Rastoder, „Skrivana strana istorije…“, IV, Bar, 1997, str. 2084).

Slijedi deveti nastavak s izvodima iz Đilasovih memoara…

-----

Uhvaćen je i Milovan Bulatović. Opkoljen, on se predao, pošto mu je družina izginula.

Ni njemu ni drugima koji su se predali, narod, iako sit komita i komitovanja, nije odobravao. Svojim putem morali su ići do kraja, kad su taj put već izabrali — doputovati do smrti i ne predati se.

Ali Milovan, u rukama vlasti, brzo se pribrao. Nije odavao ni jatake ni ubistva. Držao se čvrsto, čak i kad je na smrt osuđen.

Na izvršenje kazne — strijeljanje, u Kolašinu, šljegao se grdni narod.

Malo pognut i blijed, ali mirna i čvrsta koraka, Milovan je pošao vezan, između žandarma, ka raki iskopanoj na livadi ukraj grada.

Vladala je nesnosna tišina dok je obavljeno čitanje presude, pričešćivanje i drugo — sve to predugo je trajalo. Činilo se da se Milovanu ponajviše žuri.

Niko nije očekivao da će hajduk — izmučen dugim istragama, uzaludnim čekanjem pomilovanja i otezanjem i tog jutra da se izvrši nad njim ono što mora biti — biti kadar išta da kaže.

Ali kad se našao vezan za kolac, nad rakom, gledajući otvoreno u niz puščanih cijevi — nije dao da mu oči zavežu — on je najednom dobio volju da se oprosti od svoje zemlje.

Iz punih grudi je uzviknuo:

„Zbogom, Crna...!” 

Ali nije stigao da dovrši — plotun ga je na toj riječi preśekao…

(Htio je reći: „Zbogom, Crna Goro!”)… 

(Nastavlja se)