Tito-Blažo! – skandiraju svi delegati. Kako je prije 75 godina osnovana Komunistička partija Crne Gore (1)

Priredio: Vladimir Jovanović

 Crnogorci su posljednji od konstitutivnih nacija, odnosno pretposljednji od konstitutivnih republika druge Jugoslavije oformili svoju partiju unutar Komunističke partije Jugoslavije (KPJ). Osnovana 1919, KPJ je u Crnoj Gori do 1948. imala svoj ogranak, pokrajinsku organizaciju.

Utemeljivač komunizma u Crnoj Gori je Jovan Tomašević (1892-1924), prethodno agent Kraljevine Srbije, akter 1907. anticrnogorske „bombaške zavjere”, od strane Velikog suda Knjaževine Crne Gore 1908. osuđen u odsustvu na kaznu smrti. Docnije ga kralj Nikola amnestirao.

 Unutar KPJ, najprije je KP Slovenije formirana 17-18. aprila 1937; zatim KP Hrvatske 1-2. avgusta 1937; KP Makedonije 19. marta 1943; KP Srbije 8-12. maja 1945. godine.

 Sada je 75-godišnjica osnivanja Komunističke partije Crne Gore. Utemeljena je 4-8. oktobra 1948. na Cetinju.

 Nakon KP Crne Gore, 1-5. novembra 1948. ustrojena je KP Bosne i Hercegovine, no ona nije bila nacionalna partija, jer između ostaloga Muslimani (Bošnjaci) nijesu u to vrijeme priznati za konstitutivnu naciju Federativne Narodne Republike Jugoslavije.

 RISTO LEKIĆ, Crnogorac, rođen 1909. u Crmnici, diplomirani pravnik, revolucionar, narodni heroj poginuo 1943. tokom Bitke na Sutjesci — prvi je tražio formiranje zasebne Komunističke partije Crne Gore.

 Na Četvrtoj zemaljskoj konferenciji KPJ, održanoj 1934, kada je odlučeno da Slovenci i Hrvati dobiju zasebne partije, „delegat iz Crne Gore Risto Lekić predložio je da se i CRNOGORSKO PITANJE postavi na dnevni”. Lekić „podvlači ogromnu važnost nacionalnog pitanja. Crnogorci se ośećaju ugnjeteni: – Mislim da bi se moglo postaviti pitanje u pogledu reorganizacije Partije isto tako kao i u Hrvatskoj i Sloveniji”.

 Prema zapisniku, Lekić je dodao: „Ima drugova, koji braneći uspomenu Jovana Tomaševića, govore da je tzv. ujedinjenje Crne Gore sa Srbijom 1918. g. bilo progresivno. Takvo uljepšavanje faktičke OKUPACIJE CRNE GORE sa strane čak nekih komunista, treba razbiti” (Desanka Pešić, „Jugoslovenski komunisti i nacionalno pitanje, 1919-1935“, Beograd, 1983, 265).

 „Crnogorski delegat je… pružio ubjedljive argumente o CRNOGORSKOM NACIONALNOM PITANJU i odlučujućoj ulozi i uticaju KPJ u Crnoj Gori. Međutim, СK KPJ nije tada prihvatio prijedlog delegata Rista Lekića, tako da je izostala odluka o osnivanju KP Crne Gore” (Jovan Marinović, „Tridesete godine: uspomene i sjećanja”, Beograd, 1981, 224).

 Do osnivanja KP Crne Gore dolazi tek na temelju akata Petog kongresa KPJ održanog 21-28. jula 1948. u Beogradu.

 KPJ tada drži aspolutnu vlast. Nakon što je u ratu 1941-45. predvodila ustanak i pobjedu u oružanoj borbi protiv sila Osovine i njihovih domaćih saradnika, uspostavila je neprikosnoveni jednopartijski sistem s Titom na čelu, za koji bi, međutim, pogrešno bilo tvrditi da nije bez velike podrške „narodnih masa”.

 U programskim i statutarnim odrednicama Petog kongresa KPJ navode: „učvršćenje ravnopravnosti naroda Jugoslavije — Srba, Hrvata, Slovenaca, Makedonaca i CRNOGORACA i obezbjeđenje prava nacionalnih manjina”, da je „Partija organizovana na principu demokratskog centralizma”, a „partijske organizacije KPJ u narodnim republikama jesu komunističke partije narodnih republika; one se rukovode u svom radu odlukama KPJ i njezinih rukovodećih organa”.

 Ustrojstvo KPJ u nekoj je mjeri odražavalo federalne ustavne principe udruživanja naroda i republika u drugu Jugoslaviju na temelju, kako se tvrdilo, samoopredjeljenja, ravnopravnosti i prava na otcjepljenje:

- „Federativna Narodna Republika Jugoslavija je savezna narodna država republikanskog oblika, zajednica ravnopravnih naroda koji su na osnovu prava na samoopredjeljenje, UKLJUČUJUĆI PRAVO NA OTCJEPLJENJE, izrazili svoju volju da žive zajedno u federativnoj državi. – FNRJ sačinjavaju: Narodna Republika Srbija, Narodna Republika Hrvatska, Narodna Republika Slovenija, Narodna Republika Bosna i Hercegovina, Narodna Republika Makedonija i NARODNA REPUBLIKA CRNA GORA” (Ustav FNRJ od 31. januara 1946, čl. 1, čl. 2 st. 1).

 Ustavotvorna skupština NR Crne Gore donijela je na Cetinju 31. decembra 1946. Ustav. No u njemu se ne pozivaju na kontinuitet viševjekovne crnogorske državnosti. Štoviše, umjesto crvene zastave još iz perioda Vojislavljevića i Balšića, te grba s dvoglavim orlom Crnojevića i Petrovića-Njegoša, izmislili su novu zastavu (crveno-plavo-bijelu s petokrakom, čl. 4) i novi grb („Lovćen s Njegoševom kapelom okružen lovorovim vijencem”, a „između vrhova lovorovog vijenca je petokraka zvijezda”, čl. 5). Crnogorski jezik nije naveden kao službeni, uostalom nije naveden ni bilo koji drugi jezik; a Titograd je fiksiran kao glavni grad Crne Gore. Navedeno je, međutim, sljedeće:

 - Narodna Republika Crna Gora je DRŽAVA republikanskog oblika (čl. 1)

 - Ostvarujući u svojoj oslobodilačkoj borbi i u zajedničkoj borbi svih naroda Jugoslavije svoju narodnu državu, Narodnu Republiku Crna Goru, i izražavajući na osnovu prava svakoga naroda na SAMOOPREDJELJENJE, uključujući pravo na otcjepljenje i ujedinjenje s drugim narodima, svoju slobodnu volju, CRNOGORSKI NAROD ujedinio se na osnovu načela ravnopravnosti sa ostalim narodima Jugoslavije i njihovim narodnim republikama: NR Srbijom, NR Makedonijom, NR Bosnom i Hercegovinom, NR Hrvatskom i NR Slovenačkom u zajedničku, saveznu državu – FNRJ (čl. 2)

 - Narodna Republika Crna Gora obihvata područja sadašnjih srezova: andrijevičkog, barskog, beranskog, bjelopoljskog, danilovgradskog, kolašinskog, kotorskog, nikšićkog, pljevaljskog, titogradskog, ulcinjskog, hercegnovskog, cetinjskog, šavničkog i gradova – Titograda, Cetinja, Nikšića i Pljevalja (čl. 3).

 - Narodna Republika Crna Gora vrši DRŽAVNU VLAST SUVERENO prenoseći na FNRJ samo ona prava koja su saveznoj državi data Ustavom FNRJ (čl. 10).

 - PROTIVAN je Ustavu Narodne Republike Crne Gore SVAKI AKT koji je na njezinoj teritoriji UPEREN PROTIV SUVERENOSTI, RAVNOPRAVNOSTI i NACIONALNE SLOBODE CRNOGORSKOGA NARODA i Narodne Republike Crne Gore, kao i ostalih naroda Jugoslavije i ostalih narodnih republika FNRJ (čl. 11).

 - Granice Narodne Republike Crne Gore NE MOGU se mijenjati bez pristanka Narodne Republike Crne Gore” (čl. 12).

 Vjerovatno nijesu neinteresantne ni sljedeće odredbe:

 - Nacionalne manjine u Narodnoj Republici Crnoj Gori uživaju pravo i zaštitu svog kulturnog razvitka i slobodne upotrebe svog jezika (čl. 13).

 - Građanima Narodne Republike Crne Gore je zajemčena sloboda savjesti i sloboda vjeroispovijesti. – Crkva je odvojena od države. – Vjerske zajednice, čije se učenje ne protivi Ustavu, slobodne su u svojim poslovima i u vršenju vjerskih obreda. Vjerske škole za spremanje sveštenika slobodne su, a stoje pod opštim nadzorom države. – ZABRANJENA JE ZLOUPOTREBA CRKVE I VJERE U POLITIČKE SVRHE i postojanje političkih organizacija na vjerskoj osnovi. – Država može materijalno pomagati vjerske zajednice (čl. 25)…

 No, na praktičnom polju, položaj i status Crne Gore u Jugoslaviji je „tigar od papira”, između ostaloga uzevši u obzir ustavnu odredbu:

 - Narodna Republika Crna Gora vrši samostalno sva prava utvrđena ovim Ustavom. – U cilju ostvarenja ekonomske i političke uzajamne pomoći i saradnje, kao i zajedničke odbrane narodne slobode i nezavisnosti, Narodna Republika Crna Gora je PRENIJELA na Federativnu Narodnu Republiku ODREĐENE POSLOVE sadržane u čl. 44 (čl. 44).

 Zapravo, NR Crna Gora je na Beograd (FNRJ) prenijela ključne suverene nadležnosti, kao što su:

 - međunarodni ugovori; pitanja rata i mira; narodna odbrana (vojska); državna bezbjednost (UDB-a i milicija); opšte rukovodstvo i kontrola trgovinskih odnosa sa inostranstvom; željeznički, vazdušni, rječni, pomorski saobraćaj; pošta, telegraf, telefon i radio; opštedržavni privredni plan; statistika; novčani i kreditni sistem; devizni i valutni promet; osiguranje; carine; državni monopoli; finansijska, industrijska, rudarska, građevinska, trgovačka, šumska i poljoprivredna preduzeća opštedržavnog značaja; putevi, rijeke, kanali i luke opštedržavnog značaja; zakonodavstvo o javnim zajmovima i dažbinama; zakonodavstvo o uređenju sudova, o javnom tužilaštvu, o advokaturi; krivični zakonik; zakonodavstvo o građanskom parničnom i vanparničnom, izvršnom, stečajnom, krivičnom i opštem upravnom postupku; osnovno zakonodavstvo o radu, radnjama i socijalnom osiguranju; o zadrugama; o privatnom pravu; donošenje opštih načela za zakonodavstvo i za rukovodstvo  u oblasti poljoprivrede, rudarstva, šumarstva, lova i vodnih snaga; građevinarstva; privrednog poslovanja; politike cijena; zdravlja i fizičke kulture; prosvjete; socijalnog staranja i organizacije državne vlasti; et cetera.

 U članu čl. 47 Ustava NR Crne Gore čitamo i ovo:

 - Savezni zakoni obavezni su na teritoriji Narodne Republike Crne Gore. – U slučaju razmimoilaženja između saveznih zakona i zakona Narodne Republe Crne Gore PRIMJENJUJU SE SAVEZNI ZAKONI…

 To nas uvodi u kontekst osnivačkoga kongresa KP Crne Gore, na kojem se profilisao establišment koji će petnaestak godina upravljati Crnom Gorom. Par dana nakon što je u Beogradu okončan Peti kongres KPJ, na Cetinju 1. avgusta 1948. Pokrajinski komitet KPJ za Crnu Goru riješava:

 - Pokrajinska konferencija KPJ saziva se za 4. oktobar 1948. godine u Cetinju koju pretvoriti u Osnivački kongres Komunističke partije za Crnu Goru. Utvrđuje sljedeći dnevni red: 1) Politički izvještaj Pokrajinskog komiteta KPJ za Crnu Goru — referent drug Blažo Jovanović; 2) Izvještaj o organizacionom partijskom radu Komunističke partije Jugoslavije za Crnu Goru — referent drug Andrija Mugoša; 3) Izbor Centralnog komiteta Komunističke partije za Crnu Goru i Zemaljske revizione komisije; 4) Pokrajinski komitet utvrđuje sljedeći postupak za izbor delegata osnivačkog kongresa: - bira se jedan delegat na 60 članova; izbor delegata vrši se tajnim glasanjem na sreskim i gradskim konferencijama.

 „Pokrajinski komitet riješio je da se, u međuvremenu, do saziva Pokrajinske konferencije KPJ za Crnu Goru, odnosno Osnivačkog kongresa Komunističke partije za Crnu Goru, održe sreske i mjesne konferencije i sastanci partijskih ćelija, na kojima će se izvršiti izbor partijskih rukovodstava tajnim glasanjem”…

 Cetinje, 4. oktobra 1948. godine.

 U 9 sati u „Domu slobode" otpočeo je rad Osnivački kongres KP Crne Gore.

 Bilježi se da je „dvorana, u kojoj se Kongres održava, svečano ukrašena crvenim zastavama, portretima Marksa, Engelsa, Lenjina i STALJINA”. Iznad radnoga stola na bini „istaknut je portret druga Tita”, a sa strane parole: „Proleteri svih zemalja ujedinite se!”, „Živio vođa o organizator KPJ drug Tito!”, „Živjela slavna Komunistička partija Jugoslavije!”, „Živjela socijalistička Jugoslavija, koja se izgrađuje na principima marksizma-lenjinizma!"

 „U 9 sati i 15 minuta u dvoranu su ušli sekretar Pokrajinskog komiteta Komunističke partije za Crnu Goru Blažo Jovanović sa članovima Politbiroa Centralnog komiteta KPJ drugovima Borisom Kidričom i Blagojem Neškovićem, članovima Pokrajinskog komiteta KP za Crnu Goru i delegatima komunističkih partija narodnih republika, toplo pozdravljeni od prisutnih delegata. Oduševljene manifestacije KPJ, Centralnom komitetu i drugu Titu trajale su nekoliko minuta”, čitamo iz izvještaja ondašnje štampe.

 „Otvarajući Kongres sekretar Pokrajinskog komiteta Komunističke partije za Crnu Goru drug Blažo Jovanović, pozdravljen dugotrajnim aplauzom i ustajanjem”, rekao je:

 „Drugovi delegati, otvaram Devetu partijsku konferenciju Komunističke partije Crne Gore koja se odlukom Petog kongresa Komunističke partije Jugoslavije pretvara u Osnivački kongres Komunističke partije Crne Gore”.

 Svi delegati ustaju i skandiraju: Tito-Blažo!

 „Osnivački kongres ima ogroman značaj za dalji razvoj Komunističke partije Crne Gore, za njezino dalje jačanje. No, drugovi”, nastavio je Blažo Jovanović, „u ovoj borbi Komunistička partija Crne Gore imala je ogromne žrtve i danas mi moramo na prvome mjestu da se śetimo tih svijetlih žrtava, pa pozivam Kongres da im odamo dužnu poštu sa jednim minutom ćutanja”.

 Svi delegati ustaju i odaju poštu palim drugovima klicanjem: „Slava im".

 Pošto je konstatovao da Kongresu prisustvuje 270 delegata, navodi se kako je „drug Blažo predložio izbor radnog predśedništva od 19 članova i tri sekretara”, a „na prijedlog druga Periše Vujoševića jednoglasno su izabrani u radno predśedništvo”.

 Evo sastava kongresnog predśedništva: - Blažo Jovanović, Andro Mugoša, Krsto Popivoda, Peko  Dapčević, Veljko Zeković, Veljko Mićunović, Savo Brković, Savo Joksimović, Veljko Vlahović, Vlado Božović, Jefto Šćepanović, Spaso Drakić, Komnen Cerović, Luka Vujović, Radomir Komatina, Jovo Kapičić, Stefan Mitrović, Savo Starović. Za sekretare izabrani: - Vidoje Krstajić, Nikola Đakonović, Miladin Perović.

(Nastavlja se)