NEKA SE SJEDINE NEBESA: Crkvene prilike u Zeti XV vijeka i stvaranje unijatske episkopije (V)

Piše: Vukota Vukotić 

Prostor Crne Gore baštini Hristovu nauku još od samih njenih početaka, kroz razne državne tvorevine koje su preko njega prohujale. Crkvena organizacija počinje skoro sa samim priznavanjem hrišćanstva za legitimnu vjeru Rimskog carstva, Milanskim ediktom 313. godine, osnivanjem Dukljanske episkopije. (V. Vukotić, 2016:14). Od tog vremena, crkva je snažan stožer političkog i kulturnog života ovog podneblja i važan faktor u ostvarivanju svake državotvorne konstitucije. Konstantno prisustvo vjerskog središta i određene crkvene vlasti, učinjeli su da se na ovom području oforme jedinstveni način i jasne specifičnosti ispovijedanja Hristove vjere. U mnogome tome je doprinijelo stalno stajanje na granici između Istoka i Zapada i u vječitom previranju za jurisdikcijom između Rima i Carigrada. Dolaskom Slovena na ove prostore, nije prekinuta nit crkvenog života, naročito u gradovima na Primorju, kao što je u drugim djelovima Balkana. Očuvanjem romanskog stanovništva nastavljeno je njegovanje latinske liturgije, a od početka IX vijeka na ovom dijelu jadranske obale pojavljuju se monasi reda sv. Benedikta. (V. Vukotić, 2021:17). Silaskom učenika ss. Ćirila i Medotija iz Moravske u Ilirik, područje Duklje postaje važan centar širenja slovenskog pisma i jedno od središta Crkve Slovenske. (Isto: 21). Ovakvo stanje hrišćanstva u Duklji Vojislavljevića imaće potvrdu u papskoj buli iz 1067. godine, u kojoj se govori o postojanju grčkih latinskih i slovenskih prelata. No, ovaj podatak se kosi sa ṥedočanstvima dva brata, sinova Nemanjinih, (Stefana i Save) koji pišući o porijeklu svog oca govore da je rođen u blizini Podgorice(?) i da je kršten po latinskom obredu, „jer u toj zemlji nema sem latinskih jereja“. Danas možemo samo da nagađamo, da li se pod ovom formulacijom krije pokušaj opravdanja za strahovita pustošenja koje je raška vojska („zla raška struja“ popa Dukljanina!) izvršila u Duklji. I pored toga, katolička vjera nastavila je da živi na prostoru Crne Gore i poslije nestanka Vojislavljevića.

Ipak, Nemanjini nasljednici sprovodili su politiku učvršćivanja pravoslavlja u Zeti. Dobijanjem arhiepiskopskog čina od Vaseljenskog patrijarha iz Nikeje, radi političkog i vojnog savezništva, Sava Nemanjić je krenuo u stvaranja i svojih sufragana. Jedan od njih bio je i Zetski episkop Ilarion. Iako se u dosadašnjoj literaturi vođenoj isključivo ideološkim razlozima, navodilo da se ṥedište ove episkopije nalazilo u manastiru sv. Arhanđela Mihaila na Prevlaci kod Tivta, konkretna istraživanja su pokazala da nije tako. Bazirajući se na izvorima, iznijeta je pretpostavka da je prvo ṥedište Zetske episkopije bilo u „hramu Arhistratiga Mihaila, blizu Drepa“, što je na današnjem području Podgorice. (S. Čukić, 2018:354 i tamo navedena literatura).

U stari benediktinski manastir na Prevlaci, Zetska episkopija je mogla doći tek iza 1250. godine, ako je i tada, što je vrijeme vladavine Nemanjinih unuka. Čvrstina nemanjićke vlasti i njihovo vezivanje za Vizantiju, učinjeli su da se na ovom podneblju ne oṥete posljedice Lionske unije. Pravoslavlje je bilo dominantna, državna vjera, podržavana od vladara, ali zbog politčkih odnosa sa Zapadom katoličanstvo je imalo svoj status u Raškoj. Vjerski podijeljena Zeta bila je u nešto drugačijem stanju i u njoj je nastavljeno sa gradnjom religijskog suživota. Benediktinski red, koji je stoljećima bio nadmoćan na ovim prostorima, skoro da se bio utopio u lokalno stanovništvo, pa su mnogi monasi govorili samo narodnim jezikom, a njihov ogranak cisterciti u svojim skriptorijima prepisuju djela i na latinskom i na slovenskom. (I. Jovović, 2005:85). Oportunistička politika Nemanjića omogućavala je katoličkoj crkvi da nesmetano radi na njihovoj teritoriji. Ipak, odbacili su Lionsku uniju kako bi sačuvali autokefalnost svoje crkve, koja je time bila ugrožena od strane Ohridske arhiepiskopije. Glavna promjena u životu Rimske crkve za vladavine Nemanjića nastupa početkom XIV stoljeća kada poinju da se pojavljuju prvi franjevci. Mala braća donose promjene u crkvenoj organizaciji, arhitekturi, ali i potiskuju benediktince. (V. Vukotić, 2022: 15). No, Barska nadbiskupija ostaje stožerom katoličanstva u Zeti i njeni sufragani se šire od primorskog pojasa Crne Gore ka unutrašnjosti Albanije, pa sve do Brskova i Prizrena, duboko u balkanskom kopnu. Najveći pokrovitelj katolika u Nemanjića biće kraljica Jelena, žena Uroša I, najvjerovatnije i sama katolkinja tokom većine svog života. Ostali vladari više su tolerisali Rimsku crkvu na svojoj teritoriji, poglavito zbog dobrih odnosa sa Zapadom i zavisnosti od italijanskih investicija u rudarsku proizvodnju u Srbiji.

Osamostaljenje Zete pod Balšićima donosi reafirmaciju katoličanstva koje ponovo postaje državna vjera. Sada je pravoslavlje bilo to koje je tolerisano, makar za  prvih Balšića, i koje se povlačilo ka unutrašnjosti. Dobar dio stanovništva ostao je privržen istočnoj vjeri i slovenskom bogosluženju, što će izazivati političku nestabilnost u državi. Dolaskom na vlast Balše III i njegove majke Jelene, pravoslavlje se ponovo protežira i grade se novi manastiri na Skadarskom jezeru. Izazvani mnogim burnim događajima i čestim feudalnim ratovima, zetski mitropoliti se nijesu mogli održati na Prevlaci, ako su ikad tamo i stolovali. Kompletna župa, krajem XIV stoljeća, podpala je pod vlast Kotora, a mitropoliti su se sklonili u manastir Prečista Kranjska.

Zbog izostanka bližih arhivskih dokumenata i drugih izvora danas je teško rekonstriusati redosljed zetskih mitropolita od kraja XIV do sredine XV vijeka. Izvornici pominju stolovanje Arsenija, koji je najvjerovatnije i otišao sa Prevlake, posle njega dolazi David, a u prvoj polovini XV vijeka nailazimo na Jeftimija. (I. Božić, 1979:89). Ovog mitropolita despot Đurađ Branković, prema raspoloživim izvorima, pokušao je odvesti sa sobom u Smederevo, po povlačenju iz Zete, ali je ovaj iskočio s broda i u Dubrovniku dobio azil. Kasnije se isti Jeftimije vratio u Budvu i nastavio svoju pastirsku misiju. (Isto). Do sredine XV vijeka od moćnog manastirskog vlastelinsta na Prevlaci, ostao je samo pop Bogiša Radaković, koji se izdržavao od jedva pet stara žita. Manastir sv. Arhanđela Mihaila stradao je definitivno 1452. godine, a pop Bogiša se uzaludno pokušavao oduprijeti katoličkom svetštenstvu iz Kotora koje je željelo istisnuti „šizmatičke“ jereje sa svoje teritorije. Naročito nakon 1420. godine i stupanja Kotora pod mletačku vlast, mada je Venecija tražila da se to čini sa oprezom u skladu sa njenim političkim interesima i kako se ne bi zamjerala lokalnim gospodarima. Takav odnos prema pravoslavnom sveštenstvu Mlečani su imali javno, dok su svakako gledali da na svaki način prošire katoličanstvo u unutrašnjost Zete. S druge strane, nijesu imali previše dobar odnos ni sa Barskom nadbiskupijom. Zasluga je Mlečića što je barska dijaceza ostala svedena na širu oblast grada pod Rumijom. Sve njegove sufragane, od Ulcinja pa do Ṥeverne Albanije, Venecija je postavljala po svom nahođenju. U Ulcinju Sinjorija je postavljala biskupa preko oglasa, čak samo uz formalnu saglasnost Rimske kurije. (Ist.CG, 1970:265). No, potreba savezništva sa lokalnim feudalcima i ratničkim družinama u borbi protiv Turaka, učinila je Republiku sv. Marka popustljivijom prema pravoslavlju. Tome ṥedoči poznati sporazum na Vranjini od 06. IX 1455. godine, po kojem su se zetska plemena i opštine pokorile Mletačkoj vlasti uz određene uslove. Jedan od uslova predviđao je vjersku toleranciju i ostavljanje pravoslavnih prelata u Gornjoj Zeti. (R. Kovijanić, 1968:89-93).

U takvim političkim uslovima, sve većeg osmanskog pritiska, skoro logično postavilo se pitanje pred sve balkanske državice, o prihavatanju unije sa Rimom. Mada je ono imalo veliki značaj u političkim dešavanjima i previranjima XV stoljeća, u dosadašnjoj istoriografiji domaće provinijencije, slabo se obraćala pažnja na njega. Preovlađujući nacionalizam i razni velikodržavi projekti učinili su da se skrajne i prebriše pitanje o sklapanju unije, doživljavajući ga kao ljagu na „svijetlu“ prošlost. Iz  tog razloga, nikada mu nije posvećena osobita i velika pažnja, koju svakako zaslužuje. Usljed nezaustavljivog prodora Otomanske imperije, opšti trend politike na Balkanu bio je okretanje ka Zapadu. Kao što smo viđeli, sama Vizantija bila je primorana da sklapa uniju u nadi da će se održati na Bosforu. Zbog toga, potpuno je čudno i neshvatljivo, da i druge balkanske države ne rade i ne razmišljaju o istoj temi. Slijedeći pravac realpolitike, Despotovina, Bugarska, Zeta i Bosna, svaka za sebe, pregovara o pomoći i prihvatanju unije sa Rimom. U tom ključu treba tumačiti prilike i događaje XV vijeka i stvaranje unijatskih enklava na Balkanu. Time se zapravo, otkriva jedna veća i dalekosežna politika, kojoj jeste bilo žarište i centar na Balkanu, ali koja je ujedno i dio panevropske priče i neraskidivi dio istorije kvatročenta. Širina ovog pokreta vidi se u značaju sabora u Ferari i Firenci i uticaju koje je miješanje Istoka i Zapada ostavilo na razvoj Renesanse posebno u Italiji ako ne i šire. Da je Balkan i njegovi narodi imali određenu i nemalu ulogu u tome, potvrđuju i različiti izvori i ličnosti sa ovih prostora, poput dubrovačkog dominikanca Ivana Stojkovića, koji predano radi na ujedinjenju hrišćanstva. Njemu je cilj da osim husitske, iskorijeni i bogumilsku jeres u Bosni i traži da se delegacija Bosanske crkve pojavi na koncilu u Bazelu. No, 03. oktobra 1433. godine, Senat Republike sv. Vlaha javlja mu da predstavnici Crkve bosanske ne mogu doći u Bazel zbog nesigurnosti i opasnosti u kojoj se nalazi njihova domovina zbog čestih upada turskih. (F. Šanjek, 1987:85-87). Sve to nije spriječilo bosanskog kralja Stjepana Tomaševića da pregovara i dobije krunu od Rima 1463. godine.

Uporedno sa tim, i Despotovina pregovara sa kurijom o uniji. U jednom pismu Ivana Kapistrana upućenog papi Kalistu III (1455-1458) nalazimo da ovaj propovjednik krstaškog rata i budući svetitelj, „protestira protiv postupaka papinog štićenika raškog despota Đurđa Brankovića, koji na granicama Bosne dopušta i potiče nasilno prekrštavanje katolika u pravoslavlje.“ (Isto). Na drugoj strani, isti despot u Zeti štiti prava Barske nadbiskupije i njenog čelnika Petra, kojeg je papa ekskomunicirao, upravo zato jer održava veze sa raškim vojvodom u Zeti. (I. Jovović, 2005:106).

Razbijanje trupa srpskog despota u tri navrata u Zeti, definitivno je obezbijedilo vlast dinastije Crnojevića nad ovim podnebljem. Zazirući jednako od Venecije, koliko i od Turaka, novi zetski gospodari ostali su vjerni pravoslavlju i zaštitnici Zetske mitropolije. Kao što smo već istakli, ṥedište pravoslavnog mitropolita preseljeno je sigurno početkom XV vijeka iz Prevlake, preko Budve u manastir Prečistu Kranjsku. Jedno od najvećih svetilišta slovenske Duklje, vječito prebivalište svetog Vladimira Dukljanskog koji ga je i osnovao u XI vijeku i njegove žene Kosare, bilo je posvećeno Uspenju Bogorodice (Veliki Gospođindan, 15. 08.). Vjerovatno da je razoreno zajedno sa drugim gradovima prilikom raških osvajanja, jer o njemu nema daljih podataka, sve do XV stoljeća. Obnovljen je za vrijeme Balšića, pominje se u jednoj povelji Balše III, kada postaje i katedra zetskih mitropolita. (A. Čilikov, 2012: 64). Danas se nerijetko u literaturi pominje da je sam knez Vladimir stolovao u Prečistoj Kranjskoj, što svakako ne može biti tačno, jer arheološki dokazi to ne potvrđuju.

Obnovljeni manastir Prečiste Kranjske, od strane, za pravoslavlje ponovo oduševljenih Balšića, teško da je ostao dugo ṥedište zetskog mitropolita. Zapravo, tek ovdje dolazi do čiste konfuzije u utvrđivanju vremenskog okvira stolovanja određenih velikodostojnika. Očigledna slava starog dukljanskog manastira i važnost kojeg je uživao u domicilnom stanovništvu, uticali su na to da on bude određen za katedru unijatske episkopije.

No, uslovi pod kojima se to desilo u našoj istoriografiji nijesu posve razriješeni. Različiti izvori nude oprečna objašnjenja i fakte koji samo dodatno zbunjuju čitaoce i proučavaoce ovog perioda crnogorske istorije. Elem, kad je zetski mitropolit Jeftimije napuštio Budvu, prema raspoloživim izvorima 1442. godine, tada prenosi svoju stolicu u Prečistu Kranjsku. (Ist. CG II/2: 327). Međutim, ništa ne znamo, prema autorima ovog toma Istorije Crne Gore, o sudbini samog Jeftimija, već vidimo da se na toj stolici pominju i to prije 1446. godine, mitropoliti Teodosije i njegov nasljednik kir Josif. Uz to već ovaj mitropolit Josif najvjerovatnije nije imao ṥedište u Prečistoj i prešao je prema manastiru Vranjini. Sa druge strane, poredeći podatke iz Istorije Crne Gore sa radom dr Šuflaja na kojeg se inače sami pozivaju u bilješci, vidimo da je rečeni Teodosije, za kog se ističe da je već bio iguman Prečiste Kranjske, u jednom trenutku prije 1446. godine, postao nadbiskupom. (M. Šuflaj, 1925: 81). Bez ikakve veze sa tim da je išta naslijedio od pridošlih zetskih mitropolita, Teodosije „archiepiscopus Sclavonensis de Craina“, kako ga bilježe mletački izvori, pominje se kao jedan od prvih unijatskih episkopa u Krajini. (Isto.). Za njega Šuflaj izričito kaže da je postavljen od strane pape za nadbiskupa grčkog obreda (unijatskog), doduše bez sufragana. Na Krajinskoj katedri, Teodosije ostaje možda i punu deceniju, jer mletački izvori tek 1453. godine pominju njegovog nasljednika Savu (Sabbas), bivšeg episkopa Termopila sa Peloponeza. Za pomenutog kir Josifa, Šuflaj ne zna ništa, dok autori Istorije CG tek ovog Savu smatraju prvim unijatskim episkopom u Krajini i to od 1452. godine. Iz datih izvora teško je utvrditi validnost svih ovih podataka. Očigledni „circoulos virtuosis“ pozivanja jednih na druge ne daje rezultate.

Postavljanje unijatskog arhiepiskopa u Prečistoj Kranjskoj još jedan je slabo izučen detalj crnogorske istorije. Dosadašnja literatura koja je imala zadatak da se sa njime bavi samo ga je izbjegavala ili se ovlaš doticala njegovog postojanja. No, to nikako ne umanjuje činjenicu da je zaista postojao i da mu se mora posvetiti konkretna i ozbiljna pažnja. Zbog toga je, od velike važnosti da se pravilno i metodološki ispravno pristupi ovom naučnom problemu, kako bi smo dobili što jasniju sliku o zbivanjima sredinom XV stoljeća u Crnoj Gori. Sami podatak da je baš na ovom prostoru stolovao unijatski arhiepiskop, nakon sklapanja Firentinske unije, upućuje na zaključak da je riječ o pojavi koja je zaslužila da na nju istorijska nauka obrati svoj fokus.

Kao što je već Šuflaj u citiranom djelu nagovijestio, važnost crkvenog središta kakvo je manastir Prečista Kranjska za ovaj dio istočnojadranske obale i šire, jasno je prepoznata od strane Rimske kurije. Stoga, nije teško odgonetnuti motiv koji bi imala da u upravo u njemu, žarištu stare dukljansko-slovenske crkve i velikom svetilištu, ustoliči arhiepiskopa pod svojom kontrolom. Nijesmo složni sa konstatacijom, mada se ponavlja kod više autora, da je Venecija svojom politikom i mimo volje kurije, postavila unijatskog prelata u Krajini, kako bi učvrstila vlast nad ovim prostorom. (I.Jovović, 2005:107, između ostalih.). Teško je prihvatiti kao jedan osnovan zaključak da bi papstvo tek tako i ćutke prihvatilo postavljenje toliko oṥetljivog kadra i time dopuštila da ugrozi jedva uspostavljenu uniju iz Firence. Čini se da je glavni uzročnik da se Mlečanima pripiše uspostavljanje unijatskog arhiepiskopa, činjenica da su oni oćerali pravoslavnog zetskog mitropolita sa Prevlake, što ne znači da imaju pravo da postavljaju novog. Uz to, odlazak zetskog mitropolita iz manastira sv. Arhangela Mihaila je ionako mutan  i pitanje je da li se i kad dogodio. Isto tako, postavlja se pitanje, kanonizacije novog nadbiskupa što je čin koji Republika sv. Marka svakako nije mogla sama sprovesti. Takođe, unijatski kler se javlja i na mjestima koja nijesu pod kontrolom Mlečana, čak u udaljenim krajevima poput Kijeva, čiji arhiepiskop je vjeran pristalica odluka sabora u Firenci.

Prema tome, polazeći od toga da Mlečani nijesu na svoju ruku određivali unijatske prelate po Krajini, jedino nam se čini ispravnim da prihvatimo tezu da je Rim i papstvo bilo itekako uključeno u nastajanje unijatske arhiepiskopije u Krajini. Ne elaborirajući dovoljno ovaj segment, M. Šuflaj ističe da je pozornost kurije na Prečistu Kranjsku obratio, tada župnik Treviza, Pavle Dušmanin, ali ne isključuje i umiješanost Ivana Stojkovića. (M. Šuflaj, 1925:81). Prema navedenom, jasno je da postoji realna volja Vatikana da na nekoj tački uspostavi i oživi potpisanu uniju sa Vizantijom. Jer ovdje se ne radi o episkopima koji su sami prihvatili uniju, poput mitropolita Kijevskog Isidora. Naime, on je bio učesnik Firentinskog sabora, kao član istočne delegacije, i stavio je svoj potpis na akt o ujednjenju, čemu je ostao vjeran do smrti 1463. godine. Upravo njegova lojalnost potpisanoj uniji dovela je do odvajanja posebne mitropolije u Moskvi  iz koje će nastati današnja Ruska patrijaršija. Takođe, episkopi na teritorijama današnje Grčke, koje su bile pod kontrolom Venecije, prihvatili su Firentinsku uniju, voljno ili ne, ali su održali svoje položaje i katedre. Za razliku od njih, u Prečistoj Kranjskoj imamo slučaj uspostavljanja potpuno novog nadbiskupskog ṥedišta. Stoga, ne može biti nikakve sumnje da je papstvo bilo itekako zainteresovano za njegov nastanak i razvoj. Da je to zaista slučaj, potvrđuje u dr Šuflaj u svom djelu, pravdajući to strateškim interesima katoličke crkve da na istočnoj obali Jadrana utvrdi svoje postojanje, zaokruži „bedem“ svojih biskupija od Dalmacije do Ṥeverne Albanije i na taj način efikasno se suprostavi prodoru Osmanske carevine na tom pravcu. Svakako, ovo se poklapalo i sa političkim i vojnim interesima Mletačke republike, otuda, smatramo, i brkanje njihovog doprinosa u nastajanju unijatske arhiepiskopije u Prečistoj Kranjskoj. (M. Šuflaj, 1925:81) Važnost unijatskog centra u Krajini za Vatikan i Republiku sv. Marka, pokazuje i postavljenje Pavla Dušmanina na njeno čelo, 1454. godine. Bivši župnik Treviza, od 1440. godine biskup staroga grada Svača, da bi šest godina kasnije zauzimao katedru Drivasta. Ne znamo iz kojih razloga, možda zbog otomanskog napredovanja, Pavle Dušmanin se 1452. godine nalazi u Rimu, odakle ga papa šalje kao svog predstavnika u Albaniju radi izmirenja Đerđa Kastriota i porodice Dukađina. Iste godine, na mjestu arhiepiskopa Krajinskoga nalazi se Sava, nekadašnji episkop Termopila.

O njemu, autori Istorije Crne Gore iznose jednu zanimljivu tezu, da je „držeći se istočnog obreda, psihološki pripremao vjernike za prihvatanje katoličanstva.“ (Ist. CG, 1970:328). Na stranu činjenica da u to doba ne postoji psihologije kao nauke, ostaje ne jasno na koji način bi dobri arhiepiskop Sava to radio među svojom pastvom, iz razloga što to i nije bila njegova uloga. Kompletna forma unije i jeste bila u tome da se niko ne odriče liturgijskih i drugih obreda, već da se priznaje prvenstvo pape među hrišćanskim crkvama. Upravo zbog toga, arhiepiskop Krajinski nije imao nikakvog zadatka da priprema svoje vjernike za pristupanje Katoličkoj crkvi. Uostalom, to „psihološko pripremanje“ pastve nije urodilo plodom, jer upravo tih godina franjevci se žale na progone od strane vlasti srpske Despotovine. Položaj samih katolika u Zeti i Ṥevernoj Albaniji postaje sve gori, pa ne možemo uzeti za ozbiljno tvrdnje da je iko pripremao pravoslavno stanovništvo za prelazak na katoličanstvo.

U to doba pada i pismo sv. Ivana Kapistrana papi Kalistu III u kome izlaže svoje žalbe protiv despota Đurđa Brankovića, papskog štićenika, koje smo već navodili. Ipak, ono što je glavni cilj papske politike na istočnojadranskoj obali jeste propovijedanje novog krstaškog rata. Zbog toga, lokalne prilike i nepočinstva bivaju skrajnuti ili prećutani, kako bi se dobila povoljna politička osnova za vojno djelovanje protiv Otomanske imperije.

U tu svrhu, u Krajinu stiže Pavle Dušmanin, u svojstvu papskog nuncija, kako bi propovijedao krstaški pohod. Sagledavanjem šire slike i prilika na Balkanu toga doba, vidimo da istovjetno sa misijom sv. Ivana Kapistrana u Južnoj Ugarskoj i oko Beograda, trebalo se raditi na podizanju stanovništva Zete na oružje protiv Turaka. Epicentar tih dešavanja očigledno je postala nova arhiepiskopija u manastiru Prečista Kranjska i vješti propovjednik Pavle Dušmanin. Da je ovo tako, govori nam i odluka pape Kalista III da izdvoji iz jurisdikcije barskog nadbiskupa  Drivast i da ga podloži Prečistoj Kranjskoj. Intezivno propovijedanje krstaškog pohoda i potrebe za ujedinjenim djelovanjem hrišćana prema osmanskom širenju svakako je veliki zadatak, na kojem je morao raditi i arhiepiskop Sava, a ne psihološko pripremanje stanovništva za prelazak na katoličanstvo. Ipak, trud Pavla Dušmanina nije urodio plodom. Veliko pitanje je kolika je tačno uloga Republike sv. Marka u podrivanju tog poduhvata. U svakom slučaju, Crnojevići, kao gospodari Zete, zajedno sa predstavnicima zetskih opština, već 1455. godine, potpisuju ugovor sa kojim se potčinjavaju vlasti Venecije uz određene uslove. Za nas ovdje, najvažniji od tih uslova je onaj koji se tiče unijatskog arhiepiskopa iz Krajine. Naime, i ugovoru decidno stoji odredba: „da nijedan sveštenik, episkop ili arhiepiskop katolički ne može biti nad njihovim (Zetskim) crkvama, nego isključivo pravoslavni. Tražili su da ne budu pod latinskim arhiepiskopom iz Krajine, već se mora postaviti mitropolit slovenske vjere, jer se onaj mitropolit iz Krajine naziva mitropolitiom Zete i on postavlja naše sveštenike, bez kojih ne možemo biti.“ (R.Kovijanić, 1968: 89-93).

Ova, pompezno objavljena, od strane dosadašnje domicilne istoriografije, pobjeda nad unijatskim težnjama Rima, izgleda nije onakvom kakva se čini na prvi pogled. Kao prvo, ona se mora podijeliti na dva dijela. Prvi dio, je kategorično odbijanje postavljanja katoličkih sveštenika na teritoriji Zete. Ovaj zahtjev nema veze sa djelovanjem Pavla Dušmanina. Još dvije decenije prije njega, na prostoru Grblja, trajala je akcija prevođenja pravoslavnog življa na katoličanstvo, koju je sprovodio mletački biskup Kotora Bernard. U tu svrhu, kako je utvrdio  Risto Kovijanić, prema arhivskoj građi Istorijskog arhiva Kotora, odlučeno je da se dovedu popovi-glagoljaši iz Dalmacije koji bi propovijedali na slovenskom jeziku liturgiju prema rimskom obredu. Za ovu djelatnost, biskup Kotora se opredijelio po povlačenju mitropolita Jeftimija iz manastira Sv. Arhanđela Mihaila na Prevlaci. Svakako, otpor stanovništva Grblja i njihovog stvarnog jereja popa Bogiše Radakovića, koji je ostao po povlačenju mitropolita sa Prevlake, suzbili su pokušaje daljeg prevođenja na katoličanstvo. Ipak, nije neshvatljivo da se i deceniju i po nakon tih događaja, narod i dalje ṥećao i bojao sličnog scenarija, pa je i iznio svoj uslov da se ne postavljaju novi katolički prelati.

Drugi dio uslova koji su potpisani u ugovoru sa Mletačkom republikom, odnosi se na djelovanje unijatske arhiepiskopije u Prečistoj Kranjskoj. Kako je, neposrednim događajima prije toga, ratovima Stefanice Crnojevića protiv srpskog despota, Zeta ponovo ojačala kao država, jasno je da se ispostavlja potreba za sređivanjem crkvenih prilika. Nesumnjivo sa tim u vezi je i uslov da se postavi pravoslavni mitropolit i ograniči djelovanje unijatskog arhiepiskopa iz Krajine. Sigurno je, da preduzimljivi i ambiciozni Pavle Dušmanin, posebno što nastupa pod plaštom papskog nuncija, nije krio želju da uspostavi svoje djelovanje na prostoru čitave Zete. Kako mu je uspjelo da od barskog nadbiskupa izmami dijacezu Drivasta, tako je htio da se proširi dalje u kopno, kako bi njegovo propovijedanje krstaških aktivnosti imalo smisla.

No, izgleda da razne opštine i ratničke družine, Zete i Ṥeverne Albanije nijesu bile raspoložene za vojne akcije protiv Osmanskog carstva. Podozrenje prema planovima koji su najavljivani iz Rima, preko krajinskog velikodostojnika, kod lokalnog stanovništva izazvalo je težnju da se postavi slovenski mitropolit, na teritoriji pod upravom Crnojevića, koji bi dalje širio mrežu sveštenika među njima. U tom duhu, nadalje, valja tumačiti i djelovanje Pavla Dušmanina na katedri u Krajini. Ne gubeći iz vida svoju osnovnu misiju, propovijedanje krstaškog pohoda, on je pokušavao da promakne svoje djelovanje u Zeti. Zbog toga, želi da se pozicionira na tankoj žici odnedavno uspostavljene unije. Sve to ga je dovelo na pogrešan put i on biva optužen, 1457. godine, pred papom Kalistom III. Pismo koje je rečeni papa poslao iste godine, Georgiju, episkopu sapatenskom, navodi nas na ovakav zaključak. Naime, Kalist III traži od sapatenskog episkopa i bakalarensu teologije Giljelmu iz Laura, da ispitaju slučaj Pavla Dušmanina. U tom dokumentu, papa potvrđuje da je arhiepiskop Krajinski postavljen za nuncija u Albaniji i Srbiji i okolnim krajevima, sa misijom da propovijeda krstaški rat. Ipak, papa zahtijeva da se ispitaju tvrdnje da li je Krajinski arhiepiskop javno propovijedao da je „grčka vjera može biti i pravednija od vjere koju uči i drži Sveta Rimska crkva.“ Zbog ovoga papa je zaprijetio ekskomunikacijom Pavlu Dušmaninu. (V. Nikčević, 2001:134).

Uzimajući sve ovo u obzir, vidimo da je Pavle Dušmanin pokušao da spasi svoju misiju podsticanja krstaškog rata na način što je koristio benefite unijatskog djelovanja. Sigurno je da nema sumnje u njegovu lojalost rimskoj kuriji, ali izgleda da je morao podići lokalnom stanovništvu propovijedajući ispravnost određenih pravoslavnih učenja. Uostalom, svrha unije i jeste bila u tome. Kako je stvorio dosta neprijatelja, naročito u ličnosti nadbiskupa barskog Petra, kao i uz podozrenje lokalnih feudalaca prema ideji krstaškog rata, jasno je da se njegovo djelovanje okrenulo protiv njega. Ipak, do suđenja nije došlo jer je Pavle Dušmanin umro već  sljedeće 1457. godine. Sa njegovim odlaskom sa ovog svijeta nestaje i agitacije krstaških pohoda na ovom području. Dalje snaženje Zete pod upravom Crnojevića, kao i skori i definitivni pad Despotovine pod tursku vlast, 1459. godine, omogućili su da se mitropolija Zete vrati i učvrsti u manastiru sv. Nikole na Vranjini.  

Na katedri u Prečistoj Kranjskoj, Pavla Dušmanina naslijedio je Jovan iz Kandije, Grk sa prostora koji su bili pod kontrolom Venecije, kao i Sava iz Termopila. Bez zadatka da dalje promoviše krstaške ratove, novi arhiepiskop Krajinski mogao se posvetiti utvrđivanjem svog položaja i jurisdikcije. U svojem nastupanju Jovan se pokazao kao privrženik mletačke politike u ovim krajevima. Ovo se vidi iz dokumenata u kojima on postavlja glagoljaškog popa Mateja Đurkova Pautinova u Kotoru, kako bi na slovenskom jeziku vršio rimsku službu u Boki i Ćeklićima, dakle sa druge strane Lovćena. (R. Kovijanić, 1968: 89-93). Očigledno je, iz dostupne arhivske građe, da nastaje svojevrsna trka za nadležnošću nad podnebljem i narodom Gornje Zete. Mletačka politika imala je interes da širenjem unije učvrsti svoju vlast i definitivno veže sve lokalne faktore za sebe, u čemu je pitanje vjerske pripadnosti svakako krucijalno. Zato ne treba da čudi, pokušaj da se iskoriste dalmatinski popovi-glagoljaši, u cilju širenja unije među lokalnim stanovništvom, zbog njihove bliskosti sa narodom, kako jezičke, tako i druge kulturne. No, ovi pokušaji su naišli na otpor stanovnika Zete, jer njihovo djelovanje je bilo stavljeno u vrlo komplikovano područje preplitanja različitih vjerskih uticaja. Religijske tradicije Zete bile su previše različite od ostatka Dalmacije, kako bi takvi potezi dali rezultat.

Iz dostupnih nam istorijskih izvora nije poznata dalja sudbina i djelovanje Jovana iz Kandije. Čini se da je u Prečistoj Kranjskoj stolovao skoro dvije decenije, pa ga je 1476. godine, naslijedio dominikanac Andrija Jamometić. (Arhiepiskop Krajinski Andrija Jamometić (1420/25-1484), a ne Jamonetić kako ga navode autori Istorije Crne Gore, knj.2, tom II, 1970. godine.)

(Nastavlja se)