NEKA SE SJEDINE NEBESA: Novi vjetrovi XVII stoljeća (VI)

Piše: Vukota Vukotić 

Iako se Istorija Crne Gore, II/2, trudi da ovlaš samo se dotakne i minimizira uticaj unijatske arhiepiskopije, kao mletačke ispostave, zapravo na njenom čelu dolaze jako interesantne osobe od dosta velikog značaja za ono doba u Evropi. Za takvu jednu ličnost svakako važi Hrvat Andrija Jamometić.

Ovaj pripadnik monaškog reda sv. Dominika, mada se malo zna o njegovim prvim godinama, čini se rođen je u Udinama u Furlaniji neđe tokom treće decenije XV stoljeća. Studirao u Padovi, prije dolaska u Krajinu bio je posljednji dominikanski izabrani provincijal u Grčkoj. (I. Tomljenović, 1984:203) Konačno, 5. januara 1476. godine, papa Siksto IV postavlja ga za arhiepiskopa u Prečistoj Kranjskoj. Mada je ovaj podatak, od strane istraživača ostao upitan, pozivanjem na jedan dokument u kojem se naziva nadbiskupom Graneje, izgleda izvjesno da se ipak radi o našoj Krajini.

Naime, u nekoliko papskih pisama Andrija Jamometić se tituliše kao „archiepiscopus Crainensis“, pa nema dvojbe da se radi o Prečistoj Kranjskoj. Zbog  sve većeg prodora Osmanlija na zapad, ni arhiepiskop Krajinski ne može ostati na svojem mjestu stolovanja, ako je ikada i došao do njega. Svega dvije godine po njegovom stupanju na krajinsku katedru, pod tursku vlast padaju, 1478. godine, gradovi Svač i Baleč i time se efektivno gase njihove biskupije. U istom periodu pada i povlačenje Ivan-bega Crnojevića iz Žabljaka, preko Oboda, do nove prijestonice Cetinja. Iste godine, Jamometić ulazi u diplomatsku službu cara Fridriha III Habzburga i obavlja misiju u Rimu. Na žalost, zbog teme rada ne možemo se detaljno posvetiti životu i radu značajnog dominikanca Andrije Jamometića. Ono što je za nas ovdje najvažnije, jeste da se ideja koju su propagirali unijatski arhiepiskopi Krajine, o krstaškim pohodima protiv Turaka, nije napuštila i da je ostala, makar kao agenda njihovog djelovanja.

Zbog složenih, feudalnih odnosa, kako u Italiji, tako i u čitavoj Evropi, ideja o krstaškoj akciji gubi na snazi i privlačnosti. Već, 1481. godine, Jamometić ulazi oko toga u sukob sa papom Sikstom IV, da bi naredne godine pokušao da sazove novi ekumenski sabor u Bazelu. (I. Tomljenović, 1984:205). U svojim tezama, objavljenim u maju 1482. godine, kao razloge za obnavljanje sabora, Jamometić ističe pohod protiv Osmanske carevine i unutrašnje prilike u katoličkoj crkvi, konkretno nepotizam samog pape. Iz ovoga se vidi da su stare ideje Pavla Dušmanina, ostale žive i da ih je novi krajinski arhiepiskop samo preuzeo i to na samom njihovom žarištu. Postojanje unijatske arhiepiskopije u Prečistoj Kranjskoj, očigledno je duboko povezano sa krstaškim djelovanjem, koje je pravi njen modus vivendi. Politička zbivanja i napredovanje Otomanske imperije, kao supersile toga doba, nijesu išla na ruku arhiepiskopima Krajine da do kraja izvedu svoju misiju, da bi konačno se od nje sasvim odustalo od strane samog Rima, koji biva uvučen u ratove na Apeninskom poluostrvu. Stoga, napori Andrije Jamometića da oživi ideju krstaškog pohoda protiv Turaka koja bi išla preko Zete, naišli su na nerazumijevanje i on skončačva svoj život 1484. godine u zatvoru.   

Nakon živopisne renesansne ličnosti Andrije Jamometića, rimska kurija nastavila je da dodjeljuje titulu arhiepiskopa Krajine, iako je bilo očigledno da oni ne mogu zauzeti svoju katedru zbog osmanskih osvajanja. U analima kurije titula će se pominjati sve do 1527. godine kada se konačno prekida njeno zvanično trajanje. (D. Farlati, 1796: 447) Mada Istorija Crne Gore, knj.2/II, nakon Jamometića pominje samo još jednog arhiepiskopa, Franćeska Kvirina, kao mletačkog privrženika, znameniti Illyricum sacrum donosi imena još pet njegovih nasljednika. Tako je direktno na katedri Krajinskoj Andriju zamijenio Jakov I, dotašnji biskup Kremone, 1484. godine. Izgleda da je on pokušao da održava veze sa dodijeljenom dijacezom, ali na kraju, od 1489. godine, ne uspijeva ni u tome. Od tada, arhiepiskopi Prečiste Kranjske su samo titularni i ostaju sa svojim sjedištem u Italiji. Jakova I naslijedio je pomenuti Fraćesko Kvirin 1495. godine, ne kao mletački privrženik već kao punopravni član ugledne venecijanske istoimene porodice. Kako je Franćesko prije ovoga naimenovanja bio biskup Šibenika, izgleda ostao je sa boravkom u tom gradu i pored dodijeljene funkcije. Sa takvom pozicijom, jasno je da arhiepiskopi Krajine više nijesu mogli da utiču na politička zbivanja u Zeti.

Nakon toga, Kvirina je naslijedio arhiepiskop Jeremija, neđe oko 1499. godine. Već tada, Crnojevića država potpala je pod otomansku vlast i to je označilo put ka gašenju ove arhiepiskopije. Ipak, na čelu će joj se naći još dva imena, Jovan Batista Kanteli oko 1521. godine i Jakov II German, 1525. godine, kada se zvanično posljednji put pominje unijatska arhiepiskopija u Krajini. Ostaje biti zanimljivo iz kog razloga, ukupno pet arhiepiskopa iz Prečiste Kranjske ne pominje ni Šuflaj u svojoj studiji. Autori Istorije Crne Gore, iako se zvanično pozivaju na VII tom Illyricum Sacrum-a, potpuno zaobilaze ova imena i time oni postaju zaboravljena za našu dosadašnju istoriografiju. Osam decenija djelovanja unijatske arhiepiskopije u Prečistoj Kranjskoj ugasilo se naglo kako je i počelo. Ono što najmanje možemo da vidimo iz sačuvane arhivske građe i drugih dokumenata je njen rad na samom terenu i među pastvom. Realno njeno geografsko područje nalazilo se sa ṥeverne strane planine Rumije i nešto istočno prema Skadru, mada smo viđeli da papa daje u poṥed i episkopiju Drivasku.

Na ovom prostoru, unijatska arhiepiskopija imala je svega tri decenije vremena za rad, od osnivanja sve do pada Skadra pod osmansku vlast 1479. godine i osnivaja Skadarskog sandžakata 1480/1. godine. O rezultatima toga rada nema mnogo tragova iz tog perioda, ali ponešto možemo da naslutimo iz kasnijih izvora. Naime, već 1485. godine područje arhiepiskopije Kranjske ušlo je u zvanične otomanske deftere na osnovu kojih možemo naslutiti stanje u ovim krajevima. Uzimajući u obzir novu nahiju Šestansku vidimo da je u njoj potpuno zaživio osmanski timarski sistem i da su vlasnici tih timara muslimani sa područja Skadra ili drugih krajeva Albanije. Takođe, jasno je iskazano da je stanovništvo u njima hrišćansko u dominantnom procentu. (T. Katić, 2022:41) Daljom analizom ovih dokumenata može se utvrditi da skoro svi popisani imaju slovenska, ali dvojna imena, npr. Nik Daba, Luk Marko itd. S obzirom na činjenicu da postojanje dvojnih imena nije pravoslavna tradicija jedini logični zaključak se može izvesti da se u ovom kraju zadržao rad unijatske arhiepiskopije koja je jedina na toj način krštavala svoju pastvu. Dubleti imena na tom području zadržali su se do danas u brojnim prezimenima i toponimima.

Novi vjetrovi XVII stoljeća

Definitivni pad Zete, kao posljenje feudalne državne tvorevine na tlu Crne Gore, 1499. godine, pod osmansku vlast zauvjek je promijenio istorijski put ovog podneblja. Renesansna država koja je održavala jake veze sa gradovima i državama Apeninskog poluostrva i pratila sve njihove kulturne tekovine, ugasnula je pred najezdom otomanske sile. Jedina preživjela institucija iz XV vijeka ostaće pravoslavna mitropolija na Cetinju, kao autokefalna crkva stvorena političkim i istorijskim djelovanjem dinastije Crnojevića. Iako stvorena za potrebe Zete Crnojevića, ona će nastaviti svoj put među crnogorskim narodom onekad i na uštrb ili uz zaobilaženje kanonskih pravila. No, crnogorski narod koji je ostao djelimično slobodan u podlovćenskom kraju, iznjedrio je sopstvene organe relevantne za održavanje organizacije i nakon gubitka države, a to je Opšti crnogorski zbor.

Dok je ostala mitropolija na Cetinju da bude klasičan feudalni organ i tako se uklapala u osmanske zakonske okvire, Opštecrnogorski zbor je bio po svom karakteru antifeudalni pokret, jedinstveni po tome u tadašnjoj Evropi. Mada se javlja već 1500. godine, kada nudi pomoć Mlečanima u borbi protiv Turaka, ova narodna skupština i njen organ Glavarski zbor nijesu uspjeli da spriječe dalji pad društva u anarhiju. Takvo stanje ostaće tokom čitavog XVI vijeka, periodu u kom će crnogorska plemena biti u konstantnom međusobnom previranju. Anarhično stanje i razapetost između Osmanske carevine i Republike sv. Marka, uz trajni proces islamizacije stanovništva, potpuno su skrenuli crnogorski narod od zadatka građenja sopstvene države. Tek početkom XVII vijeka, plemenska anarhija počinje da daje znake jenjavanja i svijest o zajedničkom djelovanju dobija na značaju. Po prvi put, vladika crnogorski Ruvim II, predvodi vojsku u bici na Lješkopolju 1603. godine. (S. Čukić, 2021:542). Sve to govori o specifičnim uslovima u kojima se nalazi crrnogorski narod i postepenom izgrađivanju njegovog rodovsko-plemenskog društva. Takođe, govori i o čudnim okolnostima u kojima prebiva mitropolija Cetinjska odvojena, kako kanonski, tako i fizički od ostalih pravoslavnih centara. Ponovno uspostavljanje Pećke patrijaršije 1577. godine pod Mehmed-pašom Sokolovićem, nije mnogo uticalo na vjerske prilike u Crnoj Gori.

Kraj arhiepiskopije Krajinske početkom XVI stoljeća, nije donio mnogo dobra katoličkom stanovništvu Crne Gore. Barska nadbiskupija nastavila je postojanje tokom perioda mletačke vlasti nad gradom, ali nije uspijevala da proširi svoje djelovanje van gradskih zidina. Stare biskupije od Skadra i Drivasta, do Ulcinja i Svača izgubljene su za sveštenstvo rimske kurije. Pad Bara 06. avgusta 1571. godine, označio je još teži položaj katoličkog staovništva u Osmanskoj carevini, a nadbiskup Ivan Bruno odveden je u ropstvo i ubijen u oktobru iste godine kod Lepanta. Njegovi nasljednici bili su samo formalni držaoci te drevne titule, koji nijesu mogli doći do svoje dijaceze. U narednih vijek i po barski nadbiskupi pokušali su tri puta učinjeti vizitaciju svojoj dijacezi, ali se svaki put to svršilo njihovim brzim odlaskom iz Bara. (I. Jovović, 2005:126). Sve to čini da dolazi do, ne masovnih, ali ipak u značajnom broju, prelazaka sa katoličanstva na pravoslavlje, radi očuvanja socijalnog statusa i zakonske zaštite koju pruža šerijatsko pravo.

Ṥedočenja nekih katoličkih prelata iz tog vremena govore da se u barskoj nadbiskupiji katolici ne razlikuju od pravoslavnih s obzirom da su priviknuti živjeti jedni s drugima. (I. Jovović, 2005:132).  Još gore stanje bilo je u krajevima i među stanovnicima Ṥeverne Albanije u kojima ljudi nijesu ni gledali sveštenike skoro cijeli svoj život. Prema spisu nadbiskupa Marina Bicija iz 1610. godine, krštavao je ljude od preko 60 godina, a ponovo je priveo katoličkoj vjeri brojna plemena poput Kuča, Klimenata, Pipera, Bjelopavlića i drugih, zaustavljajući se na obalama rijeke Zete, odakle je počinjala „jurisdikcija šizmatičkog episkopa sa Cetinja“. (M. Bici, 1986:73).

Nadiranje Otomanske imperije u ove krajeve nije pomutilo mletačku politiku prema njima. Sinjorija sa Rialta je znala da u svakom budućem sukobu sa Otomanima mora računati na slovensko stanovništvo duž istočne obale Jadrana. U tom cilju, blo je važno ostaviti veze sa svima činiocima na prostoru nekadašnje feudalne Zete, koji su činili kakvu-takvu slobodnu teritoriju sa koje je moglo da se lansiraju operacije prema daljoj unutrašnjosti Balkana. Teški porazi i gubitak gradova na obali, poput Bara, nagnali su Veneciju da intezivira pregovore sa predstavnicima crnogorskih plemena početkom XVII vijeka. Konceptualna konsolidacija onog što će predstavljati u narednim vjekovima plemena Crne Gore i Brda, na prelazu iz XVI u XVII stoljeće, dovela je do pobjeda nad lokalnim turskim vojskama, što neće proći nezabilježeno od strane Sinjorije. Ipak, osnovni uslov za intezivnu saradnju između dvije strane, ostao je isti kao i u XV vijeku, vjerska usklađenost obije strane. Ovoga puta Venecije nije imala sredstava ni moći da ponovo uvede u rad i oživi unijatsku arhiepiskopiju koja bi nastavila misiju one iz Prečiste Kranjske. Za razliku od toga, pokušalo se sa direktnim pregovorima o sklapanju unije sa Mitropolijom Cetinjskom.  Još od vladavine vladike Rufima II, Cetinjska mitropolija se polako odvaja od jurisdikcije Pećke patrijaršije i postaje sasvim autokefalna u svom djelovanju. Dok je Pećki patrijarh vodio politiku mirnog suživota sa Otomanskom imperijom, vladike na Cetinju uzimaju diskurs oružanog otpora Turcima. Na ovakav zaokret u njihovoj politici svakako da ima udjela postepeno jačanje plemenske organizacije u Crnoj Gori. (D. Živković, 1992:22).

Krajem XVI stoljeća papa Kliment VIII (1593-1605) pokušava opet da obnovi Svetu ligu kako bi potisnuo Osmanlije iz Evrope. U te planove po prvi put će se umiješati i Austrija, pa car Rudolf Habzburg (1576-1608) piše pismo cetinjskom vladici Rufimu II Njegušu (1593-1637) u kojem ga poziva na učešće u krstaškom pohodu protiv Turske. Na to pismo, u junu 1597. godine vladika Rufim II odgovara pozitivno i spremno da se založi za opštehrišćansku stvar u Evropi. Međutim, austrijski planovi su propali, pa u Crnoj Gori nije bilo konkretnih vojnih akcija protiv Turaka. Do pobune je ipak došlo u Brdima, 1597. godine. Pod vođstvom vojvode Grdana više plemena od Drobnjaka i Pive do Pipera i Klimenata podiglo se protiv turske vlasti. Kako su ustanici očigledno ostvarili neke uspjehe u borbi, to nije prišlo nezapaženo od strane sila na zapadu. Brdski glavari zajedno sa pećkim patrijarhom Jovanom obraćaju se direktno papi za pomoć u borbi sa Osmanskom carevinom, ali rimski pontifeks uslovljava svoje angažovanje prihvatanjem unije. U početku patrijarh odbija tu mogućnost, ali 1601. godine prihvata potpisivanje unije. No, kako je Habzburška monarhija sklopila mir sa Turskom 1606. godine, ponovo glavnu ulogu u organizovanju mogućeg krstaškog rata preuzima Španija. U Brda stižu izaslanici Napuljskog kralja, koji je rodbinski vezan sa dvorom u Madridu i Savojskog vojvode, kako bi pripremili opsežnije akcije protiv Turaka. Ustanici su sa druge strane održali veliki skup u manastiru Kosijerevo 1608. godine na kome donose odluku da proglase vojvodu od Savoje Karla Emanuela kraljem buduće oslobođene države. Iste godine održava se novi veliki plemenski skup u manastiru Morača, na kome učestvuju i pojedini predstavnici iz Crne Gore, ali sa śevera Albanije i tu se potvrđuju odluke iz Kosijereva. Ipak, ovakvi planovi su bili previše nerealni i neostvarivi u praksi, pa odlučno djelovanje turskih vlasti odagnava svaku nadu u skoro oslobođenje.

Volja evropskih dvorova da se konfrontiraju sa Osmanskom carevinom donijela je nove nade crnogorskom narodu u oslobođenje. Stoga, pitanje savezništva sa nekom od evropskih sila uzeto je sa velikom ozbiljnošću u razmatranje. Očigledno popuštanje i pristanak pećkih patrijarha na potpisivanje unije, samo je osnažilo struje u crnogorskom društvu koje su zagovarale isto. Konačno na prijesto crnogorskih vladika, 1639. godine, uzdigao se Mardarije Uskoković Kornećanin (1590/95?-1659) dotadašnji iguman Cetinjskog manastira. U jednom svom pismu papi Urbanu VIII iz 1640. godine, potpisuje se kao: „Marderius Dei gratia Episcopus Macedoniae, patrie Magni Alexandri, Montisigniri in Monasterio D, Ioannis Cernovichii in Campo Cetinae“ što je navelo srpsku istoriografiju da ga proglasi Makedoncem. U tom tonu i tumačeno je njegovo otvoreno zalaganje za uniju sa Rimom, pod pretpostavkom kako bi samo Makedonac tako nešto i pomislio. (J. Radonić, 1950:145). U svakom  slučaju zaobiđena je činjenica pristanka pećkog patrijarha na uniju skoro tri decenije prije toga.

Tako vladika Mardarije, počinje pregovore sa Rimom oko potpisivanja unije 1639. godine. Pregovori su vođeni preko Visariona Kolinovića, sa papskim izaslanikom Franjom Leonardijem koji zbog toga stigao u Kotor. Turci su pokušali da prekinu ove planove, pa 1640. godine otimaju vladiku Mardarija i odvode ga u Podgoricu. Sve to nije pokolebalo vladiku da radi na sporazumu sa Rimom i Venecijom. Prihvatanje unije sa Rimom vladika Mardarije i njegov koadjutor Visarion Kolinović, ujedno i službenik papske Kongregacije za propagandu vjere, potpisali su 28. septembra 1640. godine u manastiru Mainama. Ovaj čin bio je povod da se ličnost vladike Mardarija Uskokovića marginalizuje i omalovaži u našoj istoriji. Štaviše nastala je čitava jedna literatura unutar srpsko-jugoslovenske istoriografije koja je imala za zadatak  da unizi rad vladike Mardarija i njegovog koadjutora Visariona Kolinovića. Njen cilj bio je da se pokaže kako je „episkop Mardarije plivao rimskim vodama“ što bi valjda trebalo da znači kako je njegov angažman u pregovorima na potpisivanju unije maltene izdajnički čin i svakako nenarodno djelovanje. (J. Radonić, 1950:145). Pokušano je da se cijeli projekat prikaže kao neuspjeh i da je vođen bez znanja naroda, ali potpisivanju unije u Mainama prisustvovali su svi crnogorski glavari. Pored toga, potpisivanje unije imaće i političkih konsekvenci, jer nedugo potom, izbija Kandijski rat, 1645. godine, u kojem Crnogorci staju na stranu Venecije.

Tako će 1648. godine biti potpisan dokument iliti program u osam tačaka o zbacivanju osmanskog suvereniteta nad Crnom Gorom i prihvatanju mletačkog pokroviteljstva koji bi „trebao da osigura autonomiju Crne Gore i ojača njenu poziciju u odnosu na Tursku.“ (S. Čukić, 2021:625). Taj akt  je preveden i proslijeđen u Veneciju sa dva propratna pisma providura (Kotora, prim. aut.) Konstanca Pezara iz kojih se vidi da je tada u Crnoj Gori bilo više od 60 knezova i da su ti plemenski glavari bili saglasni u pristajanju na privilegije slične paštrovskim privilegijama iz 1423. godine, a što je podrazumijevalo unutrašnju sudsku autonomiju i ekonomske olakšice u bescarinskoj trgovini.“ (Isto.) Političke prilike sredinom XVII vijeka nalagale su crnogorskim glavarima da prime savezništvo sa Mlecima. Kako su znali da je primanje unije sa Rimom jedan od glavnih uslova za to savezništvo, instinkt za osnovno samoodržanje odredio im je da se moraju povinovati i tome, kako bi sačuvali sopstveni narod i svoju biološku matricu. Naravno, crkveni velikodostonici Mitropolije Cetinjske uzeli su na sebe pregovore o tome, nastupajući više kao politički predstavnici naroda nego kao vjerski poglavari. Ovaj pokušaj postizanja unije nije bio usamljen i izolovan slučaj, jer se na njega nadovezuju i drugi pravoslavni episkopi. Vođeni konkretnim interesima naroda, koji je tražio sve mogućnosti zbacivanja osmanskog jarma, uz vjerovatno oslonac na odluku samog pećkog patrijarha, u pregovore sa Rimom upuštili su se, 1648. godine, bosanski mitropolit Epifanije, banjski episkop Isaija i vladika zahumski Vasilije Jovanović, kasnije ostroški svetac. (S. Čukić, nav. dj, i tamo iznijeta literatura). No, romantičarska istoriografija nikako nije mogla da pređe preko ovoga, pa je u pokušaju da relativizuje događaje i umanji njihov značaj, našla krivca za sve u ličnosti crnogorskog vladike Mardarija, dok je uloga sv. Vasilija i drugih u cijeloj stvari prećutana. Išlo se dotle da su za falsifikate proglašavana pisma koja je zahumski vladika slao papi u periodu od 1661. do 1671. godine. Tako su u istorijski narativ ušli „lukavi rimski agenti“ i „nepismeni kaluđeri“ koji su na svoju ruku sastavljali  pisma i poslanice sabora kako bi „prevjerili“ narod. (S. Čukić, 2021:638).

Specifične društvene i političke prilike u kojima se nalazio narod Crne Gore tokom XVII stoljeća učinjele su da se moraju oslanjati na saradnju sa Venecijom ili bilo kojom drugom evropskom silom koja bi bila voljna da im pomogne u borbi sa Osmanlijama. Politika Republike sv. Marka u ovakvim slučajevima, sigurno svezana sa željama i interesima papstva, bila je da se istakne kao najvažnije pitanje u pregovorima sa Crnogorcima pitanje prihvatanja unije. Ovakvu politiku Mlečani siguno nijesu promijenili još od XV vijeka, samo što unutrašnje prilike crnogorskog naroda sada su bile dovedene do tačka kada se prihvatanje unije činilo kao jedini ispravan i logičan potez. Naročito ukoliko se uzme u obzir da su brdska i malisorska plemena, početkom XVII stoljeća, brže napredovala u pregovorima i ostvarivala saradnju sa značajnim evropskim dvorovima, zbog činjenice da su nastupali kao katolici, evidentno je da se sama od sebe nametala pretpostavka da unija znači bolji status i priznanje među silama. U trenutku kada na evropskom tlu ne postoji ne iole jača pravoslavna država, carska Rusija će svoj status sile zadobiti tek krajem XVII vijeka, oslonac na zapadne sile bio je neminovan i pragmatičan potez.

U uslovima kada izbijaju Kandijski, a kasnije i Morejski rat, koje Venecija vodi protiv Otomanske imperije, prirodno savezništvo sa njom zavisilo je samo od jednog faktora, prihvatanja unije. Pri takvim istorijskim i političkim okolnostima jedino što se moglo uraditi je počinjanje pregovora sa rimskom kurijom. U tom svijetlu, i samo u tom ključu, moramo vrednovati i tumačiti  istorijske prilike koje su dovele do faktičkog potpisivanja unije 28. septembra 1640. godine, u manastiru Maine. Međutim, potpisani akt nije mnogo značio u praksi. Žestoka reakcija osmanskih vlasti na ove pregovore, zarobljavanje vladike Mardarija, dovela je do toga da se njihova primjena ne sprovede. Na konkretan pritisak Turaka, koji su po svaku cijenu pokušavali da osujete dodire Crnogoraca sa Mlecima, nadovezalo se i unutrašnje stanje u crnogorskom društvu. Naime, plemenska podijeljenost i, u to doba, podmakli proces islamizacije Crnogoraca, svakako da su bili faktor u zaustavljanju unije. Slijedeći logiku i pravila bratstveničko-rodovske zajednice mnogi u Crnoj Gori nijesu mogli odreći se krvnih srodnika iako su prešli islam. U tom smislu, dolazi do podjela u načinu funkcionisanja i ideji na kojoj treba da počiva crnogorska plemenska zajednica. Zaoštravanje vjerskog pitanja kao ključnog za određenje zajednice i naroda počelo je da se nameće Crnogorcima kroz ratove Mlečana sa Otomanima u XVII stoljeću. To će usloviti da se nanovo definišu prioriteti naroda i njegova dalja sudbina, na unutrašnjem i spoljašnjem planu. Rekonsolidacija plemenske zajednice, ovoga puta na naglašenom vjerskom identitetu, koja je uslijedila od kraja XVII vijeka, dovešće do učvršćivanja porodice Petrović-Njegoš na vladičanskom tronu na Cetinju. Uz to, mutno i nikad do kraja iskreno savezništvo sa Venecijom, koje je više štetilo, nego pomagalo, tokom ratnih operacija u Kandijskom i Morejskom ratu, učinilo je da se potpisana unija nikad ne sprovede u djelo.

(Nastavlja se)