Crnogorci u akvilskom otporu

Piše: Luigi Lombardo

OD PLANINA CRNE GORE DO APENINSKIH PLANINA L'AQUILE

PARTIZANI KOJI SU NAM POMOGLI DA SE OSLOBODIMO UGNJETAČA

Tokom iscrpnog istraživanja kako bih saznao više o istoriji 9 mučenika iz L'Aquile, mladića ubijenih u L'Aquili od strane nacističkog varvarstva na kraju Drugoga svjetskog rata, otkrio sam određene činjenice koje su probudile moju znatiželju i interes zbog moje, sada već duge, povezanosti s plemenitim crnogorskim narodom. Izvori, podaci i imena koja ovđe iznosim uglavnom su preuzeti iz dvije povijesne studije izvrsne dokumentarne vrijednosti, čijim cijenjenim autorima od srca zahvaljujem. Radi se o tekstu Riccarda Lollija, Prisutnost slovenskih interniraca u L'Aquila Apeninima 1942-44, nastalog povodom istraživanja provedenog za Institut Abruzzo za proučavanje povijesti otpora i savremenog doba, i diplomski rad iz savremene povijesti Danila De Rosea, Jugoslavenski partizani između Terama i L'Aquile (1943-1944) (Sveučilište u Teramu, rel. Pasquale Iuso, akademska godina 2013./2014.).

Preko navedenih studija upoznao sam se sa epizoda koje nije uvijek lako pronaći u ratnim hronikama, ali koje su ipak važne za razumijevanje koliki su doprinos hrabri crnogorski vojnici dali nastanku i razvoju otpora na području L'Aquile. Uspio sam pronaći imena grupe Jugoslovena koji su, nakon što su pobjegli ili se oslobodili iz logora Foligno i drugih mjesta u središnjoj Italiji - đe su bili zatvoreni prije i tokom ratnih operacija - krenuli u Abruzzo kroz bujne apeninske planine. Kroz planine Laga i Cicolano spustili su se prema gradu L'Aquila kako bi pokušali organizovati partizanski otpor, jer su već bili stručnjaci za gerilske tehnike ratovanja koje su praktikovali u svojoj zemlji tokom italijanske fašističke invazije. Jugoslovenski i crnogorski partizani koristeći svoja iskustva, organizovali su prve regrutacije, napravili metodologiju i logistiku italijanskih partizanskih jedinica; takođe su zauzimali zapovjedne ili važne položaje unutar partizanskih četa, formirajući autonomne jedinice sastavljene od jugoslovena i dajući temeljni doprinos otporima koji su nastojali istjerati nacističkog osvajača s italijanskoga tla.

Neposredno nakon raspuštanja italijanske vojske, zbog poznatih istorijskih događaja od 8. septembra 1943. godine, dogodilo se, ono što se definiše kao "najveći masovni bijeg" u modernoj istoriji, tj. bijeg iz talijanske internacije ili zarobljeničkih logora gotovo svih zatvorenika. Među tim političkim i ratnim zarobljenicima, osim Britanaca, Jevreja raznih nacionalnosti i Grka, bio je i veliki broj Crnogoraca, Slovenaca, Hrvata, Dalmatinaca i Bosanaca.

Među njima jedni su bili oficiri ili vojnici jugoslovenske vojske, drugi radnici, trgovci, učitelji ili kulturni radnici, treći doktori, sindikalci, političari, ali prije svega svaki od njih bio je protivnik nacifašizma i pristalica Slobode. Bili su uglavnom obrazovani ljudi koji su morali napustiti svoj narod kao politički ili vojni zatvorenici italijanske vlade, koja je podijelila njihove porodice internirajući ih u razne zarobljeničke logore na italijanskoj teritoriji; rijetko se radilo o studentima ili jugoslovenskim radnicima koji su prije rata emigrirali u Italiju, a koji su takođe bili pod represalijama, redovno su bili kontrolisani, špijunirani, izolovani, pa čak i progonjeni. Gotovo sve navedene grupe je fašistički režim zarobio i odveo prije svega u logor Foligno, jedan od najvećih, ali i u logore i zatvore Fonte d'Amore u Sulmoni, L'Aquili, Paganici, Pizzoli , u Navelliju, u Montoriu, i u raznim gradovima na području Marsice, područjima Chieti i Pescara, kao i u suśednim regionima Abruzza.

Nakon 8. septembra 1943. godine gotovo su svi uspjeli pobjeći i mnogi su se našli u Abruzzu, đe je obilje planinskih i nepristupačnih mjesta pogodnih za skrivanje i gerilsko ratovanje. U Abruzzu su se formirale prve partizanske formacije koje su praktično imale i prve okršaje s njemačkim vojnicima. Naime, istorijski je zapisano da je prvi sukob između partizana u Italiji i Njemaca bio u Monti della Laga, blizu Terama, na području Bosco Martese. Tokom ove vatrene bitke, koja je bila važna ratna epizoda, oko 1500 partizana kojima je zapovijedao potpukovnik D'Inzilllo odnijeli su pobjedu nad njemačkim vojnicima.

POKUŠAJ „DENACIONALIZACIJE“

Da bismo bolje razumjeli razne situacije koja su se dogodile tokom Pokreta otpora u Italiji, u kojem su učestvovali mnogi Jugosloveni, moramo se vratiti korak unatrag u istoriju kako bismo istakli, barem djelomično, složen odnos između italijanskih i pan-slovenskih nacionalizama.

Aneksionistički impulsi koji su karakterisali italijansku politiku prema jugoslovenskim narodima započeli su samo nekoliko godina nakon ujedinjenja Italije, postupnim slabljenjem Austro-Ugarske i istovremenom afirmacijom italijanskog i panslavenskog, odnosno jugoslovenskog nacionalnog pokreta. Problem istočne italijanske granice i problem "četiri jadranske pokrajine", koji su ubrzo nastali nakon ujedinjenja zemlje, već u osvit novoga vijeka počeli su zauzimati središnje mjesto u vanjskoj politici Kraljevine Italije. Potom je D'Annunzijeva propaganda anticipirala i "legitimisala" fašističku invaziju na Jugoslaviju 1941. godine.

Hapšenja, zatvorske kazne, mjere zatvora i izricanje smrtnih kazni obilježavali su politiku koju je fašistička vlast sprovodila prema jugoslovenskom stanovništvu tokom dvadesetih i tridesetih godina prošloga vijeka.

U jednom od rijetkih pokušaja dokumentovanja fašističkog postupanja prema manjinama, Gaetano Salvemini je napisao: „između februara 1927. i jula 1932. Specijalni sud za odbranu države osudio je 106 Jugoslavena na 1124 godine robije“. (U: M. Cattaruzza (a cura di), Nazionalismi di frontiera: identità contrapposte, Soveria Mannelli, Rubettino, 2003, pp.184-185.)

Prvi osuđeni i internirani Jugosloveni počeli su da pristižu u provinciju Akvila već tih godina – službenik iz Pola, Antonio Ivesa bio je među prvim Jugoslovenima zatvorenim u Sulmoni, odslužiće 5 godina zatvora zbog „rekonstituisanja raspuštenih udruženja i iredentizma“; Đuzepe Amodej, trgovac uvozno-izvozne kompanije u Zagrebu, biće interniran u Feramonti, a zatim u Picoli (AQ), jer je „vodio antinjemačku propagandu u italijanskim i slovenačkim krugovima” i otkrivao „okrutnosti prema jugoslovenskom stanovništvu”; Ivan Marojević biće interniran sa suprugom i ćerkom kao pripadnik splitskog kluba prijatelja Engleske i autor ciklusa anti-osovinskih konferencija (ASAq, Questura, cat.A4, b.19, ad nomen).

Za strance (Jugoslovene) koji su već radili u Italiji, tretman se u određenim slučajevima kretao od posebnog nadzora, kao za željezničkog radnika Pola Đovanija Jakaza (ASAk, Policijsko śedište, kat.A8, b.104, ad nomen), do oslobađanja od službe, koje je morao proći njegov kolega Andrea Bišćan, koji je u roku od mesec dana prebačen iz Segni-Paliano (Rm) u Avezzano (Aq), zatim u Castel di Sangro (Aq), da bi na kraju bio otpušten iz službe u septembru 1931. po izričitoj odredbi Ministarstva Komunikacija „protiv stranih agenata koji su, iako su održavali dobro moralno i političko ponašanje, pokazali da njihova ośećanja nijesu u potpunosti italijanska“ (Circular od 3. avgusta 1931).

Brutalnost represivne akcije fašizma prema istočnim suśedima prije izbijanja Drugog svetskog rata prepoznata je tek u novije vreme. U Izvještaju – koji je objavljen u štampi 2001. godine – Komisije koja je osnovana oktobra 1993. godine na inicijativu ministara spoljnih poslova Italije i Slovenije piše: „Denacionalizatorski zamah fašizma, međutim, prevazilazi politički progon, u namjeri da se postigne 'etnička rekultivacija' [...] posebno teška, i zato što je nacionalna netrpeljivost, ponekad naglašena otvorenim rasizmom, bila praćena totalitarnim mjerama režima“.

U Akvili je, kao i u ostatku zemlje, od juna 1929. funkcionisao Odbor za dalmatinsku akciju, kao ogranak Nacionalnog udruženja ratnih dobrovoljaca, „sa ciljem aktivnog propagandnog rada, širenja i jačanja ideja italijanskog zakona o Dalmaciji“ sa članstvom od preko 200 članova, predodređeno da nekoliko godina kasnije bude prebačeno u Azzurri di Dalmatia.
Vojna okupacija jugoslovenskih teritorija tokokm Drugog svjetskog rata od strane Kraljevske italijanske vojske izvršena je uz ekstremno nasilje i praćena pogubljenjima po kratkom postupku, često na nehumane načine i nemilosrdnim akcijama koje su dovele do uništenja čitavih zapaljenih sela i naselja. Za ove zločine i nedjela biće identifikovano 750 italijanskih ratnih zločinaca kojima nikada nije suđeno. Više o toj argumentaciji može se pronaći u studiji: C. Di Sante, Italiani senza onore. I crimini in Jugoslavia e i processi negati, Verona, Ombre Corte, 2005.

Komplikovanu i raznoliku političku i administrativnu situaciju koja je nastala u Sloveniji, Dalmaciji, Hrvatskoj i Crnoj Gori karakterisala je, između ostalog zajednička dominantna crta taložena godinama, a to je: denacionalizacija stranaca, praćena pražnjenjem čitavih teritorija koje je vršeno ubrzanim tempom i uz još represivnije metode, kako i navodi Oliva u svom radu:
„Politika prisilne italijanizacije i eliminacije slovenačkog i hrvatskog identiteta kombinovana je sa policijskom represijom nad organizovanom opozicijom – uskraćivanje slobode i negiranje nacionalnog identiteta bile su komplementarne mjerama fašističkog autoritarnog projekta.“ (iz: G. Oliva, Si ammazza troppo poco, Milano, Mondadori, 2006, str.62.)

ITALIJANSKI TEROR

U aprilu 1941. godine Kraljevinu Jugoslaviju su napali i okupirali Italijani i Njemci nakon čega su trupe Kraljevske italijanske vojske vodile oštru borbu protiv jugoslovenskih partizanskih formacija.

Jula 1941. Crna Gora je bila okupirana od strane 18. pešadijske divizije „Mesina“ i kraljevskih karabinjera, ali je 13. jula stanovništvo Crne Gore podiglo ustanak i porazilo italijansku vojsku. Uslijedila je reakcija na ustanak i Vrhovna komanda Kraljevske vojske prebacila je u Crnu Goru šest divizija pod komandom generala armijskog korpusa Alesandra Pircija Birolija koji je sproveo oštru represiju i represalije. General Pircio Biroli je 12. januara 1942. naredio da za svakog ubijenog vojnika ili ranjenog oficira odmazda uključuje 50 strijeljanih talaca dok je 10 strijeljanih talaca bilo propisano za svakog ranjenog podoficira ili vojnika.

Na sastanku sa vrhovnom komandom Kraljevske vojske u Gorici 31. jula 1942. Musolini je rekao: „Uvjeren sam da se na „teror“ partizana mora odgovoriti mačem i vatrom. Kliše koji prikazuje Italijane kao sentimentalne i nesposobne da budu čvrsti kada je potrebno mora prestati. Ova tradicija pretjerane milosti i nježnosti mora biti prekinuta."

O okrutnosti italijanske fašističke vojske na jugoslovenskome tlu govore i sljedeći podaci – General Mario Robotti je 11. jula 1942. pisao Emiliju Gracioliju, nakon akcija zarobljavanja u Ljubljani i pokrajini, da je izvršena deportacija više od 5.000 ljudi u logore i da su italijanski oficiri dobili uputstva o uništavanje čitavih sela sa deportacijom i strijeljanjem talaca. U dva veoma povjerljiva lična pisma od 30. jula i 31. avgusta 1942. upućena Emiliju Gracioliju, civilni komesar okruga Longanatiko Umberto Rosin smatra da: „Hapšenja, požari, [...] nasumično izvršena masovna strijeljanja i spaljivanje zemlje stvorene radi isključivog zadovoljstva uništavanja [...] Fraza 'Italijani su postali gori od Njemaca', koja se svuda može čuti kako se mrmlja, sumira ośećanja Slovenaca prema nama“.
Od aprila 1942. do januara 1943. godine samo u Ljubljani eliminisano je 145 muškaraca bez suđenja i bez dokaza o krivici, pored „uredno osuđenih“. Dana 12. jula 1942. godine u selu Podhum, italijanska vojska je strijeljala sve muškarce u selu po naređenju prefekta pokrajine Fiume Temistokle Testa, 91 žrtvu; ostalo stanovništvo je deportovano u italijanske logore za interniranje, a kuće su zapaljene. Za 29 mjeseci italijanske okupacije Ljubljanske pokrajine strijeljano je oko 5.000 civila, od kojih je 200 živih spaljeno ili masakrirano, 900 partizana zarobljeno i strijeljano i preko 7.000 ljudi (od 33.000 deportovanih), uglavnom staraca, žena i đece, umrli u koncentracionim logorima, sa oko 13.100 ubijenih ljudi od 339.751 stanovnika.

Ove neprijatne istine proizilaze iz istraga Parlamentarne istražne komisije kojom je predśedavao Luiđi Gasparoto, ministar odbrane u trećoj De Gasperijevoj vladi 1947. godine, koji je predano i uravnoteženo radio između 1946. i 1947. na prikupljanju i ispitivanju brojnih pritužbi.

Dakle, prije nego što pređemo na italijanski otpor, ovđe možemo razmotriti u kom paklu su se formirali i djelovali jugoslovenski partizani, a to je dovoljno da objasni mnoge stvari. Konkretno, crnogorski partizani su takođe bili veoma odlučni u Italiji i možemo razumjeti kakvim su duhom bili animirani, jer se iz rečenog može zaključiti da Jugolsavija, a samim tim i Crna Gora nijesu imale popusta na teror, iako je, na primjer Crna Gora Italiji dala kraljicu, poslednju italijansku kraljicu: izuzetnu figuru Jelene od Crne Gore, kraljicu Jelenu Savojsku.

OTPOR U L'AUQUILE

U situaciji konfuzije nakon 8. septembra 1943. godine, mnogi zatvorenici su i narednih mjeseci bježali iz logora i centara za interniranje, ponekad uspijevajući da steknu novi identitet, ili su se odselili po odredbama koje su, kada je fašistički režim pao, dozvoljavali oslobođenja, sa namjerom da pređu front i ponovo se pridruže savezničkim trupama, često nailazeći na nesebičnu pomoć stanovništva, prije nego što su uspjeli da se povežu sa partizanskim grupama u nekom području. Međutim, nije nedostajalo ni slučajeva u kojima su bjegunci bili predmet prijava.

Grupa Jugoslovena koja je bježala iz Kampo d'Amore zajedno sa savezničkim zarobljenicima uspjela je da stupi u kontakt sa grupom braće Sciuba, angažovanom u Kampo di Đoveu u pružanju skloništa stotinama ratnih zarobljenika; đe je funkcionisala i embrionalna mreža koju su postavili njihovi sunarodnici.

Kovač, izaslanik zadužen za prikupljanje nestalih Jugoslovena i Italijana iz Julijske krajine i Slovenije kako bi ih regrutovao u italijansko-slovenačke partizanske formacije, otišao je već u oktobru 1943. u San Demetrio (Aq) da pronađe dva člana grupe TIGR, tajne iredentističke i antifašističke revolucionarne organizacije Venecija Đulije koja se borila protiv politike denacionalizacije Slovenaca i Hrvata koju je sprovodio italijanski fašistički režim.

U jednoj od prvih epizoda otpora – prvoj na teritoriji L'Akvile, tokom koje je 23. septembra zarobljeno, a zatim strijeljano 9 mladih ljudi – grupe partizana namjeravali su da se ponovo ujedine sa grupom Teramo, koja se dala u prvu borbenu bitku, dok su dva dana kasnije, mnogi Jugosloveni koji su došli iz Folinja i pokušavali da dođu do fronta bili dio Otpora u Bosko Martezeu.

Dva Jugoslovena, vjerovatno „Badonić”, odnsono Radonjić i „Bašević”, odnosno Basetić, postali su dio lokalne partizanske družine Collebrincioni. U istom zaseoku L'Akuila, više svjedoka govori o jednom Jugoslovenu koji je djelovao kao lokalni učitelj, okupljajući dječake i đevojčice školskog uzrasta pružajući im osnovno obrazovanje.

Iako su mnogi uspjeli da pobjegnu i stupe u italijanske formacije i čete kako bi se ponovo borili protiv njemačkog okupatora, bilo je i onih koji su, otkriveni od neprijatelja i izgubili život u tim borbama – poput Vase Maiuskovicca, odnosno Mijuškovića, čije je tada beživotno tijelo na motoru proveženo kroz grad Rocca di Change, i čije tijelo su vozili južnotirolski vojnici uključeni u nacističke trupe – ili oni koji su ponovo pali u zarobljenike tokom potjera koje su sprovodile njemačke komande, što je dovodilo do hvatanja bjegunaca iz logora i centara za interniranje.

Uprkos ograničenjima pritvora, mreža kontakata među jugoslovenskim sunarodnicima je funkcionisala što nam potvrđuju oslobodioci iz logora Kolfiorito i Ponza, Hrvat Bude Ružić i Crnogorci Nikola Strugar, Vojislav Skulović (Sekulović?), Ilija Begović i Stevo Ščepanović, koji su se između septembra i decembra okupili u opštini Kalašio „jer su ovđe imali svog rođaka Savu Strugara i tu su našli smeštaj“.
Za razliku od onih koji su nakon izlaska iz logora birali put za povratak kući, bili su brojni i oni drugi koji su uspjeli da se priključe borcima za oslobođenje na italijanskom tlu. Tako su sve glavne organizacije Otpora koje djeluju u oblasti L'Akvile - grupa Vojvotkinja (sa autonomnom grupom od 47 Jugoslovena kojom je komandovao bosanski poručnik), četa Di Vincenzo, grupa Giulio Porcio - uključivale borbeno prekaljene grupe jugoslovenskih partizana u svojim redovima.

Na spisku Vojvotkinjine grupe, koji je sastavio komandant Luiđi Marone, nalaze se imena jugoslovenskih boraca, od kojih se samo tri (Đurišić, Jović i Pušoja) poklapaju sa onima upisanim u Alcedeo četu kako je objavio Danilo De Rose u svom diplomskom radu Jugoslovenski partizani između Terama i L'Akvile (1943-1944). Neki od tih boraca su i Stanko Stanić koji je neko vrijeme bio sa Crnogorcem Pantom Cemovićem. Zatim, Goffredo (Gotfrid zvani Braco) Jukić, Crnogorac, bivši sekretar Dalmatinske antifašističke omladine, koji je prethodno bio osuđen u Rijeci '41, đe je nakon pet mjeseci zatvora u Cotroneu (Trst) i sljedeće internacije u Corropoli (Teramo), uspio nakon premještanja u Citta S. Angelo (Peskara) da pobjegne. Goffredo (Gotfrid zvani Braco) Jukić izvještava o prvim pokušajima partizana iz Abruca krajem '43. da postignu jedinstvenu koordinaciju različitih formacija koje su se bile formirale: „Sa velikim oprezom sam pristao da učestvujem na ovom sastanku, plašio sam se provokatora i lakomislenih i neodgovornih ljudi, muka od protagonizma. Mladića koji je došao po mene podvrgao sam vrlo pomnom ispitivanju, ali kada mi je dao pismo na hrvatskom koje je napisao moj bivši internirani prijatelj shvatio sam da je to ozbiljna stvar. […]”. Zahvaljujući Jukićevim zapisima dobijena je potpunija slika Otpora. Italijani su bili u većini, a zatim bivši zatvorenici i internirani različitog porijekla: Englezi, Jugosloveni, Grci.
Iz Jukićevog prikaza, kompozitni i polimorfni karakter otpornika u Abrucu jasno se ispoljava i sa političkog i sa strateškog stanovišta; odmah su se formirale dvije tendencije, jedna nacionalno-oslobodilačka i druga klasne borbe. Razlike koje su prožimale i samu jugoslovensku komponentu.

Najizraženije razlike su se pojavile u jugoslovenskoj grupi, podijeljenoj između ratnih zarobljenika, bivših oficira monarhističke vlade u Londonu i interniranih koji su podržavali Tita. Političke razlike su takođe zabilježene u italijanskoj i grčkoj grupi, dok su Englezi bili jedinstveni. Dalje razlike su bile u tome da su Britanci tvrdili da nema potrebe za intenziviranjem akcija kako se ne bi izazvala veća šteta i više žrtava. Jugosloveni su mislili drugačije. Odlučeno je da Italijani moraju doneti konačnu odluku o ovom pitanju.
Završni dio Jukićevog izvještaja je amblematičan kada je u pitanju razlika u pristupu i organizovanju Otpora između Jugoslovena, koji iza sebe imaju više od dvije godine antifašističkog gerilskog rata – prije nego što je osuđen za terorizam, i sam Jukić je imao četiri mjeseca partizanske aktivnosti pod njegov pojas – u odnosu na ostale i na mrežu Otpora koja se uspostavlja u oblastima južne Italije. Jukić zapisuje:

„Utvrđeno je da se nekoliko dobrih ljudi, otporaša i bivših vojnika, sakrilo da čekaju kraj rata, ali su odbili da učestvuju u aktivnom otporu. Njihovo prisustvo na teritoriji bilo je štetno, jer su samo osiromašili selo i privukli republikanske i njemačke jedinice. […] Iz intervencija onih koji su govorili, bilo je jasno da je sve još uvek izgledalo kao igra i da su organizacija i borba još uvijek u embrionalnom stanju i da se sve razvija uglavnom zbog različitih stanja nužde i da je samo mali dio učešća u oružanoj borbi bilo rezultat sasvim specifične i promišljene političke borbe. Kada se sastanak završio, bio sam razočaran njegovim rezultatima. Bilo je veoma teško organizovati i koordinisati čete i spontane grupe sastavljene uglavnom od prijatelja i seljana koji su se kretali unutar određene teritorije i ljubomorno čuvali svoje aktivnosti bez volje za dalje širenje."

Čak i u novonastaloj partizanskoj grupi Collebrincioni, zaseoku L'Akuila u kojem su bili smešteni saveznički i jugoslovenski zarobljenici, upravo su ovi poslednji, zahvaljujući svom prethodnom iskustvu, davali direktive, kako se priśeća jedan od lokalnih protagonista:
„Sastanku su prisustvovali i Jugosloveni koji su željeli da učestvuju, ti Jugosloveni su bili stručnjaci za gerilsko ratovanje, jer su bili politički zatvorenici za koje se sumnjalo da su partizani [...] Jedan od njih, malo stariji, ali stručan i odgovoran, bio je profesor italijanskog jezika, ukazao nam je da nije bilo lako stvoriti borbene snage ako prvo nije postojala dobra logistička organizacija, priprema mjesta za kretanje, stvaranje veza i prije svega stvaranje mreže snabdijevanja i informisanja. Istakli su nam da bi sve ovo samo stvorilo zabunu, pa su nam savjetovali da idemo samo s dvoje ljudi, a tek nakon što bi se organizovali i našli kontakt da odu i ostali, prihvatili smo ovaj savjet i otišlo je samo nas dvoje.”

Naime, iako je oskudna postojeća dokumentacija o ponašanju jugoslovenskih partizana u Akvilskom otporu, koje su karakterisale i „vojne“ operacije niskog intenziteta, njihova odlučna borbenost, često plaćena žrtvom života, nesumnjivo je potvrđena. U jednoj od prvih akcija partizanske grupe Campo Imperatore, koja je djelovala na padinama L'Akvila sa strane Gran Sasa, 1. maja 1944. dva Jugoslovena su u vatrenom okršaju ubila dva fašistička špijuna. Njemačka reakcija se nije dugo čekala; dva dana kasnije nacističke trupe napale su seosku kuću u kojoj se zabarikadirala grupa sačinjena od pet partizana, ubivši jednog i zarobivši četvoricu – Akvilu Karozija i Maskaretija i Jugolovene „Badonića“, odnosno Radonjića i „Baševića“, odnosno Basetića, potonji je bio ranjen.

Nakon što su bili zarobljeni, podvrgnuti su mučenjima – „Najoštriji tretman rezervisan je za dvojicu Jugoslovena“ – zatim brzom suđenju zajedno sa svojim italijanskim drugovima i osuđeni su na smrt 30. maja. Jugoslovenski zarobljenici vezani žicama odvedeni su ka śeveru, putem koji je vodio u Firencu i prema nekim svjedočenjima, bili bi strijeljani, dok je Jukić, koji se takođe našao u grupi zatvorenika koje su sprovodili ka śeveru, a koji je kao prevodilac saopštio kaznu svojim sunarodnicima, uspio da pobjegne i pridruži se engleskim trupama.

Takođe, postoje zapisi o Blagoju Popoviću, zvanog „Biagio” među svojim saborcima iz čete Ariskija, grupe Banda Di Vincenza; devetnaestogodišnjem studentu, sinu jugoslovenskog ambasadora u Londonu, kojeg njegov komandant pamti kao „hrabrog i borbenog dječaka koji će postati žrtva Njemaca zbog svoje pretjerane drskosti." Tokom uspješnog napada na njemački kombi na putu za Teramo sa ciljem da povrati oružje i municiju, on je odugovlačio u pokušaju da uhvati ranjenog Njemca, da bi bio pogođen rafalom iz mitraljeza iz pristiglog neprijateljskog oklopnog automobila nakon čega je zarobljen. Podvrgnut je mučenju da bi odao informacije o tome đe se nalazi ostatak grupe, Popović je ćutao do te mjere da ga je njemački maršal smatrao nijemim. Zatim je 17. maja 1944. obješen za električni stub.

Panto Cemović, dvadesetogodišnji crnogorski student, koji se, nakon što je prešao granicu i sarađivao s Englezima, vratio u grad da doprinese operacijama na teritoriji Akvile, uhvaćen je i optužen za špijunažu. Zatvoren je u zatvoru Kolemađo - "Via Tasso" u L'Akvili, zatvoru u kojem su zatvorenici ispitivani i mučeni i prije nego što bi im se sudilo – čekajući da mu se sudi, 1. juna 1944. godine ustijeljen je iz neposredne blizine od strane njemačkog vojnika i ostavljen da umire u pritvoru u kojem je boravio zajedno sa svojim sunarodnicima i njegovim najboljim prijateljem Crnogorcem Dragoljubom Dragom Dedovićem, koji je nekoliko dana nakon toga pobjegao s prozora zgrade zajedno s ostalim zatvorenicima.

Stanovnici Akvile će Pantu Cemoviću posvetiti svečanu sahranu i sahraniti uz spomen-obilježje koje su podigli „strani patrioti […] kako bi se njegova mučenička smrt u svakom trenutku pamtila i poštovala“.

Posmrtni ostaci partizana Panta Cemovića će biti premješteni u posvijećeno svetilište u Sansepolkrou, ali će se spomen-kamen, koji je nedavno obnovila lokalna ANPPIA, čuvati na groblju L'Akvila.
Vojo Vukmirović, bosanskohercegovački potpukovnik jugoslovenskog ogranka Vojvotkinjine grupe, formiraće četu Panto Cemović u znak śećanja na svog sunarodnika, koji se istakao među najžešćim borcima u okruženju. Stanovnici kraja nijesu oklijevali da mu odaju poštu i priznanje ni nakon oslobođenja.

Jugoslovenska komponenta lokalnog Otpora pokazala se u cjelini kao najspremnija i najbolje opremljena za potrebe djelovanja Otpora, kao i najmotivisanija, što zbog ugnjetavanja koje su pretrpjeli kod kuće što zbog iskustva oružanog suprotstavljanja praktikovanog od vremena italijanske invazije, za razliku od bivših savezničkih zatvorenika koji su, da bi sačuvali pravo na bjekstvo koje im je garantovano međunarodnim ugovorima, uglavnom nerado pribjegavali upotrebi oružja i oružanim sukobima.

SOLIDARNOST ČOVJEČANSTVA U ABRUZZU

Ratne epizode na italijanskom tlu su često bile ispreplitane, posebno nakon „najvećeg masovnog bijega u istoriji“, nakon 8. septembra 1943., ali postojali su trenuci spontane solidarnosti podstaknute prilikama kojima su okrutne ratne muke podvrgle i partizane i civile. Ako su, kako Orekioni primećuje „(...) internirani bili nosioci sopstvene istorije, toliko strane onoj teritoriji koja ih je ugostila i da često nijesu bili u stanju da je sagledaju u njenoj stvarnoj drugosti» (G. Orekioni, I sassi e the shadovs: storie di internamento e di confino nell’Italia fascista, Rim, Izdanja istorije i književnosti, 2006, str.18), dramatičnost izbijanja oružanog sukoba i njemačka okupacija italijanskih teritorija je ipak uticala na promijenjeni odnos između stanovnika, raspuštene vojske, bjegunaca i boraca.

Ta solidarnost i razumijevanje civila predstavljaju veliko srce italijanskog naroda, što je gotovo kao reparacija za ono što je njihova država počinila, je fundamentalni aspekt naši minulih generacija, koji nas podśećaju na “l'Umanità d'Abruzzo” (Čovječanstvo Abruca) kojim se ponosimo. Zato ovđe želim da istaknem brojne pisane priloge koji postoje na ovu časnu temu:

„Fenomen spontane pomoći bio je generalizovan širom regiona Abruca, sa najvišim vrhovima u provincijama L'Akvila, Kjeti i Peskara“ (Presentazione del volume W. Simpson, La guerra in casa 1943-1944, Torre dei Nolfi (AQ), Qualevita, 1995, p.11).
Posebno je obimna bibliografija o bjekstvima bivših ratnih zarobljenika iz koncentracionog logora 78 Fonte d'Amore i pomoći koja im je pružena u oblasti Sulmone.

Pored studija R. Absaloma – „Za istoriju preživljavanja. Italijanski seljaci i odbegli britanski zatvorenici“ u «Italia Contemporanea», br.140, 1980; imamo i – „Bivši saveznički zarobljenici i narodna pomoć u oblasti Gustavove linije“, u Rochat, Santarelli, Sorcinelli (priredio); Gothic Line „Armije, stanovništvo, partizani“, Milano, Franko Angeli, 1986; „Hristos je tuda prošao: socio-kulturni aspekti pomoći bivšim savezničkim ratnim zarobljenicima u Abrucu“, u C. Felice (priredio); „Rat na Sangru. Vojske i stanovništvo u Abrucu 1943-1944“, Milano, Franko Anđeli, 1994; „Neočekivani savez... cit.“ – viđeti: J.E. Lisica, „Špageti i bodljikava žica“, Torre dei Nolfi (AK), Kualevita, 2002; U. Krige, „Sloboda na Majeli“, Firenca, Valeki, 1965; IZ. Džons, „Bekstvo iz Sulmone“; J. Furman, „Ne boj se“, Milan, Garzanti, 1962; Fermi State Scientific High School of Sulmona, „I podijelili su hleb koji nije bio tu“, Torre dei Nolfi (AK), Kualevita, 2009; M.Esposito, „Sciuba partizanska četa u drugom Risorgimentu“, Sulmona, CPS, 1994; V. Simpson, „Rat kod kuće 1943-1944 cit.“; Fermi State Scientific High School of Sulmona, „Put slobode“. „Knjiga śećanja“, Milan, Garzanti, 1962;
Srećan sam što sam evocirao ove uspomene koje još jednom podvlače, ako uopšte ima potrebe, koliko je plemenit duh crnogorskoga naroda i kakav je veliki doprinos dao narod našem oslobođenju, otpočinjući i vodeći partizanski rat koji se brzo pokazao veoma uspješnim. Ali izuzetno sam srećan što sam to učinio 28. avgusta, tačno na 79. godišnjicu ubistva Mafalde Savojske u koncentracionom logoru Buchenwald, ćerke mučenice i svetice Jelene Crnogorske, posljednje kraljice Italije.

Napomena o autoru: Prof. Luiđi Lombardo je istorijsko-heraldički savjetnik Crnogorske pravoslavne crkve, imenovan je za dopisnog akademika Dukljanske akademije nauka i umjetnosti Crne Gore 2023. godine i generalni je konzul em. na Malti. Takođe je član deputacije Abruzzo Storia Patria.