Bjelopavlići, srpska okupacija… Pogibije Vida Pavićevića (1924) i Milivoja Kalezića (1926)

Priredio: Vladimir Jovanović

Pod stražom žandarma, najmanje petorice, te dvojice policijskih agenta — svezan lisicama na rukama i bukagijama na nogama, s komitskom bradom, nosi crnogorsku kapu, u opancima — na gornjoj fotografiji, snimljenoj u proljeće 1928. u Podgorici, posljednji je bjelopavlićki aktivni borac Za pravo, čast, slobodu i nezavisnost Crne Gore.

To je — Novo PEROVIĆ, iz ondašnje opštine Jelenačke (sadašnja SO Danilovgrad).

Novo, sin Petra-Muse PEROVIĆA, takođe komite, uhapšen je, te u Podgorici izveden pred sud: osuđen na tešku robiju u zloglasnom kazamatu Zenica, sa desetinama drugih komita.

A u Bjelopavlićima, u selu Brijestovu, 24. novembra 1926. odigralo se posljednje ubistvo nekog od tamošnjih komita. Za Milivoja KALEZIĆA srpska štampa onomad piše da je „čuveni i ozloglašeni crnogorski odmetnik, ucenjen sa više od 100.000 dinara”. To što su mu došli glave tek sedam i po godina nakon Božićnog ustanka, objašnjavaju time da je bio „ČUVAN OD SVOJIH SELJAKA i zato ga je bilo skoro nemoguće ubiti”.

Tolike prethodne poćere za njim su bile uzaludne; čak i kad su ga hvatali, on bi im bježao. Isto i u slučaju još jednoga komite iz Bjelopavlića: Vida PAVIĆEVIĆA. Uprkos konstantnim srpskim presijama na rodbinu i-ili stanivništvo čitavih sela da ih prokažu, a koje u proljeće 1924. u Bjelopavlićima, tj. srezu Danilovgradskome, eskaliraju u opsežnu internaciju stanovništva, obojica i dalje su aktivni, ostaju gorski osvetnici Kraljevine Crne Gore.

Srpska žandarmerija i vojska u bjelopavlićkim selima tada hapse: stotine i stotine stanovnika, stvarnih ili izmišljenih jataka, ne samo odraslih muškaraca, nego i žena, starih i đece; sprovode ih u apsane u Danilovgradu i bez sudsko-tužilačkih naloga i bez podizanja optužnice; u aspanama su nehigijenski uslovi i očajna ishrana, a među zatočenicima je prijavljen najmanje jedan smrtni slučaj.

Ove internacije traju i po par mjeseci dok su srpska žandarmerija i vojska u selima „na teret” tamošnjih domaćinstava: kolju živo, krkaju i piju na njihovoj sirotinji; štaviše, ukoliko su preostala od hapšenja batinaju tamošnju žensku čeljad, i đevojke i babe; takođe i đecu; pljačkaju pokućstva, novac… na linku ispod su prethodna dva nastavka s činjenicama i iskazima o tome, kao i drugim ondašnjim prilikama u Bjelopavlićima.

.

.

.

.

.

.

.

Komiti Milivoje Kalezić i Vido Pavićević nijesu tada izdani — iako su ove represalije obuhvatile i njihove bratstvenike iz selâ, njih najmanje pet, i Kalezića i Pavićevića.

Ipak, represalije su dale za vlasti Kraljevine SHS neke druge rezultate, jer su, iz zatočeništva srpskih apsana u Danilovgradu iz ostalih bjelopavlićkih bratstava pisali i nekim drugim komitima u šumama stavljajući im na dušu da ih spasu, njih, porodice im i imuće — tako što će se predati.

U propagandnoj interpretaciji režimskih glasila: „Bjelopavlići su donijeli odluku da svim svojim zemljacima koji se nalaze u odmetništvu opraštaju svaku krivicu učinjenu od njihove strane u njihovom kraju; odluka je bila potpuno rješavajuća za predaju odmetnika”.

I tako, pisalo se iz te srpske propagande — u kojoj se besramno mijenjaju fakti i hronologija, posljedice postaju uzroci a uzroci posljedice — da „odmetnici STVORIŠE U ZEMLJI PRAVI PAKAO”.

„MNOGOBROJNO MRAMORJE POKRAJ PUTOVA, najbolje svjedoči kakvo je stanje bilo do 1923. godine u Crnoj Gori”, okrivljuju komite.

No, sad, kad se lišavaju komita, najavljuju „blagovijesti”, biće posla, javnih radova, trasirali su državni put normalne širine Danilovgrad - Pažići - Slap - Bašina voda, iako „protestuje nekoliko nezadovoljnika izvan linije ovoga puta, iz opštine Pavkovićske i Jelenačke”, a njihov i pokušaji drugih „nezadovoljnika da ovaj put povedu preko Vučica na Ždrebaonik, pa odatle pravo u Martiniće, pokvario bi svu opštost ovoga puta odmah bi ga pretvorio u plemenski”.

Do tada, neki od poznatijih bjelopavlićkih komita su ubijeni (na primjer Savo RASPOPOVIĆ, Vuko STOJOVIĆ), ili su u emigraciji (dr Novica RADOVIĆ), ili su se, predali (Savić ĐUROVIĆ, Vuko RADOVIĆ, Radisav STOJOVIĆ…).

„Narod je poslije predaje odmetnika srećan i zdaovoljan”, tvrdili su da navodno znaju u „Slobodnoj misli”, režimskom glasilu iz Nikšića, „jer se oprašta, s jedne strane NASILJA ODMETNIČKOG, a s druge strane NASILJA I ‘TUTORSTVA’ VLASTI”. Eto, poručuju oni zemljacima, nakon što su se na vas sručila nasilja Kraljevine SHS uzdajte se, biva, u milost njezinu: „život stvara zakone, a ne zakoni život; OPŠTA AMNESTIJA po krivicama ovih naših zemljaka, koji su svakako žrtva raznih svojih ‘učitelja’, to je želja i opšte raspoloženje narodno”.

A o toj propagandi „amnestije” i „raspoloženju narodnome”, evo primjera: pomenuti Radisav Stojović, komita iz Bjelopavlića, predao se — osuđen na 20 godina robije! U srezu Nikšićskome, isto pod uticajem tadanjih apela stanovništva u prinudi srpskih represalija i uz pevarna obećanja o amnestijama, predao se veliki broj tamošnjih komita, da bi: - Pavle Vukićević bio osuđen na vječitu robiju; - Stanko-Sabak Ivanović, osuđen na 20 godina; - Đorđije Kustudić, 20 godina; - Ivo Nikčević, 20 godina; - Radojica Nikčević, 20 godina; - Marko Nikolić, 20 godina; - Stevo Poček, 20 godina; - Nikola Vujinović, 20 godina; - Boško Agram, 15 godina; - Andrija Andrijević, 15 godina; Gavro Ašanin, 10 godina; etc. U Piperima se predala komitska grupa Vukašina Markovića, no i njih su izveli na sud…

Objavljen je, na primjer, opis jednog od skrovišta komita koji su se predali. Tipičan je za komitske bivake tokom zime, s toga citiram: „u planini zvanoj Rakočica, đe podižu Piperi i Rovčani, koliba u kojoj su se našli: 150 kg brašna, mesa suvoga, masti i slanine, oko 30 ovčih koža, ćebadi, kašikâ, 2 kotla, śekiru i dr. stvari”.

U daleko manjoj mjeri nego ranijih godina, Kraljevina SHS je s proljeća 1924. mogla da regrutuje „omladince”, i uključi ih u svoje hajke. Evo i zašto. Još 1919. zloglasni pukovnik okupacione Kraljevine Srbije, Stojan-Musa Popović, pretpostavljenima referiše: „USPIO SAM DA ZAVADIM narod koji je oduševljen za današnje stanje sa razbojnicima, ali se oni više ne smiju ostaviti, jer će nad narodom vršiti osvetu”, te najavljuje da će na njihovoj strani „biti mnogo žrtava i ogromne štete”, jer komiti „pale kuće svojim protivnicima” i „hoće da se svete” (Šerbo Rastoder, „Skrivana strana istorije: novembar 1918 - august 1919”, Cetinje, 2005, 529).

I sada, 1924-te, dakle, priduružuje se okupatorskim poćerama samo još poneki „omladinac” iz Bjelopavlića, ali su oni raskrinkani dvostrukom sramotom: ne samo da su se primili srpskog oružja protiv Crnogoraca, uz to i plemenikâ, nego — a da komite nijesu ni viđeli — pokušavaju muvanje oko naplate visokih ucjena (koje su raspisane od Srba u slučaju da komite ili ubiju ili zarobe). Naime, pošto je objavljeno da su u Bjelopavlićima, u Gostilju Brajovićkom, navodno od strane i tamošnjih „omladinaca”, kako je navedeno — u-h-v-a-ć-e-n-i — petorica komita, objavljen je, iz zatvora s Cetinja, njihov demant u štampi, koji glasi:

„Izašla je notica da se mi dolje potpisati nijesmo predali dobrovoljno, nego da smo uhvaćeni. Da to nije istina, evo dokaza: - Kad je brat Đorđa Radojičića došao kod nas u Gostilje Brajovicko, da pregovara s nama, mi smo mu rekli: — Javili smo se na Grad Danilov vlastima i dok pregovore š njima ne svršimo, ne možemo se tako zasad javiti; a ako ne usvoje naše uslove, mi ćemo se javiti vlastima u Nikšiću i tamo se predati.

Čim smo čuli da se predao Radojica [Nikčević] sa društvom, odmah smo iz Gostilja krenuli i došli u selo Bršno, više Nikšića, i tu se javili kmetu opštine da izvijesti sresko načelstvo da ćemo se predati, što smo i učinili. Poslije ovoga, sresko načelstvo iz Nikšića poslalo je svoga pisara g. Bulatovića, a mi s njim pod oružjem i bombama došli u načelstvo.

Čudna je stvar, što je moglo rukovoditi one što PRIČAJU DA SU NAS UHVATILI?

Kad, međutim, svako vidi da nije istina. Nas se ne tiče DA LI JE TO RADI PODJELE UCJENÂ ILI ČEGA DRUGOGA, samo žalimo naše ljude koji su protivu nas upotrebili jednu neistinitu činjenicu. - Cetinje, 29. aprila 1924. — Đorđije Radojičić, Jagoš Mušikić, Novo Perović, Petko Miletić, Banjo Krulanović”.

Gorepotpisani jedan od komita — Novo Perović — koji se po dobrovoljnoj predaji uvjerio u prevarnost „amnestije”, uspijeva da pobjegne iz cetinjskoga kazamata (Bogdanov kraj). Priključiće se komitskoj družini, najprije Maja Vujovića, potom Dušana Roganovića, i tako dok su ga uhvatili, nekih tri i po godine kasnije….

Dvojica drugih poznatih bjelopavlićkih komita, Vido Pavićević i Milivoje Kalezić, niti su se s proljeća 1924. predavali, niti su im mogli ući u trag. Pritisak na rodbinu i bratstvenike — a Pavićevići i Kalezići su među brojnijima u Bjelopavlićima — utoliko je bivao žešći, čemu svojedoči da čak iz režimske „Slobodne misli”, izvjesni Milutin B. Martinović, apeluje: „Zar zbog jednog Milivoja Kalezića ili Vida Pavićevića da stradaju čitave porodice, a ja sam čvrsto uvjeren da među tim ljudima ima ih, što nikako ne poznaju ni jednog od one dvojice”…

U Beogradu je još 18. maja 1920. objavljen „Raspis Ministra unutrašnjih dela o merama koje treba da preduzmu policijske vlasti radi poboljšanja javne bezbednosti” (J.B. 9738). Tu su date instrukcije da „RODBINU ODMETNIKA koja ih krije i pomaže valja IMATI NA OKU STALNO i UZIMATI NA ODGOVOR i DEJSTVOVATI PREKO NJE, DA SE ODMETNICI PREDAJU, predočavajući im kakve rđave posledice i njih očekuju na slučaj da ne bude bržeg uspeha”.

„Treba nastojati naročito da se što pre saznadu JATACI ODMETNIKA, pa I NJIH UZIMATI NA ODGOVOR i osobito ih upotrebiti DA ODMETNIKE PROKAŽU, te da se isti pohvataju ili pobiju, ILI DA IH ONI SÂMI POBIJU”.

No, kako se u slučaju komita Pavićevića i Kalezića tu uspjeha nije imalo, čak ni s „uzimanjem na odgovor” mase ljudi u višemjesečnoj kampanji divlje srpske okupacije tokom proljeća 1924, po istim instrukcijama prelazi se na deilikatnije metode — pronalaženje onih pojedinaca, „meštana”, spremnih da se, ZA NOVAC, „lično angažuju” da ubiju komitu, čak iako im je on rođak.

„U tome cilju valja opštiti sa narodom i propitivati o svemu, ali UVEK SAMO U ČETIRI OKA”, navodi se u instrukciji Ministra unutrašnji dela iz Beograda. „Kad se o tome razgovara i propituje, ako se hoće iskren odgovor, valja da činovnik ili žandarm bude sam, a i meštanin sam, i da se svakome zagarantuje, da za to saopštenje neće saznati ni jedno drugo lice, ni službeno ni privatno, jer se, stanovništvo, razumljivo, boji osvete. - VELIKA UCENA vrlo povoljno dejstvuje na hvatanje i utamanjivanje hajduka i odmetnika, ali ređe sama objava tih ucena, već LIČNO ANGAŽOVANJE LJUDI DA ZA UCENU RADE”…

I, zaista, kad su ubijeni, ucjene i za Vida Pavićevića i za Milivoja Kalezića bile su astronomske — najmanje po 100.000 za njihove glave!

A na sramotu i Pavićevića i Kalezića, Srbi su u njihovim redovima pronašli nepomenike: spremne da ZA NOVAC ubiju komite rođake…

Najprije, o Vidu Pavićeviću i njegovoj pogibiji — o čemu smo 2018. godine pisali na „Anteni M”. Vido, od oca Miljana, prekaljeni je gorski vuk: komitski vojvoda još iz austrougarske okupacije.

Njegov bratstvenik, protojerej Ljubo Pavićević, decenijama docnije svjedoči da su „neki ljudi na vlasti, poslije ugušenja [Božićne] pobune, POČELI SA REPRESIJAMA, zbog čega su mnogi PONOVO UZELI PUŠKE U RUKE”.

„Tako je, na primjer, u šumu otišao čuveni komitski vojvoda iz doba švapske okupacije Vido Pavićević”, a „on je svim srcem bio za ujedinjenje Crne Gore i Srbije, pa je poslije oslobođenja dobio čin žandarmerijskog kapetana, jer je imao velike zasluge u toku okupacije”. Ali, „jednoga dana mu [Vidu] jave da se neki srbijanski oficiri raskalašno ponašaju u kafani”.

„On uđe u kafanu da vidi o čemu se radi, došlo je do prepirke i psovki. Kod Srbijanaca je psovka uobičajena stvar, dok je u Crnoj Gori bila rijetka i strašna uvreda. Vido je NA SMRT PRETUKAO DVOJICU OFICIRA, skočio na konja i odjahao u šumu”, kazivao je o. Ljubo Pavićević.

Dakle, nešto slično kao i u slučaju Savića ĐUROVIĆA, koji je još u doba austrougarske okupaciji takođe komitski četovođa u Bjelopavlićima: po „ujedinjenju” ga postavili Srbi za prvoga sreskoga načelnika u Bijelome Polju — ali, svjedočiće on, „primio sam samo jednu platu i OTIŠAO U ŠUMU”, etc.

Mihailo Lalić, crnogorski književnik, objavio je verziju da „veliki župan” u Crnoj Gori („Zetskoj oblasti”) Kraljevine SHS, Milovan Džaković, vrbuje jednoga od svojih zatvorenika, bivšega komitu, da u Bjelopavlićima „UBIJE nekog od uticajnih odmetnika: Sava Raspopovića ili Vida Pavićevića ili Radisava Stojovića”.

Džaković i družina, veli Lalić, „udesili su” kao da je vrbovani zatvorenik „hrabro pobjegao iz zatvora, prekorili i kaznili aspandžije i cijelu upravu zatvora, objavili to u novinama” („Opraštanja nije bilo”, Beograd, 1994, 175).

Takvi, slični njemu, ubice za novac, pronađeni su i za Vida Pavićevića i za Milivoja Kalezića — štoviše, njihovi su rođaci; a u Vidovom slučaju, njegov čak i imenjak!

Obojica su ubijeni u rodnim Pavkovićima, brdskoj oblasti u Bjelopavlićima, na lijevoj obali Zete, u kojoj je, kako se vjeruje, bilo stanište, a potom i grobnica Bijeloga Pavla — Pali Barda — legendarnog prapretka svih plemenika koji je, po predanju, doselio iz Dukađina.

Ubistvo Vida Pavićevića odigralo se oko 20 sati u neđelju 2. novembra 1924. u bjelopavlićkome selu Rsojevići, nije objavljeno da li u Donjim ili Gornjim; oba naseljavaju isključivo Pavićevići.

„Smrt Vida Pavićevića: Još jedan odmetnik manje”, javljala je srpska štampa, „ubio ga je rođak koji se takođe zove Vido Pavićević”, uz napomenu da je „ucenjen na 100.000 dinara”; i biva, eto, da ne ispadne kako je ubica komite to uradio samo novca radi, prethodno je „odmetnik Pavićević prekoren od ovoga rođaka da zbog njegovog odmetništva stradaju svi Bjelopavlići”.

Za raziku od ubice Pavićevića, ubica ili ubice za komitu Milivoja Kalezića, njegov rođak ili rođaci, poimenično je ukriven ili su ukriveni od javnosti. Srbi su bratouubicu, ili više njih koji su eventualno podijelili kainovskom krvlju naškropljen novac od ucjene za Milivojevu glavu, zametnuli pod neodređenu egidu: „rođaci”.

Još od prvih dana Božićnoga ustanka, Milivoje aktivni je borac Za pravo, čast, slobodu i nezavisnost. Bio i u Gaeti. Preostali okrajci arhivskih izvora ga pominju kao člana komitskih grupa Raspopovića, Vujovića, Roganovića…

U Trubjeli, kod Nikšića, 18. jula 1926, Roganović i komitska družina, među kojom je Kalezić, zaustavlja, po dojavi svojih jataka, automobil u kojem su viđeniji kolaboracionisti, među njima ljekar Niko Martinović, zet general-izdajnika Janka Vukotića i rođeni brat izdajnika Petra Martinovića — bivšeg crnogorskog oficira koji je, obukavši srpsku uniformu, operativno komandovao artiljerijskim bombardovanjem u proljeće 1920. selâ i nejači ustaničkih Rovaca.

Prema srpskoj štampi: „Odmetnici su zahtevali da dignu ruke u vis. Oni su to i učinili. Gospodin d-r Martinović UČINIO JE SLUČAJNO JEDAN GEST RUKOM, kao da hvata za džep, a jedan od odmetnika video je u tome znak za odbranu i opalio u njega jedan metak iz revolvera”.

Ubistvo, dakle, komiti nijesu planirali; jer se ubijeni „mašio za džep”. Martinović je preminuo, ostale su komiti, nakon „obrade”, puštili. Srpske vlasti su ucjenu glave komite Roganovića povisile na 50.000 dinara, toliko isto i glavu Milivoja Kalezića.

Uz taj novac za glave Roganovića i Kalezića, na srpski kazan u Beogradu do koga se stiglo sramotom izdaje i gaženjem oficirske zakletve Kraljevini Crnoj Gori i preko krvi i patnji mnogih Crnogoraca — masno nakačene i udomljene prodice Vukotić-Martinović ponudile su takođe astronomske sume za ucijenjene komite... ukupno, među ostalima, za glavu Milivoja Kalezića je raspisana na više od 100.000 dinara (približno, današnji ekvivalent više od 110.000 eura).

Pod naslovom „ROĐACI SU UBILI CRNOGORSKOG ODMETNIKA KALEZIĆA, ubicu dr Martinovića”, citiraću iz 1926. interpretaciju iz Srbije, za njih slavodobitnu — s poganim im diskvalifikacijama uobičajenim na račun boraca Za pravo, čast, slobodu i nezavisnost Crne Gore:

„Cetinje, 25. novembra. – Čuveni i ozloglašeni crnogorski odmetnik Milivoje Kalezić iz Bjelopavlića, koji je ubio doktora Martinovića, ucenjen sa više od 100.000 dinara, juče je u svom rodnom mestu ubijen.

 On se u Bjelopavliće sklonio od potera, koje su za njim upućene. On je odavno vršio razbojništva i pljačke, ali je čuvan od svojih seljaka i zato ga je bilo skoro nemoguće ubiti.

Međutim, otkako je ubio dr Martinovića, raspoloženje njegovih seljaka prema njemu sasvim se izmenilo, jer su oni smatrali da je sramota da on živi, pošto je ubio Martinovića.

NAROČITO SU DRUGOVI dr Martinovića NASTOJAVALI DA SE UBIJE Milivoje. I tako su ga juče njegovi rođaci ubili”.

(Kraj)