1.940 Crnogoraca poginulo za i protiv ujedinjenja – procjena iz 1937.

Priredio: Vladimir Jovanović

Procjene broja žrtava u nekom oružanom sukobu mogu varirati zavisno od primjene analitičkoga metoda. Da li su u pitanju vojnici ili civili; je li smrt nastupila u oružanoj borbi, ili van nje; da li je direktna ili indirektna posljedica ratnih djejstava; je li u pitanju namjerno ubijanje, pogubljenje ili ubistvo, ili kolateralna pogibija?...

Viktimizacija ne uključuje samo poginule, nego i ranjene, opseg invaliditeta i traume, te ukupno zdravstveno stanje i demografske posljedice, uključujući i prisilno iseljenje…

Svi ovi parametri se mogu pronaći u empirijskoj građi o vojnim sukobima koji su u Crnoj Gori nastupili po okupaciji 1918. od strane Srbije i prisilnom „ujedinjenju”.

Područjâ i inteziteti borbi su varirali, od tipičnih frontalnih s upotrebom artiljerije — kakve su bile u danima Božićnoga ustanka ili srpskoga napada u aprilu 1920. na Rovca — do nepreglednih nizova manjih oružanih borbi, ali i izolovanih incidenata s ubistvima u vremenskome rasponu od 1918. do duboko u 1930-im.

Djejstva srpske okupacione vlasti uključivale su i masovne zločine nad civilnim stanovništvom, s pritvaranjima, mučenjima i prislnim iseljenjima (uključujući paljenje kućâ i oduzimanjima stoke), ali i silovanjima. Na primjer, tipičan srpski zločin silovanja koje je za epilog imalo i najmanje jednu nasilnu smrt — samoubistvo:

„Silovano je i izgubljeno oko 30 žena i đevojaka [u Rovcima, prim]; među ovima bila je i žena Stevana Bulatovića, stara 55 godina; ona je stalno od Balkanskog rata imala u ratu četiri sina, od kojih su joj jednoga ubili Srbijanci, a dva joj se nalaze u planinama. Pošto je nad ovom sirotom ženom izvršeno silovanje, ona se bačila u rijeku Lim i udavila, nemogući podnijeti nanijetu sramotu” („Nekoliko stranica iz krvavog albuma Karađorđevića: Dokumenta o zločinima Srbijanaca u Crnoj Gori”, Rim, 1921).

Ili, prema istome izvoru, srpski zločini silovanja — đece:

„22. maja 1919. srbijanskim trupama pošlo je za rukom da se dokopaju u planinama ustaša Simeona Mićkovića, iz Župe Nikšićske. One su ga vodile i bačile u tamnicu i tamo su mu se svetile; najprije su ga tukli okovima što su mu bili stavili na noge, a poslije su ga stavili 40 minuta u vodu do glave, obješenog za kose. Docnije je isti Simeon uspio da se bjekstvom oslobodi. Srbijanci su donijeli rješenje da mu se opljačka i zapali kuća. Njegova mati, vidjeći Srbijance da dolaze, pobjegla je sa troje đece, sinom od 11 godina i dvije đevojčice od 8 i 14 godina. Poslije nekoliko dana našli su ih u planini. Nasilnici srbijanski zabavljali su se time što su nad đecom izvršili svoje požude, a jadnoj ženi izbili sve zube”…

Navešću dvije procjene broja žrtava, doduše samo ubijenih, a koje svjedoče da je na teritoriji Crne Gore vođen pravi rat protiv okupacije Srbije.

Svojevremeno, takvi podaci, ako bi u žaru kakve polemike od pojedinaca i procurjeli, držani su na margini javnosti, a u docnija vremena, tokom druge, komunističke Jugoslavije, sistematski su za generacije i generacije zataškavani, uostalom kao što je pod komunistima sramotno krivotvorena i cjelokupna, najstarija, starija i novija istorija Crne Gore.

Pomenute procjene su javno saopštene s iste strane — od dvojice Crnogoraca koji su se otvoreno stavili u službu Srbije, te od nje, kao višedecenijski agenti, nagrađeni, ne samo udomljenjem u Beogradu, no i novcem i statusima. To su: Milutin Tomić (1882-1945) i Tomo Oraovac (1853-1939).

I Tomić i Oraovac su poslanici Narodne radikalne stranke Nikole Pašića, što im je, s obzirom da je ta partija domintno stastavljala vlade u Beogradu, omogućvalo i pristup povjerljivim, strogo pov. srpskim evidencijama. 

Najprije, Tomićevi podaci. Izgovorio ih je u žaru polemike s poslanikom Crnogorske (federalističke) stranke dr Sekulom Drljevićem na LXI śednici Narodne skupštine Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca od 8. marta 1926. u Beogradu, a prema publikaciji „Stenografske beleške” (V, 61, Beograd, 1926, str. 350).

Tomić je govorio samo o žrtvama jedne, njegove, strane ratnih sukoba u Crnoj Gori. Izbrojao je do tog vremena ukupno — 476 poginulih.

Popis Tomića obuhvata zvaničnike i službenike, oficire i podoficire, te žandarme — interesantno, ne i vojnike, a bilo ih je itekako — kao i pripadnike paravojne „narodne garde”, tj. domaće dobrovoljne plaćenike koje su Srbi angažovali za borbu protiv crnogorskih ustanika, ali i žrtve iz redova prisilno mobilisanih seljaka, gimnazijalca i studenta koji su gurnuti u sukobe s komitima i u njima izgubili glave.

Kako je Tomić rekao, on će „sa punim srcem žalosti i neizmernim osećajem bola i tuge, izneti strašnu i užasnu cifru zle krvi i palih glava”. Tvrdi da su „odmetnici” — tj. komiti, borci Za pravo, čast, slobodu i nezavisnost Crne Gore — potčinjeni vođstu crnogorskih federalista, što nikada, uprkos srpskim nastojanjima, nije dokazano.

„Od proglasa jedinstva do danas”, kazao je Tomić, „pale su od odmetnikâ, za koje sam malo čas kazao da su bili izvršni organi ove politike koju danas vodi Sekula Drljević, sa svojim drugovima, sledeće nezaboravljene žrtve:

- poginulo je 17 gimnazista; poginulo je 5 studenata prava; 4 studenta tehnike, 3 studenta filozofije, 1 inžinjer, 5 narodnih poslanika, 2 sveštenika, 1 član Kasacionog suda, 2 viša oficira, 9 nižih oficira, 8 rezervnih oficira, 2 učitelja, 2 sreska načelnika, 3 plemenska kapetana, 5 predsednika opština, 16 narednika, 7 podnarednika i 384 žandarma, računajući tu i vojnike naše garde”.

Početkom 1937. u dnevnome listu „Pravda” u Srbiji (XXXIII, 11568, Beograd, str. 4) — a pozivajući se na „statističke podatke” — objavio je Tomo Oraovac u polemici s Jovanom Plamencem, negdašnjim crnogorskim premijerom u egzilu, procjenu, kako piše, „međusobne prolivene krvi koja nije malena...

- jer je, po statističkim podacima, u međusobnoj borbi ‘za’ i ‘protiv’ ujedinjenja POGINULO 1.940 CRNOGORACA, a toliko ih nije poginulo u slavnim borbama i pobedama na Carevomu Lazu, Grahovcu, Vučjem Dolu, Fundini i Zatrijepču”...