Istraživanje o smrti Crnogoraca u austrougarskim logorima: Da se konačno sazna đe su prađedovi pokopani

Austrougarski logor za ratne zarobljenike Nađmeđer formiran je avgusta 1914, a prestao da postoji oktobra 1918.

U njemu je privremeno ili stalno boravilo oko 21 000 ljudi, a prema logorskoj evidenciji stradalo je oko 6.000 logoraša.

Na ulazu u zarobljeničko groblje Nađmeđer postavljene su dvije nadgrobne ploče na slovačkom i srpskom jeziku sa sljedećim tekstom:

''Srpsko vojno groblje sahranjeno 5153 žrtava''

Ipak, istraživanjem arhivske građe prvog reda došlo se do podatka da su u registru umrlih upisana imena 5464 žrtve koje su sahranjene u 2183 groba.

Đe je razlika sa nadgrobne ploče i arhiva i ko su ti ljudi?

Naime, braća Srbi su zaboravili da upišu braću Crnogorce koji su živote izgubili na istom mjestu, u Nađmeđeru, a do imena je bilo lako doći, jer i dan danas stoje u arhivu sa tačnim podacima.

Među 5.464 žrtve je oko pet stotina ljudi sa područja današnjih opština: Kolašin, Mojkovac, Berane, Pljevlja, Žabljak, Plužine, Danilovgrad, Podgorica, Bijelo Polje, Andrijevica.

Upravo grobovi crnogorskih vojnika sa aspekta stote godišnjice od istorijskog događaja bili su motiv da tim ljudi okupljenih u nevladinom udruženju Crnogorsko slovačko prijateljstvo (CSP) inicira projekat “Poklonimo se sjenima slavnih predaka”.

CSP planira da za desetogodišnjicu svoje djelatnosti da Crnoj Gori pokloni obrađenu arhivsku građu u vezi smrti ljudi iz Crne Gore koji su umrli prije stotinu godina u zarobljeničkom logoru tadašnje Austrougarske monarhije.

Istražuju arhivsku građu, sačinjavaju spiskove stradalih sa datumima smrti i grobnim mjestima na kojima vječno počivaju.

Tim povodom razgovarali smo sa Mihalom Spevakom, predsjednikom CSP.

U Slovačkoj pokopano preko 500 Crnogoraca

Za portal Antena M, Spevak kaže da je, sa aspekta podnešenih žrtava Prvog svjetskog rata Crna Gora, kao jedna od osam učesnica, najviše stradala, jer je pored velikih žrtava, materijalnih razaranja, patnji naroda izgubila i državu.

''Mi istražujemo žrtve sahranjene u Slovačkoj koje su nastale kao uzročno-posljedična veza Mojkovačke bitke. Cilj projekta je da se obilježi istorijski zanemarena činjenica da je u Slovačkoj pokopano preko 500 vojnika crnogorske vojske.

Veliki broj preživjelih ratnika učesnika Mojkovačke bitke i drugih rodoljuba je poslat u logore tadašnje Austrougarske monarhije, od kojih je najpoznatiji logor u mjestu Nađmeđer, u kojima je veliki broj i okončao život, a koji je raspadom Austrougarske monarhije teritorijalno pripao Slovačkoj Republici''- priča Spevak.

Carski i kraljevski logor za ratne zarobljenike Nađmeđer formiran je avgusta 1914, a prestao da postoji oktobra 1918.

''U njemu je privremeno ili stalno boravilo oko 21.000 ljudi, a prema logorskoj evidenciji, stradalo je 6.000 logoraša, među njima i preko 500 Crnogoraca'', kaže Spevak i napominje da je, prema prvom popisu stanovništa iz 1909., Crna Gora imala 317.856 stanovnika.

Pomoći ćemo Crnogorcima da, 100 godina nakon smrti prađedova, znaju đe su pokopani.

Projekat, smatra Spevak, ima izuzetan politički, državni, istorijski, a nadasve humani značaj jer je posrijedi istorijski događaj.

’’Uspjeli da dobijemo dozvole od Vojnog istorijskog arhiva (VIA) iz Bratislave i u dvije radne posjete uspjeli smo da dođemo u posjed dokumenata koji su pohranjeni u arhivu, ali na žalost još nijesu digitalizovani i dostupni široj javnosti. Problematiku zarobljeničkih logora obradila je u Vojnom istorijskom Zavodu Bratislava Mgr. Jana Zatkova u publikaciji 'Zaboravljeni vojnici' i Dr. Risto Kovijanić koji je1936. godine objavio knjigu 'U logoru smrti' i spisak sa imenima 464 Crnogorca sahranjenih u Nađmeđeru koji je objavljen u istorijskim zapisima 1958.

Kako je i sam konstatovao u spiskovima je bilo dosta iskrivljenih - netačnih prezimena i zavičajnih mjesta što smo i sami konstatovali prilikom dvodnevnog uvida u ovu dokumentaciju. Pošto nam je stručni tim VIA odredio da spisak možemo samo fotografisati digitalnim aparatom jer su dokumenta u lošem stanju da bi se mogla skenirati mi smo taj spisak fotografisali a za ostalu dokumentaciju listove umrlih sa podacima o uzroku smrti i knjige umrlih imamo namjeru obraditi u sljedećim posjetama arhivima u Slovačkoj, Mađarskoj, Austriji i Češkoj u toku ove godine kako bi uporednom analizom došli do što tačnijih podataka o stradalim Crnogorcima u Austrougarskim logorima od 1914-1918.'', kaže on.

CSP priprema knjigu dokumenata (monografiju) kako bi potomci stradalih Crnogoraca nakon nakon 100 godina od smrti prađedova saznali datum smrti, uzrok smrti i grobno mjesto gdje su sahranjeni.

''Konačno, nakon 100 godina stvorili bi se uslovi da im na taj dan im zapale svijeću i odaju počast za častan život i strašnu smrt u tuđoj zemlji. Istraživanje arhivske građe je realizovano za vrijeme radnih posjeta Vojnom istorijskom arhivu u Bratislavi. Snimili smo mnogo dokumenata koje trenutno obrađujemo i upoređujemo.

Utvrdili smo da ima još dokumenata koje treba obraditi kako bi nakon 100 godina od smrti napravili što tačniji spisak umrlih u logorima tadašnje Austrougarske monarhije. Od Crnogoraca umrlih u logorima do sada smo identifikovali 495 žrtava iz logora Nađmeđer a za mnogim žrtavama još tragamo. U vezi otkrivanja novih istorijskih činjenica trebamo posjetiti druge arhive i opštine u Slovačkoj, Mađarskoj, Češkoj i Austriji jer smo došli do spoznaje da postoje još minimum tri groblja (nekropole) gdje su sahranjeni ljudi iz Crne Gore’’-otkriva Spevak.

Crna Gora će se upoznati sa svojom istorijom

Korist od projekta imaće cjelokupna zajednica u Crnoj Gori jer će se upoznati sa istorijskim činjenicama vezanim za logor u kojem je biloo oko 13.000 ljudi iz Crne Gore i u kojima je stradao nemali broj Crnogoraca, koji su nakon raspuštanja Crnogorske vojske odvedeni u logore ne kao vojnici već civili i stradali kao nevine žrtve ovog surovog rata.

’’Veliku korist od relizacije ovog projekta će posebno imati potomci žrtava koji će nakon jednog vijeka od smrti predaka konačno saznati gdje i kada su stradali njihovi preci i imati mogućnost da posjete grobove svojiih prađedova. Istraživanje sa finalnim produktom u vidu monografije treba da služi za opšte dobro i na savjest, čast, napredak zajednice. Takođe planirana je još jedna posjeta delegacija Opštine Mojkovac i CSP Velikom Mederu sa ciljem intenziviranja međunarodne saradnje između ove dvije opštine’’-kaže Spevak.

Projekat je, kako kaže, složen i dugoročan.

’’Prva faza je istraživanje groblja Veľký Meder (Nađmeđer) i na kraju prve faze 2017. planirano je izdanje monografije u kojoj će pored tekstualnog dijela, biti publikovan i spisak žrtava logoraša i brojnih dokumenata do kojih smo došli istraživanjem arhivske građe Vojno istorijskog arhiva Slovačke Republike u Bratislavi’’, pojašnjava Spevak.

Cjelokupna implementacija projekta može trajati od dvije do četiri godine, zavisi od toga za koliko će se faza projekta obezbjediti sredstva i stvoriti uslovi za nastavak istraživanja istorijskih arhiva u Bratislavi u Slovačkoj kao i u arhivima u Beču, Pragu i Budimpešti.

U drugoj fazi, kako za naš portal kaže Spevak, žele da prošire istraživanje i na druge vojne arhive u Češkoj, Mađarskoj i Austriji.

Projekat je započeo tandem Mihal Spevak i Stevan Grdinić, savjetnik za međunarodne odnose i saradnju sa nevladinim organizacijama iz Opštine Mojkovac.

Kasnije se, međutim, u istraživanje uključuju i Dorotea Jirmerova i Vidak Mirović, potomak žrtve.

’’Uspjeli da u Velkom Mederu pronađemo grob njegovog prađeda po kojem nosi ime. U decembru 2016. Vidak Mirović je sa delegacijom CSP i Opštine Mojkovac posjetio grob svog prađeda i upalio svijeću. Tom prilikom na groblju u Veľkom Mederu je bilo upaljeno 500 svijeća za pokoj duše vojnicima. Inače potomci žrtava nam se učestalo javljaju i podržavaju našu ideju’’, priča nam predsjednik CSP.

Crnogorsko-slovačko prijateljstvo (CSP) je nevladino udruženje osnovana 2007. godine u Crnoj Gori sa ciljem da podstiče i razvija saradnju između Crnogoraca i Slovaka.

***

“Vojnici, i oni koji su stigli kući, ali i oni koji to nisu postali su heroji. Nije bitno da li su poginuli na bojnom polju ili u logoru za ratne zarobljenike - heroji su zaslužili poštovanje i dostojanstveno mjesto počivanja čak i u stranoj zemlji”.

Aleksandar Neveri, gradonačelnik Velikog Medera u predgovoru knjige Lasla Varge “Logor i groblje u Nađmeđeru”