Kako je Sedma crnogorska brigada razbila ‘gvozdeni’ četnički puk Pavla Đurišića avgusta 1944. na Krnovu (3)

Piše: Vladimir Jovanović

Nakon uspješne evakuacije 1.059 partizanskih ranjenika iz Brezne u Pivi za bolnice u Italiji, koju je 22. avgusta 1944. obavila združena avijacija Saveznika (SAD, Velika Britanija, SSSR), iz osnova se mijenja tok njemačke ofanzive „Rübezahl”. Lišene sudbonosne obaveze zaštitte ranjenih saboraca u Brezni, lakopokretne partizanske jedinice planiraju da se „odlijepe", birajući i mjesto i vrijeme za proboje kroz neprijateljske ešelone. 

O značaju evakuacije iz Pive — izgleda ciljano „zaboravljene” u ideologiziranoj istoriografiji druge Jugoslavije, a u prezentnoj crnogorskoj istoriografiji i nepametno i nepošteno — svjedoči pismo komandanta i političkog komesara partizanskog 2. udarnog korpusa, general-majora Radovana Vukanovića i pukovnika Radoja Dakića, koje je za zapovjednika grupacije savezničkih snaga Balkan Air Force predveče 22. avgusta 1944. uručeno pilotu aviona koji se podigao iz Brezne s posljednjom turom parizanskih ranjenika: 

„Gospodinu viceadmiralu Hernou

U ime boraca, podoficira i oficira našega Korpusa, izražavamo Vam najtopliju zahvalnost, što ste, u času kada je neprijatelj velikim snagama napadao našu slobodnu teritoriju i ugrožavao živote naših ranjenika, svojski se zauzeli da se isti prenesu u Italiju, đe će se na slobodi liječiti. Isto tako izrazite zahvalnost Vašim sokolovima — avijatičarima na neumornom radu pri prenošenju ranjenika iz borbene zone. Ovim je olakšano našim jedinicama da — u zajednici sa našim moćnim Saveznicima — još žešće biju našeg zajedničkog neprijatelja do njegovog konačnog unšptenja”.

Na drugoj strani, na terenu Crne Gore nadležna njemačka komanda „Rübezahla” — Komanda korpusa „Jug” — shvata besperspektivnost u eventualnom nastavku pokušaja uništenja sabijanjem iskusnih Titovih snaga u Planini Pivskoj. U novim uslovima, po evakuaciji, partizani neće biti prinuđeni da zbog ranjenika u Brezni i dalje prihvataju njima nesvojstvenu defanzivu. 

Citiraću zapisnik s referisanja Operativnog odjeljenja Komande grupe armija „F”, kojem je tokom „Rübezahla” potčinjena Komanda korpusa „Jug” za Crnu Goru. Na dan 22. avgust 1944. referisanje je održano u Beogradu, dok im izgleda još nijesu stigle procjene s terena da je partizanska bolnica u Brezni potpuno evakuisana. Proizilazi da vjeruju kako „Rübezahl” teče po planu. Referisanje sadrži ne samo optimističke procjne, već i jasnu ulogu koju za Njemce u Crnoj Gori imaju četnici Pavla Đurišića:

„Operativno odjeljenje Beograd — Dedinje…18.30 časova… 

Operacija Rübezahl (Crna Gora) sprovodi se i dalje planski. Neprijateljske snage su razdvojene na dva dijela… 

Neprijatelj je u Crnoj Gori razbijen i vjerovatno da su njegovi planovi osujećeni. Može se računati da se Crna Gora nalazi u našim rukama. 

Dalje se pretpostavlja da se ova oblast može smiriti putem njezinih sopstvenih snaga pod komandom ĐURIŠIĆA…” („Izvod iz ratnog dnevnika Komande grupe armija F za period od 1. jula do 31. decembra 1944. godine”, dodatak u „Zborniku dokumenata i podataka o Narodnooslobodilačkom ratu naroda Jugoslavije: Dokumenti jedinica i ustanova nemačkog Rajha 1944-1945”, XII-4, Beograd, 1979).

Međutim, već śutradan, od 23. avgusta 1944, Wehrmacht — na širem planu suočen i s prelaskom njima savezničke Rumunije na stranu SSSR-a, te najavama prevrata u osovinskoj Bugardskoj — planski izvlači jedince iz rejona borbenih dodira po nevidbozima Crne Gore. Njemci, na temelju već tolikih iskustava, ne žele da njihove jedinice izlože nerazumnim gubicima u košmarima obično noćnih partizanskih proboja, za koje tačno cijene da munjevito slijede. 

Ali, na Krnovu, prema 7. crnogorskoj, tada bez mogućnosti da im Njemci neposredno sadjejstvuju ostaje isturen 8. „gvozdeni” puk Pavla Đurišića. Od početka „Rübezahla”, 13. avgusta 1944, „gvozdeni puk” je pomoćna trupa Wehrmachtove Komande korpusa „Jug”, tj. na južnom sektoru kružne osnovice ove operacije; odakle su iz dana u dan zajednički udarali na 7. crnogorsku u pokušaju da se, između ostaloga, dočepaju mase bespomoćnih partizanskih ranjenika — i po svojoj praksi ih masakriraju.

I sada, dakle, kada je nakon evakuacije iz Brezne 22. avgusta 1944. jasno da „Rübezahl” ide u ad acta — po nečijoj suludoj naredbi, pretpostavljamo Đurišića — oko 1.000 četnika iz sastava „gvozdenoga puka” ne samo da se što brže, po mogućnosti trkom, a najkasnije od 23. avgusta 1944, ne povlače s Krnova ka Nikšiću, Danilovgradu i Podgorci u sigurnije okruženje garnizona Wehrmachta, pod gustom zaštitom njemačkih minskih polja, betonskih bunkera i bodljikavih žica, topova i flakova, minobacača i teških mitraljeza; nego — valjda pouzdani i u varljivost svoje brojčane i nadmoći u naoružanju, uhranjenosti i odmornosti, taktičke prednosti položaja na dominirajućim kotama, Đurišićevi četnici od tog se dana na Krnovu ukopavaju i utvrđuju; štaviše, tamo im pristižu pojačanja od, kako ih partizani nazivaju, nove „četničke bande” — da tu po njima, ispostavilo se, iz dubine mrkline, iz gluve planinske noći bez mjesečine 24/25. avgusta 1944. udari smrtonosnim naletima 7. crnogorska…

KAKO JE SEDMA CRNOGORSKA BRIGADA RAZBILA GVOZDENI ČETNIČKI PUK PAVLA ĐURIŠIĆA AVGUSTA 1944. NA KRNOVU (2)

Da pogledamo sastave nadležnih partizanskih štabova i sadržaje njihovih planova o razbijanju „gvozdenoga puka” na Krnovu. 

- Štab 2. udarnog korpusa: - general-major Radovan Vukanović, v.d. komandant; - general-major Rade Hamović, načelnik Štaba; - pukovnik Radoje Dakić, politički komesar. - Jedinice u sastavu korpusa: - 3. i 29. divizija, obje udarne; - Primorska udarna grupa; - 6. crnogorska brigada; - 2. i 4. brigada divizije italijanskih partizana „Garibaldi”. - Iz te Divisione italiana partigiana „Garibaldi" - Montenegro, jedan pozadinski bataljon italijanskih partizana je 23. avgusta 1944. prekomandovan za podršku brigadnoj bolnici 7. crnogorske — na linku ispod je „Bella ciao”, neslužbena himna italijanskih parizana.

- Štab 3. udarne divizije: - potpukovnik Savo Burić, v.d. komandanta; - potpukovnik Niko Jovićević, načelnik Štaba; - potpukovnik Jovo Kapa (Kapičić), politički komesar. - U sastavu divizije su brigade: - 5. crnogorska, 7. crnogorska, 9. crnogorska. 

.

- Štab 7. crnogorske: - potpukovnik Niko Strugar, komandant; - kapetan Salih Radončić, načelnik Štaba; - kapetan Milivoje Grozdanić, zamjenik komandanta; - major Branko Tacović, politički komesar. – Jedinice u sastavu brigade: - 1, 2, 3 i 4. bataljon; pridodat joj 2. bataljon Crnogorske brigade narodne odbrane (OZNA).

Čelnici ovih štabova, uz izuzetak gen. Hamovića, svi su Crnogorci; a borci 7. crnogorske i 2. bataljona OZNA isključivo Crnogorci.

Sada, linijom komandne subordinacije, da pregledamo arhivska dokumenta: naređenjâ pomenutih štabova o planu jednovremenih opštih kontraudara s ciljem proboja iz okruženja „Rübezahla”, konkretno i 7. crnogorske o zabačivanju preko Štitova prema Kolašinu i Beranama, da bi u toj fazi uslijedio razvoj u potpunu ofanzivu — obratite pažnju, prvo od tih naređenja, Štaba 2. korpusa, gotovo je za potčinjene jedinice već u noćnim satima 23. avgusta 1944, dakle svega dan po evakuaciji ranjenika iz Pive. 

Citiraću: - djelove naređenja štabova 2. korpusa i 3. divizije odnosne na zadatak 7. crnogorske; - cjelokupno naređenje Štaba 7. crnogorske o razbijanju četnika na Krnovu…

-----

(Naređenje štaba 2. udarnog korpusa NOVJ od 23. avgusta 1944. Štabu 3. udarne divizije za zabačivanje preko Štitova na sektoru sreza Beranskog i Kolašinskog)

ŠTAB 2. UDARNOG KORPUSA NOV JUGOSLAVIJE 

- O. Pov. br. 485. – 23. avgusta 1944. god. Vrijeme: 23 čas 

ZAPOVIJEST 

(Sekcija: Nikšić—Trebinje—Kolašin—Žabljak 1:100.000)

Ovog momenta dobili smo depešu od Primorske udarne grupe sljedeće sadržine: „ČETNICI jačine 1.000 ljudi potisli su dijelove 7. brigade od Lole. Borbe se vode u Konjskom i neprijatelju pristižu pojačanja". Ovo je prenio general-major Šegrt [Vlado]. Možda je ovo i staro izvješće; zato će Štab 3. udarne divizije prikupiti po ovome podatke od svoje 7. BRIGADE…

U ovoj situaciji 3. udarna divizija će se zabačiti preko prostora Štitova na prostor sreza Beranskog i Kolašinskog, manevrisaće na tome sektoru dok se ne razjasni situacija; a tada ćemo prijeći u ofanzivu…

N A R E Đ U J E M O :

1. — 3. UDARNA DIVIZIJA

Otpočeće pokret u toku 24 o. mj. opštim pravcem preko Štitova ka srezu Kolašin - Berane, na kome prostoru manevrisati skupno ili po brigadama, prema situaciji, izbjegavajući jače borbe.

Pod komandu 3. udarne divizije se stavlja i Italijanska brigade (najbolje bi bilo da bataljone ove brigade raspodijelite po brigadama te divizije, težeći im dati potrebnu pomoć u rukovodiocima).

ČETNIČKE BANDE koje su se ispoljile prema vašoj 7. BRIGADI treba razbiti, goniti ih u pravcu njihovog odstupanja prema Štitovu i dalje, u skladu sa vašim nastupanjem…

Śutra, do zore, vaši dijelovi treba da se prikupe sa prostora Brezna, te da neprijatelj ne primijeti to izvlačenje…

Naročito biti budan na pravcu Mokro – Vojnik - Gornje Polje, đe ne dozvoliti neprijatelju da vam u toku śutrašnjeg dana prodre na tome pravcu, već ga upornije tu zadržavati do mraka – a potom krenuti naprijed. 

Ukoliko ČETNIČKE BANDE budu ugrožavale u toku dana vaš namjeravani pravac, treba ih napasti sa Udarnom brigadom, razbiti…

-----

(Naređenje Štaba 3. udarne divizije NOVJ od 24. avgusta 1944. za probijanje neprijateljskog fronta — pravac Štitovo, radi zabačivanja na sektor sreza Kolašinskog i Beranskog)

ŠTAB 3. UDARNE DIVIZIJE NOV JUGOSLAVIJE

- Op. br. 44. - 24 avgusta 1944 god. u 10.15 sati

ZAPOVIJEST

(Sekcija Nikšić 1:100.000)

Juče je neprijatelj, većinom ČETNICI, u jačini od 1.000 vojnika napao našu 7. BRIGADU iz pravca Lole prema Borovniku i Konjskom i izgleda ovladao Borovnikom. S obzirom na ovakvu situaciju, Štab 2. udarnog korpusa donio je odluku da se naša divizija zabači preko Štitova na prostor Beranskog i Kolašinskog sreza, odakle bi, u pogodnoj situaciji, mogla da pređe u ofanzivu. 

Manevar naše divizije dio je opšteg plana po kojem će jedinice, koje su operisale na masivu Durmitora i Pivske Planine, dekoncentrisati i razvući neprijatelja. Na osnovu gore postavljenog zadatka našoj diviziji, mi se, jednim munjevitim naletom, moramo probiti kroz neprijateljski front pravcem za Štitovo. Za izvršenje toga

N A R E Đ U J E M O :

1. — 7. CRNOGORSKA UDARNA BRIGADA. — Tokom današeg dana najupornnje će zadržavati neprijatelja na liniji Mokro - Gvozd, starajući se da na taj način osigura sebi zgodne polazne položaje. 

Zbog toga će u toku današnjeg popodneva težiti da brigadu koncentriše na prostoriji Komandirovo Brdo - Gradačka poljana - Gvozd. Bataljonu ove brigade, koji se povlači od Mokrog za Breznu, naredili smo, preko 9. brigade, da se odmah krene iza Vojnika pravcem za Gvozd.

Po izvršenju ovih priprema, brigada će, padom prvog mraka, NAPASTI ČETNIČKE BANDE osnovnim pravcem Ćeranića Gora - Gackove Grede - Ilin vrh - Božurni vrh - Rogođed.

Napad mora biti silovit i brz. 

Po ovlađivanju markantnim tačkama na istima ostavljati zaštitne dijelove. 

Śutrašnji dan brigada bi trebala da iskoristi za odmor na prostoriji Pribatov do, pod zaštitom svojih dijelova na Božurnom vrhu, Rogođedu, sa kojih tačaka treba zatvoriti pravac od Veljeg Dubokog. Takođe se obezbijediti od pravca Lukavice.

Desno držati vezu sa 5. proleterskom brigadom…

— Skrećemo pažnju svima rukovodiocima i borcima da je večerašnji zadatak naše divizije prvostepene važnosti i da od njega zavisi umnogome, ako ne i u svemu, naš dalji rad. Sa toga stanovišta treba zadatku pristupiti…

-----

(Naređenje Štaba 7.  crnogorske od 24. avgusta 1944. za proboj kroz neprijateljski front — pravac Štitovo)

ŠTAB 7. CRNOGORSKE UDARNE BRIGADE

- Op. br. 56. - 24. avgusta 1944. – Položaj

ZAPOVIJEST

(Sekcija Nikšić 1:100.000)

ŠTABU BATALJONA. - Položaj

[citiraju se odnosni paragrafi iz gornjih naređenja štabova 2. korpusa i 3. divizije, prim]

Zato je potrebno da se svi naši bataljoni prikupe na prostoriji Komandirovo brdo - Gradačka poljana - Gvozd. Bataljoni će se najkasnije prikupiti do 9 sati [noću, prim], odakle će prijeći u opšti napad i jednim MUNJEVITIM NALETOM razbiti neprijatelja sa sadašnjih položaja i proći određenim pravcem. Za izvršenje prednjeg

N A R E Đ U J E M O :

1. — 4. BATALJON kreće u napad opštim pravcem Krnovska glavica - Krnovo polje - Mliječno brdo (k. 1739) - Gackove grede, ostavljajući za sobom zaštitna odjeljenja, na kojem će sačekati, ukoliko prije izađe, 3. bataljon; i rokirati se preko Velikog Žurima, u zajednici sa 3. bataljonom likvidirati Ilin vrh, ukoliko na njemu bude neprijateljskih dijelova. Na istom ostavljati zaštitne dijelove, tj. Gackove grede, Ilin vrh; zatim se saviti u kolonu i produžiti desno u Pribatov do, đe će [se] bataljoni odmoriti do daljeg naređenja.

2. — 3. BATALJON produžiće opštim pravcem Krnovo polje - Ćeranića gora i u zajednici sa 1. bataljonom likvidirati Ćeranića goru; i po likvidaciji Ćeranića gore produžiti na Gackove grede, đe će sačekati svoje lijevo krilo, tj. 4. bataljon, i u zajednIci sa njim likvidirati Gackove grede. Po likvidaciji istih u zajednici sa 4. bataljonom likvidirati Ilin vrh. Po likvidaciji Ilinog vrha 3. bataljon će se orijentisati preko Lukavice za Pribatov do, s tim što će ostaviti jednu svoju četu u Trebiješu đe zatvara pravac od Veljeg Dubokog. Bataljon će čvrsto držati vezu sa svojim lijevim krilom i ne smije dozvoliti ni u kom slučaju da ga pretječe na položajima, nego položaje mora voditi paralelno sa svojim lijevim krilom. Na svom desnom krilu naslanjaće se na 1. bataljon, s a kojim će održavati čvrstu vezu.

3. — 1. BATALJON napašće neprijatelja opštim pravcem Ćeranića gora - k. 1612 - Vlaško brdo, đe će sačekati dijelove 3. bataljona dok izbiju na Gackove grede. Po izbijanju na Gackove grede, 1. bataljon će se orijentisati desno, pravac Božurni vrh - Radojeva glava. Po likvidaciji istih, ostaviće zaštitne dijelove i obezbjeđenje od Veljeg Dubokog. Bataljon će se sviti u kolonu i produžiti [ka] Pribatovom dolu. Bataljon će, za svaki slučaj, postaviti jača obezbjeđenja prema Veljem Dubokom. Bataljon će čvrsto držati vezu sa svojim lijevim krilom tj. 3 bataljonom, s tim što će nastojavati da ne pretječe dijelove 3. bataljona, nego da ide sa njim uporedo. Na vašem desnom krilu nalaziće se 5. brigada, tj. od Borovnika, sa kojom čvrsto održavati vezu.

4 — 2. BATALJON OZNE napašće neprijatelja opštim pravcem sa sadašnjih položaja ka Vlaškom brdu. Tu će sačekati naš 2. bataljon i Štab brigade i biće u brigadnoj rezervi. Napad neće izvršiti prije nego naši dijelovi otpočnu napad na svom sektoru. U sastavu Štaba brigade nalazi se i Štab 10. brigade[*] od kojeg će 2. bataljon OZNE dobiti dalja naređenja.

5. — Naš 2. BATALJON zadržaće se na sadašnjim položajima dok naši bataljoni ne proćeraju neprijatelja prema opštoj zapovijesti; a pošto naši dijelovi ovladaju sadašnjim neprijateljskim položajima, prikupiće se na Gradačkoj poljani i odatle će činiti brigadnu rezervu, tj. sačekaće na Gradčakoj poljani dok se prikupi naša bolnica, intendantura, prateća četa i isti će biti u brigadnoj rezervi i zaštitnici.

6. — Bataljoni orijentisaće svoje prateće vodove i komore prema svojem pravcu. Ne smiju dozvoliti nikada da su ovoliko udaljene bataljonske intendanture od svojih bataljona. Ovolika udaljenost od svojih bataljona otežava redovnu ishranu naših jedinica. Ovo nek bude posljednja opomena za sve štabove bataljona za ovakvu udaljenost od svojih jedinica.

7. — ŠTAB BRIGADE kretaće se Gradačka poljana – Bara Cigovića – Lukavica - Radojev vrh - Pribatov do.

8. — Brigadni sanitet kretaće se sa Štabom brigade.

9. — Intendantura, bolnica, prateća četa, kretaće se pravcem Štaba brigade, kao i bataljon Talijana, ukoliko večeras stigne u sastav naše brigade.

10. — Napad mora tačno biti u 23 časa, zato treba da se dobro pripreme i povežu međusobno bataljoni radi tačnijeg izvršenja napada. Napad mora biti munjevit, brz, drzak, jer neprijatelja moramo potući i proćerati sa sadašnjih položaja.

11. — Skreće se pažnja svim rukovodiocima i borcima da je večerašnji zadatak naše divizije prvostepene važnosti i od njega zavisi umnogome, ako ne i u svemu, naš dalji rad. S toga stanovišta treba zadatak izvršiti, a za njegovo izvršenje pripremiti sve borce i rukovodioce.

12. — Borbeni znaci: za „24” na „25” : „Proboj” — „Pobjeda”.

13. — Na našem desnom krilu nalaziće se 5. proleterska brigada, a na njezinom istom desnom krilu nalaziće se 9. crnogorska udarna brigada.

14. — Na našem lijevom krilu nećemo imati naših dijelova, zato treba da su naše jedinice budne i ne smiju dozvoliti da bi došlo do ma kog iznenađenja.

15. — Brigada će u toku śutrašnjeg dana odmarati u prostoriji Pribatov do. Zato će bataljoni, na istaknutim tačkama i određenim mjestima, davati obezbjeđenja brigade od našeg lijevog krila.

SMRT FAŠIZMU — SLOBODA NARODU!

Komandant, p.pukovnik Niko Strugar

Načelnik, kapetan Salih Radončić

Polit. komesar, major Branko Tacović 

* NAPOMENA: Dana 24. avgusta 1944, kad Štab 7. crnogorske piše ovo svoje naređenje, „deseta” brigada je neslužbeni naziv Crnogorske brigade narodne odbrane (OZNA), ustrojene uoči „Rübezahla”. Međutim, prava i službena, 10. crnogorska brigadam biće formirana septembra 1944. u Buronjama, Lješanska nahija. Inače, odluka o formiranju Crnogorske brigade narodne odbrane, od dotadašnjeg bataljona OZNE, donijeta je za vrijeme zasijedanja Crnogorske antifašističke skupštine narodnoga oslobođenja 13. jula 1944. godine. U početku je brigada imala šest bataljona: - Nikšićki, Zetski, Durmitorski, Cetinjski, Kolašinski, Vasojevićki; a kasnije formiran i Bokeški bataljon. Štab brigade: - komandant Vlado Raičević; - politički komesar Zarija Stojović; - zamjenik komandanta Gašo Marković; - zamjenik političkog komesara Luka Vujović; - načelnik štaba Momčilo Golović. U istoriograiji za bataljone Crnogorske brigade narodne odbrane navode kako su „djejstvovali svaki na svojoj teritoriji i odigrali vrlo značajnu ulogu u likvidaciji četničkih grupa koje su ubačivane na slobodnu teritoriju”, ali i da su „pored toga, oni sadjejstvovali s jedinicama NOVJ u mnogim akcijama protiv Nijemaca i četnika na teritoriji Crne Gore” — jedna takva je i boj protiv četničkog 8. „gvozdenog” puka na Krnovu 25. avgusta 1944. 

(Nastavlja se)