NEKA SE SJEDINE NEBESA: Zaključak

Piše: Vukota Vukotić 

Renesansa je na prostoru Crne Gore uspjela da zaživi, možda i više nego što se do sada činilo, donoseći sa sobom sve prednosti i mane kao u čitavoj Evropi. U dosadašnjoj našoj istoriografiji najmanje pažnje pri obradi ovog dijela našeg poviejsnog razvitka, se obraćalo na vjerske prilike. Zapravo postojale su tendencije da se nagomilavanjem iznešenih fakata i činjenica, preuzetih direktno iz istorijskih vrela, poklopi i preskoči crkvena istorija ovog doba. No, malo ozbiljnijim pregledom događaja XV vijeka, vidimo da se za njegovo razumijevanje itekako mora uzeti u obzir religijska komponenta i istorija Crkve. Samim tim, neizostavno pitanje i polje istraživanja u ovom periodu je pitanje sklapanja unije između Istoka i Zapada i njegove refleksije na lokalne prilike. Na žalost, do sada se, povodeći se nacional-romantičnim mitologizmima u istoriji, ukupno malo pažnje obraćalo velikim crkvenim događajima, kao što je Ferarsko-Firentinski sabor i tamo potpisana unija. Sljedstveno tome, refleksije ovog koncila na domaće prilike skoro da su ignorisane ili su pokušavane biti relativizovane. Šovinistički stavovi o „čistoti“ sačuvane vjere kroz vjekove, ne mogu izdržati ni osnovne kriterijume nauke ali uspjeli su biti promovisani i propagirani za potrebe recentnih političkih ciljeva.

Specifičnost istorijskog nasljeđa Crne Gore i multivjerski karakter njenog društva koje egzistira na ovom prostoru vjekovima, učinili su da se nikada do kraja ne uspostavi sistem u kom jedna vjera dominira, ma koliko bila nametana od strane vlasti. Dobar primjer za to je dinastija Balšića, čiji predstavnici odmah po osamostaljenju uzimaju katoličku vjeru, da bi kasnije podizali pravoslavne hramove, a državu ostavili u nasljeđe srpskom despotu.

Ipak, njihovo otvreno katoličanstvo nije smetalo dosadašnjoj istoriografiji da ih drži za „srpsku“ dinastiju i privrženike svetosavlja. Sa druge strane, jedan važan događaj u crnogorskoj crkvenoj ali i kulturnoj i socijalnoj istoriji, a to je uspostavljanje unijatske arhiepiskopije u manastiru Prečista Kranjska sredinom XV vijeka, potpuno se zanemaruje ili mu se omalovažava svaki značaj. Pogledom na istorijat pokušaja da se nakon famozne 1054. godine postigne jedinstvo hrišćanske vjere uviđamo koliku važnost su imali takvi događaji i koliko su uspijevali da promijene tokove istorije. Početkom epohe, koju će prozvati humanizmom i iz koje će se razviti Renesansa, dolazi do novih strujanja u opštoj kulturi Evrope i na Istoku i na Zapadu.

Pritisak osmanskog napredovanja na Vizantiju uslovio je njenu političku orjentaciju na evropske sile i saradnju s njima, pa i u vjerskom pogledu. Na drugoj strani, silazak sholastike i gotike sa pozicije dominantnog pravca mišljenja i otkrivanje antičkih ideala, naročito u umjetnosti, na Zapadu su donijeli novo interesovanje za vjerske prakse i mišljenje Istoka. U novom duhu nadolazeće Renesanse, dolaze pokušaji da se objedine hrišćanske kongregacije, ali i da se time uspostavi nova i očišćena crkvena organizacija i napravi otklon od dotadašnje politke rimskih papa. U tu svrhu, pokrenut je pokušaj spajanja Crkava na zajedničkom saboru u Ferari, pa onda Firenci na kom je potpisana, još jedna unija Istoka i Zapada. Ovi događaji od evropskog značaja imali su uticaja i na prilike u našim krajevima. Štaviše, nekoliko značajnih ličnosti, koje će odigrati krucijalne uloge u ovim događajima, poput Dubrovčanina Ivana Stojkovića, Pavla Dušmanina ili Andrije Jamometića, poteći će iz ovih krajeva. Njihova veza sa sakralnim nasljeđem Balkana i vjerskom tolerancijom, koja je omogućavala suživot u ovom dijelu Evrope biće prenesena i na njihova shvatanja  o realnim mogućnostima postizanja unije. Takvi stavovi često će ih i dovoditi u sukob sa papama i drugim velikodostojnicima katoličke crkve, čiji izlivi bijesa na njih idu i do šovinizma.

Djelovanje ljudi sa ovih prostora na sklapanju unije, samo je doprinijelo da područje Balkana bude u žarištu svih tih pokušaja. Ono što vidimo je da je svaka balkanska državica, pokušala da nađe sebi mjesto u tom kolopletu kako bi se oduprla neminovnom otomanskom nadiranju. O tome ṥedoče pisma svetog Ivana Kapistrana koji se žali papi na dvostruke aršine srpskog despota Đurđa Brankovića, koji iako biva proglašen za miljenika Svete stolice, na drugoj strani proganja katolike u Bosni i zetskom primorju.

Za razliku od Despotovine, koja je bila poprište jednog pokušaja krstaškog pohoda, Zeta je bila pošteđena tih avantura. Tako je dosadašnja istriografija potpuno preskakala ovo podneblje u tim razmatranjima. Ipak, analizom dostupnih podataka vidimo da je istočna obala Jadrana bila uveliko uključena u tadašnje planove krstaških pohoda. Posljedica tih planova bila je i stvaranje unijatske arhiepiskopije u manastiru Prečista Kranjska pod budnim okom Rima.

No, tendenciozna nacional-romantičarska istorija pokušala je sve da skloni ili bar umanji njeno postojanje i domete. U tu svrhu smišljena je naizgled koherntna priča o jednom propalom pokušaju unijaćenja i navodnom trijumfu pravoslavlja. Međutim, plauzabilnost tih narativa je upitna pri iole ozbiljnijoj analizi istorijskih izvora. Naime, nakon potpisane unije na Firentinskom soboru, u sklopu pokušaja da se na istočnojadranskoj obali napravi još jedno krilo eventualnog krstaškog pohoda, nastala je unijatska arhiepiskopija u Prečistoj Kranjskoj. Koliko je važnosti pridavano ovom projektu vidimo iz pažljivog odabira lokacije, manastir u Krajini bio je od ranog Srednjeg vijeka istaknuto narodno svetilište i simbol moći dukljanskih vladara. Upravo računajući na veliko poštovanje svetilišta kod naroda, čak i daleko van granica Zete, kurija je probala da tim potezom privuče što više stanovništva na svoju stranu.

Pozivajući se na ugovor zetskih opština sa Venecijom iz 1455. godine, dosadašnja istoriografija htjela je da predstavi osnivanje arhiepiskopije kao promašaj. Ipak unijatska katedra u Krajini živjela je na tom prostoru skoro tri decenije efektivno, cijelo vrijeme pokušavajući da pridobije lokalne feudalce i ratničke družine za krstaško djelovanje i otpor prema Osmanskom carstvu. Za to vrijeme, na njenom čelu izmijenila su se četiri arhiepiskopa, od kojih su Pavle Dušmanin i Andrija Jamometić bili značajne figure druge polovine XV vijeka. Njihova uloga u ukupnom životu Crkve toga doba, stavlja ih i prikazuje kao tipične renesansne ličnosti, koji razmišljaju na način koji je u skladu sa osnovnim stremljenjima filosofije Renesanse. Dolazeći iz sredine i braneći svoju poziciju unijatske arhiepiskopije, oni su djelovali u pravcu produbljivanja svega što je potpisano u Firenci. Na tragu religijske misli Ivana Stojkovića, Eneje Silvija Pikolominija i drugih, oni su nastojavali da propovijedaju zbližavanje religijskog Istoka i Zapada, kako na lokalnom, tako na širem evropskom planu. Preovladavanjem uskih feudalnih interesa papstva koje se okrenulo unutrašnjim prilikama nan Apeninskom poluostrvu, ideja krstaškog rata koji bi pošao od Zete je konačno propala. No, to nije bi kraj i arhiepiskopa krajinskih, čija titula će se nalaziti u nomenklaturi Rimske kurije sve do 1525. godine. Pokušaj da se „spoje nebesa“ na teritoriji Zete zauvjek je okončan.

Vijek i po nakon gašenja unijatske arhiepiskopije u Prečistoj Kranjskoj, političke prilike u novoj Crnoj Gori naćerale su narod da ponovo razmišlja o sklapanju unije. Vladika Mardarije uz odobrenje Opšeg zbora, potpisao je akt o uniji radi dobijanja mletačke pomoći u borbi sa Otomanskom imperijom. Ohrabreni postizanjem dogovora brdskih plemena, koja su kao katolici skoro pokrenuli široku akciju među evropskim dvorovima, Crnogorci su jedini izlaz iz situacije viđeli u savezništvu sa Republikom sv. Marka, a unija je bla jedno od preduslova. Ponovo dosadašnja istoriografija je pokušala da minimizira ove činjenice i njihove posljedice trudeći se da vladiku Mardarija prikaže kao „odnarođenog“ i krivca za sve. U tome, vješto se pokušala zaobići uloga episkopa Vasilija Jovanovića, jednog od najvećih svetaca ovih prostora. Političke i društvene okolnosti u kojima se tada nalazilo crnogorsko društvo i brza intervencija osmanskih vlasti spriječili su da akt o uniji zaživi u praksi. Još jednom je sačuvana slika o Crnogorcima kao velikim borcima za pravoslavlje i druge romantičarsko-nacionalističe ideje. Na žalost, u tome se izgubila realna slika o događajima koji su obilježili ne jednu već dvije epohe u istorijskom, društvenom i religijskom razvoju crnogorskog naroda. Ovaj rad je mali podṥetnik na te događaje koji zaslužuju da im se posveti ozbiljna pažnja i utvrdi stvarno i provjereno mjesto u našoj prošlosti.

Literatura:

-        Grupa autora, Istorija Crne Gore, knj. 2, tom II, Titograd, 1970.

-        Grupa autora, Istorija naroda Jugoslavije, knj. I, Beograd, 1957.

-        Milan Šuflaj, Srbi i Arbanasi, Beograd, 1925.

-        Daniele Farlaty, Illyricum sacrum, tom VIII, Venetia, 1796.

-        Grigorije Ostrogorski, Istorija Vizantije, Beograd, 1959.

-        Ivan Božić, Nemirno pomorje XV vijeka, Beograd, 1979.

-        Dž. Dž. Norič, Propast Vizantije, knj. III, Beograd, 2010.

-        Edgar Vind, Paganske misterije u Renesansi, Beograd, 2019.

-        Ivan Jovović, Iz prošlosti Dukljansko-barske nadbiskupije, Bar, 2005.

-        Dragoje Živković, Istorija crnogorskog naroda, Cetinje, 1992.

-        Slobodan Čukić, Podgorički brevijar, Podgorica, 2016.

-        Slobodan Čukić, Od Podgorice ka Cetinju – Stara Crna Gora s istoka, Podgorica, 2021.

-        Vojislav Nikčević, Monumenta Montenegrina, knj. V, tom 1, Podgorica, 2001.

-        Miloš Antonović, Narativni izvori za istoriju Evrope, Beograd, 2009.

-        Milan Uzelac, Istorija filosofije, knj I, preuzeto sa www.uzelac.com

-        Aleksandar Čilikov, Crkve i manastiri basena Skadarskog jezera, CANU, Podgorica, 2012.

-        Marin Bici, Iskušenja na putu, Budva, 1986.

-        Jovan Radonić, Rimska kurija i južnoslovenske zemlje, Beograd, 1950.

-        Erna Banić-Pjanić, Filosofija renesanse, Zagreb, 1996.

-        Risto Kovijanić, O zetskom mitropolitu u Prečistoj Krajinskoj, Glasnik cetinjskih muzeja, Cetinje, 1968, 89-93.

-        Franjo Šanjek, Heterodoksno hrišćanstvo u našim krajevima u Kapistranovo doba, Croatica christiana periodica, XI, 1987, 83-95.

-          Srđan Pejović, Zametnuta istorija Duklje: protiv konfundiranja dukljanskog nasljeđa u hrvatsko i srpsko, Arhivski zapisi, br.1-2, Cetinje, 2001., str. 105-110

-        Vukota Vukotić, Litteratura Praevalitana, Glasnik NMCG, br. XIV, Cetinje, 2016.

-        Vukota Vukotić, O najstarijoj pimenosti na tlu Crne Gore, Zbornik Cetinjski filološki dani II, Cetinje, 2019.

-        Tatjana Katić, Pleme Šestani u osmanskim izvorima 15. i 16. veka, Miscellanea, Istorijski institut, Beograd, 2022.

-        Ivica Tomljenović, Uz 500.. obljetnicu smrti hrvatskog dominikanca Andrije Jamometića, Croatica christiana periodica, Zagreb, 1984., 203-212.

-        Josip Turčinović, Stojkovićeva misija u Carigradu i njegova vizija jedinstvene kršćanske Europe, Analecta christiana croatica, Zagreb, 1986.  

 (Kraj)