Dedijer: Karađorđević srušio Njegoševu zadužbinu na Lovćenu (1970)

Priredio: Vladimir Jovanović

Pismo prof. Vladimira Dedijera Odboru za izgradnju Njegoševog mauzoleja

KAPELA NA LOVĆENU NIJE ORIGINALNA NJEGOŠEVA ZADUŽBINA

„Tužno je gledati kako pojedini intelektualci iz Jugoslavije, zadojeni nahijskim svađama i balkanskim atavizmima, netačno obaveštavaju prva imena svetske kulture o sudbini Njegoševe kapele” — kaže prof. Dedijer u pismu koje će, takođe, uputiti eminentnim svetskim listovima

(Cetinje, 19, avgusta) — Ovih dana je na Cetinju i Lovćenu boravio profesor Vladimir Dedijer, član Odbora za izgradnju mauzoleja Petru II Petroviću Njegošu na Lovćenu. Njegova poseta usledila je posle pisanja svetske štampe o podizanju spomenika Njegošu i dezinformacija koje se prezentiraju svetskoj javnosti u vezi s ovim pitanjem.

Pošto se upoznao sa činjeničnim stanjem, Vladimir Dedijer je napisao pismo sledeće sadržine Odboru za izgradnju Njegoševog mauzoleja:

„Primetio sam u svetskoj štampi, posebno francuskoj, italijanskoj, britanskoj, pa čak i japanskoj, da se vodi organizovana kampanja protiv podizanja Njegoševog mauzoleja na Lovćenu po projektu i izradi vajara Ivana Meštrovića.

KAMPANJA SAZDANA NA NETAČNOSTIMA I DEZINFORMACIJAMA: Tu se tvrdi da vlasti ruše pesnikovu zadužbinu na Lovćenu i vrše kulturni genocid. Pobuđen ovakvim napisima u želji da utvrdim istorijsku istinu, ispitao sam istoriju podizanja Njegoševe kapele na Lovćenu sredinom prošlog veka, njenog delimičnog rušenja 1916. godine, kao i njenog konačnog rušenja 1925. godine i podizanja nove kapele iste godine po nalogu i u ime kralja Aleksandra Karađorđevića.

Takođe sam lično, na dan 15. avgusta 1970. godine, boravio na Cetinju i izlazio na vrh Lovćena, kako bih se uverio u istinitost.

Na osnovu istorijskih činjenica i arhivske dokumentacije, došao sam do saznanja i utvrdio da je čitava ta kampanja u inostranstvu sazdana na netačnostima i dezinformacijama:

- Prvo, kapelu koju je Njegoš za života sazidao i namenio da u njoj bude sahranjen, austrougarska vojska je delimično porušila 1916. godine. Po nalogu okupatorskih vlasti Njegoševe kosti su iskopane i prenesene na Cetinje, uz prisustvo predstavnika Crkve.

- Drugo, po propasti Austro-Ugarske monarhije, u Njegoševom rodnom mestu Njegušima osnovan je odbor za obnavljanje Njegoševe kapele. Do ostvarenja zamisli ovog odbora nije došlo i Njegoševa kapela nikad nije obnovljena.

- Treće, kralj Aleksandar Karađorđević, 1925. godine, u spomen rođenja svog sina Petra II Karađorđevića, naređuje da se ostaci Njegoševe kapele poruše i da se sazida nova kapela. To je i učinjeno. Ova kapela je građena od novog kamena, na novim temeljima, a ostaci stare kapele su bačeni u Jezerski vrh. Ova činjenica je potvrđena i iskazima ljudi koji su radili na zidanju nove kapele.

Na osnovu ovih činjenica, odlučio sam da sa svoje strane učinim sve da svetsko javno mnenje sazna punu istinu, da se kod nas ne vrši rušenje Njegoševe originalne zadužbine, nego da se gradi dostojan spomenik velikom pesniku, a uklanja Aleksandrova zdužbina.

Nastojanje da se najvećem filozofu-pesniku među jugoslovenskim narodima, Njegošu, podiže spomenik po zamisli najvećeg vajara koji je u istoriji ponikao sa našeg tla, Ivana Meštrovića, tvorca Kosovskog ciklusa, Pobednika na Kalemegdanu i spomenika Neznanom junaku, za mene je samo produžetak mukotrpne borbe za ostvarenje ideala bratstva i jedinstva.

Izgradnja baš ovakvog spomenika danas je, po mom mišljenju, utoliko potrebnija jer se u našoj zemlji sa raznih strana opet čuju te podmukle netrpeljivosti.

To se ogleda i u akciji protiv podizanja Njegoševog mauzoleja na Lovćenu koju vodi jedan deo hijerarhije Srpske pravoslavne crkve. Oni ne mogu da podnesu da jedan Hrvat plete venac na Lovćenu jednom Crnogorcu, da jedan rimokatolik gradi spomenik jednom pravoslavnom vladiki.

ŠTA JE ISTORIJSKA ISTINA: Nasuprot tendencijama Srpske pravoslavne crkve, u borbi za slobodu i nezavisnost srpskog naroda, kojima je u svom životu i radu doprineo mnogo i sam Njegoš, neki vrhovi Srpske pravoslavne crkve, naročito 1918. godine, stavili su se u službu dinastije Karađorđevića i njenog režima.

Hijerarhija Srpske pravoslavne crkve ne vodi akciju za očuvanje Njegoševe zaostavštine, nego sve sile napreže da spase građevinu kralja Aleksandra Karađorđevića, jer ona predstavlja višestruki simbol:

- Prvo. Aleksandrova zadužbina je oličenje uništenja državnosti Crne Gore posle 1918. godine. Umesto da se nova zajednica bratskih naroda stvara na osnovama jednakosti i poštovanja volje naroda, Crna Gora je 1918. godine silom uterana u novu državu i obespravljena.

- Drugo. Aleksandrova kapelica je oličenje prevage dinastije Karađorđevića nad dinastijom Petrovića,

- I, treće, ta kapelica je simbol uništenja nezavisnosti Crnogorsko-primorske mitropolije koju je ona čuvala kroz vekove, da bi posle 1918. godine, zajedno sa drugim nezavisnim srpskim crkvama, bila podvrgnuta srbijanskoj pravoslavnoj crkvi.

Tužno je gledati kako pojedini intelektualci iz Jugoslavije, zadojeni nahijskim svađama i balkanskim atavizmima, netačno obaveštavaju prva imena svetske kulture o sudbini Njegoševe kapele. Nasuprot ovome, za poštovanje su mišljenje onih intelektualaca koji protivni Njegoševom mauzoleju iz estetskih razloga.

Sagledavajući činjenično stanje, primio sam se članstva u Odboru za izgradnju mauzoleja Petru II Petroviću Njegošu na Lovćenu jer želim da branim istorijsku istinu i hoću da dignem glas protiv diktiranja šta Crnogorci smeju, a šta ne smeju da rade.

Uveren sam da će ovo doprineti pravu naroda, a naročito malih naroda, na jednakost i uzajamno poštovanje unutar naše zemlje, kao i u svetu.

Sledujući glasu svoje savesti, obavestio sam izdavačko preduzeće ‘Prosveta’ iz Beograda da autorski honorar od trećeg izdanja mog ratnog ‘Dnevnika 1941-1945’ uplati u korist podizanja Njegoševog mauzoleja”, kaže na kraju pisma Vladimir Dedijer.

Dedijer je takođe obavestio Odbor da će sa ovim problemima upoznati prva imena svetske kulture lično i preko eminentnih svetskih listova.

P[avle] Đ[onović]
(Dnevni list „Borba”, XLVIII, 227, Beograd, 20. avgust 1970, 6)

* * *
VLADIMIR DEDIJER (1914-1990), srpski istoričar, član SANU, revolucionar. Porodičnim porijeklom iz okoline Bileće (BiH), blizu granice s Crnom Gorom, sin Jefta Dedijera, univerzitetskog profesora, saradnika geografa Jovana Cvijića.

U mladosti poznati novinar beogradske „Politike”, izvještač iz španskog građanskog rata, član zabranjene KPJ. Bio pri Titovoj Vrhovnoj komandi u Drugom svjetskom ratu. Učesnik 1945. osnivačke skupštine Ujedinjenih nacija. Predavač savremene istorije na Beogradskom univerzitetu. Jedan od rijetkih visokih rukovodilaca koji je 1954. podržao Milovana Đilasa u sukobu s partijsko-državnim vrhom, iste godine mu suđeno s Đilasom u Beogradu. Podnio ostavku na sve političke funkcije i 1955. emigrira u SAD, tamo stiče zvanje akademika i predaje na koledžima (Harvard, Stanford, Prinston, Jejl), takođe u Francuskoj (Sorbona), etc. U Jugoslaviju dolazi povremeno, kada obično boravi u Sloveniji.

Autor bestselara, istoriografskih knjiga koje su i u ondašnjoj Jugoslaviji i inostranstvu imale astronomske tiraže, a neke se, poput „Sarajeva 1914” (1966) ili „Dnevnika, 1941-1944” (1945-1950), do danas smatraju tematski neprevaziđenim. Neka od drugih važnijih Dedijerovih djela: „Josip Broz Tito, Prilozi za biografiju” (1953, prevdena na desetine stranih jezika, kompletan prihod od ondašnjih 530.000 dolara poklonio u dobrotvorne svrhe); „Izgubljena bitka Josifa Visarionoviča Staljina” (1969); „Vatikan i Jasenovac: Dokumenti” (1987); „Genocid nad Muslimanima” (1990). Dedijerovi „Novi prilozi za biografiju Josipa Broza Tita” (I-III, 1980-1984) ostaju jedna od većih kontroverzi istoriografije druge Jugoslavije.

Zajedno s francuskim filozofom Žan-Polom Sartrom, predśedavao Međunarodnim tribunalom Bertranda Rasela, organizovanim 1966. godine da bi moralno sudio ratnim zločinima koje su počinile SAD u Vijetnamu.

Dedijer je umro u Bostonu SAD, 30. novembra 1990, kremiran, sahranjen na centralnome groblju Žale u Ljubljani, Slovenija.

Njegov rođeni brat STEVAN DEDIJER (1911-2004), fiziku 1934. diplomirao na Prinstonu (SAD), 1950-1957. kao direktor Instituta za nuklearna istraživanja u Beogradu radio na pravljenju jugoslovenske atomske bombe, docnije univerzitetski predavač u Švedskoj — od ranih 1990-ih javno je podržavao obnovu nezavisnosti Crne Gore.