Kako je Sedma crnogorska brigada razbila ‘gvozdeni’ četnički puk Pavla Đurišića avgusta 1944. na Krnovu (2)

Piše: Vladimir Jovanović

„Gonimo ih momci!"

To je gromoglasna naredba Nika Strugara (na fotografiji gore), komandanta 7. crnogorske udarne omladinske brigade „Budo Tomović”. Izgovorio je uz široki zamah ruku na koti 1612 usred prijelomnog trenutka boja s četničkim 8. „gvozdenim” pukom na Krnovu 25. avgusta 1944. godine.

Uveliko se razdanilo, a boj je počeo u ranim, noćnim satima istoga dana.

Podno k. 1612 su bili glavni četnički rovovi, prethodnih sati probijeni uzastopnim jurišima 1. i 2. bataljona 7. crnogorske. A u toku boja, 3. bataljon ove brigade i bataljon Odjeljenja za zaštitu naroda (OZNA), hitro su pośeli rejone očekujućih pravca bježanije četnika sa k. 1612, što je, sve ukupno, pretvorilo Krnovo u grobnicu „gvozdenoga puka”…

Pavle Đurišić, u Crnoj Gori glavni komandant Dragoljuba-Draže Mihailovića, tokom maja 1944. lično je, više dana boraveći u Beogradu, ugovorio s njemačkim zvaničnicima, Hermanom Nojbaherom (opunomoćenik Ministarstva vanjskih poslova Rajha za Jugoistok) i generalom Maksimilijanom fon Vajsom (komandant za Jugoistok), te s kvislinškim premijerom Srbije Milanom Nedićem, formiranje tri puka „crnogorskog dobrovoljačkog korpusa”, od kojih je jedan „gvozdeni”. Nojbaher, prethodno nacistički gradonačelnik Beča, srbofil, autor je projekta s kraja 1943. „o pripajanju Crne Gore Nedićevoj Srbiji”.

Naoružavanje Đurišićevih pukova, oko 5.000 ljudi, uglavnom obavili su Njemci. Za logiističku podršku i plate Đurišićevih „dobrovoljaca” postarao se i Nedić. Model za ustroj „crnogorskog dobrovoljačkog korpusa” je nacistički Srpski dobrovoljački korpus (SDK) u Srbiji, popunjen onim Srbima koji su slijedili ideologa Dimitrija Ljotića. Embrioni SDK su učestvovali u njemačkim masakrima srpskoga civilnoga stanovništva u jesen 1941, ili istrebljenju Jevreja u Beogradu.

Numeracija Đurišićeva tri puka — 6. (Prijepolje), 7. (Pljevlja) i 8. „gvozdeni” (Podgorica) — nadovezuje se na redosljed Ljotićevih već postojećih pukova SDK (1, 2, 3, 4. i 5. puk).

Đurišić u Beogradu od Nedića dobija čin potpukovnika. Zvanično, Đurišić je od tada i pomoćnik gen. Kosti Mušickom, komandantu SDK.

Dok boravi u Beogradu, Đurišić daje izjavu za „Novo vreme”, srpsko pro-njemačko glasilo, pod naslovom: „Crna Gora zahteva slogu svih Srba”.

„Jedno mogu da garantujem, a to je da ću očistiti od komunista krajeve Sandžaka i Crne Gore”, javno je obećao Đurišić Srbima i Njemcima. Prema arhivskim podacima, Đurišiću je u junu 1944. za pukove isporučeno oko 3.000 pušaka, 150 automata, oko 80 teških mitraljeza, 38 minobacača, 6 topova, 900 konja (Njemci ih dopremili iz Banata željeznicom do Kosovske Mitrovice), 2.000 pari cipela, odjeća…

Tri novoformirana četnička puka — sa po dva bataljona, nazvani i „kadrovski” — Đurišić, Njemci i Nedić su su planirali kao „leteće", jurišne, koji neće biti vezani za određenu teritoriju, a sastavljene od „odabranog ljudstva”, kako „po hrabrosti i izdržljivosti”, tako i po „nacionalnoj ispravnosti”. Ispostavilo se, takvih je „dobrovoljaca” u Crnoj Gori bilo premalo.

Naime, pozivi za upise u Đurišićeve „dobrovoljce", šireni po crnogorskim gradovima i selima okupiranim od Njemaca, nijesu uspjeli. I pristupilo se prisilnoj mobilizaciji crnogorskih mladića, od kojih su mnogi simpatizeri partizana, ili manjim dijelom i „zelenaša”; a mobilisan je opet i dio onih demoralisanih pripadnika ranije razbijenih četničkih jedinica.

Od sva tri puka, 8-mi trebalo je da bude elitni, po sastavu, opremi i naoružanju — i Đurišić mu je pridodao egidu: „gvozdeni". Do sredine juna 1944. ustrojena je komanda puka. Đurišić je za komandanta postavio starog drugara, Miloša Pavićevića. Još 5. januara 1942, kada je napravio prvi u Crnoj Gori četnički štab u Gornjem Zaostru, Đurišić je kapetana Pavićevića odredio za komandira 1. čete u Beranama.

Od sredine juna 1944. približno 1.700 pripadnika „gvozdenog” i daleko manje iz ostalih pukova bilo je oko mjesec dana na vojničkoj i ideološkoj obuci u Kosovom Lugu, kod Danilovgrada, blizu garnizona s Njemcima. Uvedena je za četnike novina, preuzeta od SDK: da pukovski bataljon i čete imaju i „nacionalne rukovodioce”. Bilježi se da su to mahom u Crnoj Gori malobrojni ljotićevci (predratna vanparlamentarna stranka: Jugoslovenski narodni pokret Zbor).

Dakle, 8. „gvozdeni” puk sadjejstvuje Njemcima u njihovoj operaciji „Rübezahl”, iz avgusta 1944, kao nominalni dio SDK iz Srbije, a u funkcionalnoj ulozi pomoćnih trupa Wehrmachta.

Komanda njemačke Grupe armija F osmislila je „Rübezahl”, čiji je ovdašnja egida „Durmitorska operacija”, na način da se izvođenjem aktivne odbrane na područjima istočne BiH, južne Srbije (Sandžak) i Crne Gore u prvoj fazi spriječi pristizanje pojačanja za partizansku grupaciju jedinica koja je od kraja jula 1944. prodirala u Srbiju; a u narednoj fazi da se koncentrično gone sa namjerom da ih — slično kao 1943. tokom Bitke na Sutjesci („Operation Schwarz”) — pod opterećenjem zaštite mase ranjenika nabače na Durmitor i obližnje masive istočne Bosne, tamo okruže, razbiju i onesposobe za ofanzivna djejstva.

Uz snažne jedinice Wehrmachta i SS trupa — među niima je i zloglasna 7. SS-Freiwilligen-Gebirgs-Division „Prinz Eugen”, koju će u bjekstvu, maja 1945. na Zidanom Mostu, kao i ostatke Đurišićevih četnika, uostalom i dio ustaša, stići, razoružati i zarobiti upravo 7. crnogorska — za operaciju „Rübezahl” su angažovane i ove snage:

- jedna bugarska divizija; - dvije brigade Ustaške vojnice i dvije brigade domobrana; - 13. Waffen-Gebirgs-Division der SS „Handschar”, regrutovanu od muslimana u BiH; - dva četnička korpusa, Drinski, te Đurišićev „dobrovoljački”, predvođen 8. „gvozdenim” pukom; - 21. Waffen-Gebirgs-Division der SS „Skenderbeg”, regrutovanu od Albanaca s Kosova (koja je prethodno, 28. jula 1944, izvršila masakr crnogorskoga stanovništva u selu Velika).

Na početku njemačkih borbenih operacija „Rübezahl” — a one su izvođena od 13. (neki izvori tvrde još od 11/12. avgusta) do najkasnije 27. avgusta 1944. godine — 7. crnogorska je sa svojih četiri bataljona i četom pratećih oruđa brojala ukupno oko 800 boraca.

Od osnivanja, 30. decembra 1943. u Kolašinu, brigada djeluje u sastavu 3. divizije 2. udarnog korpusa partizanske Narodnooslobodilačke vojske.

Uoči „Rübezahla”, bataljoni 7. crnogorske su razvučeni na položajima od Mateševa u Vasojevićima, preko Kuča i Pipera do Bjelopavlića, iznad Podgorice i Danilovgrada u kojima su Njemci i četnički 8. „gvozdeni” puka s komandom.

Bilježi se da komandant 7. crnogorske brigade, temeljeći se na preciznim i pravovremenim informacijama svoje obavještajne službe, pretpostavljene u Štabu 3. divizije izvještava u 14,40 sati 12. avgusta 1944. da je „okupator pozvao u Podgoricu sve četnike radi nekog saopštenja; oko Podgorice četnici kupe konje, a hranu pripremaju za dva dana; u Podgoricu su stigla i dva bataljona Nijemaca”. U narednim danima, 7. crnogorska se pred njemačko-četničkim djejstvima povlači k rejonima Rovaca i Morače, vodeći neprekidne borbe.

Njemci su u „Rübezahlu” konkretno prema 7. crnogorskoj težišno usmjerili elemente iz 181. divizije (181. Infanterie-Divisionm, pješadijski ešelon 2. Panzerarmee):

- 1. pješadijski bataljon, brdsku bateriju, vod 14. čete, dva voda pionira i odjeljenje za vezu 363. puka (Grenadier-Regiment 363); - jednu četa iz 359. puka (Grenadier-Regiment 359); od 19. avgusta 1944. angaživani su na pomoćnom pravcu nastupanja prema 7. crnogorskoj i djelovi 1. brdske divizije (1. Gebirgs-Division).

Te njemačke snage su dobile naziv „grupa Harendorf", po prezimenu pukovnika, njihovog glavnog taktičkog zapovjednika (komandanta Füsilier-Regiment 334). Uz ovih, procjenjuje se, oko 1.500 pripadnika Wehrmachta, protiv 7. crnogorske angažovan je kompletan 8. „gvozdeni” puk — izuzev jedne čete, koja je preko Danilovgrada upućena u Nikšić i iz nekih razloga ostala u rejonu Bogetića izbjegnuvši docnije zlu sudbinu na Krnovu. Na zadatku uništenja 7. crnogorske, „gvozdenom puku” su pridružene i neke manje, nestalne lokalne četničke jedinice, od kojih je najborjnija grupa iz Lješanske nahije.

Takođe, samo prvih dana operacije, protiv 7. crnogorske angažovano je i oko 350 „crnokošuljaša”, Italijana koji su u sastavu njemačkih trupa produžili borbu i nakon kapitulacije njihove zemlje. Sve ukupno, procijenjeni odnos snaga prema 7. crnogorskoj je 3:1 u njemačko-četničku korist.

Do 17. avgusta 1944. upućeno je pojačanje 7. crnogorskoj, bataljon OZNE. Tog dana ovaj je raspored 7. crnogorske: 1. bataljon u povlačenju pod borbama pravcem Prekobrđe - Manastir Morača; 2. i 4. bataljon i četa pratećih oruđa na Javorju; 3. bataljon je s Javorja upućen da preko Crvenog ždrijela izbije na Lukavicu kako bi s boka obezbjeđivao brigadu.

Plan je bio da 7. crnogorska organizuje odbranu na linijama: Debela gora (k. 1685) - Javorje - Semolj (k. 1729); Piperska Lukavica - Krstac; istočna padina planine Lole. Njemačko-četničkim snagama bi, iz tih pravaca, 7. crnogorska zatvorila pristup Durmitoru.

U to vrijeme, baš kako je njemačka komanda „Rübezahlu” predviđala, na platou Durmitora druge partizanske jedinice su izvukle i još izvlačile veliki broj ranjenika. Njemcima su procijenili da im je od suštinske važnosti da što prije stignu do Njegovuđe, kako bi spriječili da s tamošnje polijetno-slijetne staze saveznički transportni avioni ranjenike evakuišu na liječenje u Italiju. Uz ranjenike, na Durmitoru se prikupio i narodni zbjeg, oko 15.000 uglavnom starijih osoba i đece.

Tog 17. avgusta 1944. Njemci probijaju odbranu 5. crnogorske brigade na Sinjajevini i napreduju ka Njegovuđi. S tim u vezi, Štab 2. udarnog korpusa, na temelju procjene oficira za vazduhoplovstvo iz britanske savezničke misije koja je s njim na terenu, Tomasa Matijasa i Filipa Losona, naređuje hitno uređenje nove piste u rejonu Brezne, sela u Pivi. Takođe, naređuje pregrupisanje svojih brigada u odsudnoj odbrani partizanskih ranjenika do njihove evakuacije u Italiju.

Sada i 7. crnogorska dobija novi zadatak: da s Lukavice i Javorja zatvori pravce koji od Morače, Rovaca i Župe Nikšićke izvode ka Krnovu; da se u tim rejonima zadrži do daljeg naređenja, odnosno dok je razvoj situacije ne prinudi na povlačenje. Ukoliko bi, pod jakim neprijateljevim pritiskom, brigada morala i dalje da se povlači, to je trebalo da učini ka Brezni. To se i desilo: nekoliko kontranapada na nadiruće njemačko-četničke snage ne uspijevaju.

Ali, najava preokreta se dešava 21. avgusta 1944. kada djelovi 7. crnogorske na pravcu Krnovska glavica - Golubinjak - Ostrvica, nakon neprekidnih borbi u povlačenju od 13. avgusta, prvi put zaustavljaju njemačko-četnički prodor; tada je i povraćen taktički važan položaj na Ostrvici.

Śutradan, 22. avgust 1944, odigrao se ključni razvoj situacije. Do tada, zloglasna 7. SS-divizija uspijeva da se spoji na Durmitoru sa 13. SS-divizijom „Handžar"; ali k Brezni nijesu mogli, ni oni, niti njima saveznički Đurišićev 8. „gvozdeni” puk iz pravca od Krnova.

Vojni istoričar dr Mitar Đurišić pisao je da su „neposredno sarađujući s Nijemcima, četnici Pavla Đurišića tokom čitavog ovog dana pokušavali da probiju odbranu 7. brigade, izbiju na Vojnik i tako ugroze Breznu”.

„Oni su uspjeli da potisnu 2. bataljon 7. brigade i bataljon OZNE sa Borovnika, Mliječnog brda i Ostrvice i zauzmu Ćeranića goru, ali dalje nijesu mogli ni koraka: 7. brigada je pośela liniju Gradačka poljana - Komandirovo brdo - Krnovska glavica - Kruševice - Mokro, koju je, po zadatku Štaba 3. divizije od prethodnog dana, trebalo da drži; i sa nje je odolijevala svim neprijateljevim napadima”.

Prema monografiji o „Sedmoj crnogorskoj udarnoj omladinskoj brigadi Budo Tomović” (Beograd, 1973), „svi dalji pokušaji četnika da ovladaju Gradačkom poljanom i Krnovskom glavicom, kao i pokušaji njemačkih snaga da potisnu 3. bataljon iz rejona Kruševica, ostali su bez uspjeha”.

Tog dana, 22. avgusta 1944. iźutra — za parizane neočekivano, jer su pretpostavljali da bi u najboljem slučaju, ako ne bude kiše koja bi omela evakuaciju, tek narednih dana saveznici mogli organizovati vazdušni most za Italiju — nebo nad Breznom je zatutnjalo od savezničke avijacija: 36 transportnih aviona u pratnji pedesetak lovaca.

Saveznici su u cjelodnevnim uzastopnim slijetanjima i polijetanjima s improvizovane piste, a Brezna je na oko 1.000 metara nadmorske visine, podigli tačno 1.078 ljudi, od čega: 1.059 partizana, 17 savezničkih avijatičara (spašenih nakon što su Njemci oborili njihove avione) i 2 člana vojnih misija. U evakuaciji učestvuju združene američka, britanska i sovjetska avijacija.

Kratki britanski film Operacija Brezna, avgust 1944”, novije proizvodnje, na linku ispod, prenaglašava ulogu RAF-a, njihovog 267. vinga, prkoseći činjenici da je najvažniju ulogu odigrala 60th Operations Group, jedinica američke avijacije koja je s Brezne svojim transportnim „C-47” podigla ukupno 705 partizanskih ranjenika i svih 17 savezničkih avijatičara; Sovjeti 138 ranjenika, a Britanci ostatak.

Do predveče 22. avgusta 1944, evakuacija iz Brezne je uspješno završena.

Sada, oslobođeni geografske skučenosti na položajima odsudne odbrane svojih ranjenih saboraca u Brezni, partizanske jedinice, a među njima 7. crnogorska, bile su u stanju da se „odlijepe" od neprijatelja i s puno izgleda na uspjeh manevrišu, birajući i mjesto i vrijeme za svoje proboje kroz neprijateljske ešelone.

Na drugoj strani, čini se da, po evakuacij ranjenika iz Brezne, nadležna operativna komanda njemačkih snaga angažovanih u „Rübezahlu” posustaje u ambicijama da reprizira Bitku na Sutjesci iz 1943, kada je otežani partizanski manevar u pokušajima da upornom odbranom zaštite masu svojih teških ranjenika umalo završio fatalno po glavninu Titovih snaga.

Temeljeći se na iskustvu iz prethodnih okršaja, vjerovatna procjena komande „Rübezahla” je da nemaju snage da zatvore rejone očekujućih proboja iz obruča brzopokretnih partizanskih jedinica koje, evakuacijom ranjenika, sada nemaju nikakav „teret” za svoje napadne manevre u sve četiri strane svijeta; jer, u sličnim situacijama, opkoljeni partizani bi obično izvodili koncentrisane munjevite udare s bliskom borbom na pažljivo odabranom pravcu, tokom kojih, bezmalo po pravilu, i Njemci koji im stanu na put izvlače deblji kraj.

Dakle, taj razumni pad ofanzivne ambicije u njemačkoj nadležnoj komandi za nastavak po planu „Rübezahla” nakon 22. avgusta 1944, označava početak planskog izvlačenja jedinica Wehrmachta iz nekih rejona borbenih kontakata s partizanskim jedinicama; ali, ostavlja usamljene na Krnovu njihove saveznike četnike iz „gvozdenog puka” Pavla Đurišića.

I na Krnovu, tačnije na Ćeranića gori, sa glavninom svojih snaga podno k. 1612 i na nešto nižem ćuviku śeverozapadno od ove kote, tj. na jugoistočnoj ivici Ćeranića gore, „gvozdeni puk” od 23. avgusta 1944. se ukopava i utvrđuje — po nečijoj  suludoj naredbi, pretpostavljamo Đurišića. Iole razumnija procjena upućivala bi da četnici, bez Njemaca očekujući nalet 7. crnogorske, ukupavanjem na Krnovu sebi zapravo pripremaju grobnice.

Obdan 24. avgusta 1944. na Ćeranića gori, „sudeći po njihovoj bučnosti, četnici su se ośećali dosta sigurnim”. Primijetivši izvidnice 7. crnogorske, bilježi dr Mitar Đurišić, odozgo su „četnici dovikivali naše borce, psovali ih i zasipali najrazličitijim prijetnjama. - Ovoga puta vas ni Bosna neće spasitii! – najčešće su prijetili”.

I s propisno uređenim, i ukopanim i utvrđenim položajima za odbranu na Krnovu; i to na visinski dominirajućim položajima; makar sada i bez Njemaca opet bili i brojniji i bolje naoružani… nikakve šanse 8. „gvozdeni” puk nije imao „jedan na jedan” sa tada već prekaljenom 7. crnogorskom — čiji 1. bataljon pod komandom Vojina Srdanovića, oko ponoći bez mjesečine 24/25. avgusta 1944, razvijajući streljački stroj s isturenim bombašima u apsolutnoj tišini kroz planinsku neviđelicu užurbano grabi uz strmine Ćeranića gore ispod k. 1612, ka glavnim rovovima četnika, koje nadolazeći iz drugih pravaca jednovremeno opkoljavaju ostali bataljoni 7. crnogorske udarne omladinske brigade „Budo Tomović” i bataljon OZNE…

(Nastavlja se)