Crnogorska 1948.

Za Antenu M piše: Jadranka Selhanović                           

Informbiro - osnivanje

Informbiro je osnovan septembra 1947. godine, u poljskom gradu Škljarska Poremba, čije članice su bile komunističke partije Sovjetskog Saveza, Jugoslavije, Mađarske, Rumunije, Bugarske, Poljske i Čehoslovačke. Informacioni biro - Informbiro je osnovan na inicijativu sovjetske KP, ili bolje reći Staljina. Postojalo je više razloga zbog kojih je Staljin donio odluku o formiranju Informbiroa.  U vrijeme osnivanja Informbiroa odnosi između Sovjetskog Saveza i Zapada bili su pogoršani. Staljin se suprodstavljao Maršalovom planu, odnosno odluci američke vlade o pružanju ekonomske pomoći evropskim zemljama.

U isto vrijeme sovjetske trupe imale su obavezu da se povuku  iz Mađarske, Rumunije i Bugarske. No, pored navedenog, svakako da je jedan od glavnih motiva za osnivanje Informbiroa bilo i neslaganje sa rukovodstvom  KP Jugoslavije. Informbiro, kako je bilo proklamovano, bio je organizovan kao „savjetodavno tijelo za razmjenu iskustava i koordinaciju pojedinih aktivnosti partija članica“. No, suština  je bila sasvim drugačija, odnosno u potpunoj suprotnosti sa proklamovanom funkciom. Naime, cilj formiranja Informbiroa bio je da oživi stare odnose među komunističkim partijama, koji su podrazumijevali apsolutizovanje sovjetskih iskustva, osporavanje različitih puteva u socijalizam, neprihvatanje autonomnog ponašanja partija ili preduzimanje samostalne političke inicijative. Upravo u takav Staljinom partijski milje nije se uklapala KPJ.

List "za trajni mir, za narodnu demokratiju"

Za sjedište Informbiroa određen je Beograd. Odlučeno je da će ovo savjetodavno tijelo imati i svoj organ - list „Za trajni mir, za narodnu demokratiju.“ Utvrđeno je da redaciju lista čine po jedan predstavnik iz svake parije. Uređenje lista povjereno je Pavelu Judinu, sovjetskom obavještajcu. Dokumenta ukazuju  da je prilikom pripreme prvog broja lista, Judin nekoliko puta putovao u Moskvu na usaglašavanje i dobijanje dozvole za predaju lista u štampu.

Titove "greške"

Tokom prvih godina socijalističke izgradnje Tito je obavljao intenzivnu saradnju sa zemljama „narodne demokratije“. Potpisivani su i ugovori o međusobnoj saradnji i prijateljstvu. Tito je posjetio Mađarsku, Rumuniju i Bugarsku, prilikom kojih je istican ugled koji je imala Jugoslavija među zemljama „narodne demokratije“. U to vrijeme Jugoslavija je i vojno pomagala Albaniju i Grčku.

Sa prvim čovjekom KP Bugarske razgovarano je i o modelima uspostavljanja federacije dvije države. Godine 1947. Tito je odbio sovjetski zahtjev da se na Jadranskom primorju instaliraju sovjetske vojne baze. Sve ovo nije bilo po ukusu vođe sovjetske KP, i ukazivalo je na potrebu disciplinovanja Tita i rukovodstva KPJ.

Staljinovi pritisci - federacija sa Bugarskom

Krajem 1947. godine, Staljin je otpočeo sa ekonomskim pritiscima na Jugoslaviju. Sovjetsko partijsko rukovodstvo je obavijestilo rukovodstvo KPJ da se trgovinski ugovor sa Jugoslavijom odlaže za kraj 1948. godine.

Već početkom naredne godine, tačnije februara 1948. godine, jugoslovenska delegacija je iznenada pozvana u Moskvu. Razlog poziva nije bio saopšten. U delegaciji su bili Kardelj, Đilas i Bakarić. Sovjetska strana pimorala je  jugoslovnsku delegaciju da potpiše Ugovor između SSSR i Jugoslavije i pismo o namjerama za formiranje federacije između Jugoslavije i Bugarske.

Po povratku u Jugoslaviju, održana je sjednica Politbiroa, najužeg saveznog partijskog rukovodstva. Na sastanku Tito je nedvosmisleno saopštio stav o neprihvatanju moskovskog ultimatuma o formiranju federacije. Tito je smatrao da je federacija sa Bugarskom protivna interesima Jugoslavije. Bugarska je bila ekonomski slabo razvijena, na unutrašnjem planu još uvijek nekonsolidovana, a patijski nejedinstvena. Članovi Politbiroa KPJ  znali su da će Moskva ubrzo biti obavještena o jugoslovenskom stavu povodom njihovog ulimatuma. Sjednici su prisustvovali Andrija Hebrang, predsjednik savezne Planske komisije, i Sreten Žujović, savezni ministar finansija, koji je obavijestio Lavrentija, sovjetskog ambasadora u Beogradu o ishodu sjednice.

Prvo pismo iz Moskve 27. mart 1948.

Iz Moskve su brzo reagovali. Bilo je naređeno sovjetskim vojnim i civilnim sručnajcima da napuste Jugoslaviju. Ubrzo, tačnije 27. marta 1948. godine, CK KPJ  stiglo je i pismo koje su potpisali Staljin i Molotov. Bilo je to pismo optužbi upućenih Titu i rukovodstvu KPJ, u kojem se jugoslovensko partijsko rukovodstvo optužuje za vođenje antisovjetske politike, napada se KPJ da djeluje kao poluilegalna, da se utapa u Narodni front, da u KPJ nema demokratije, da nema kritike i samokritike u Partii, da se agrarna reforma u Jugoslaviji pogrešno sprovodi.

Razlog za  povlačenje sovjetskih vojnih i civilnih stručnjaka iz Jugoslavije objašnjavali su i stvaranjem atmosfere nepovjerenja i nedruželjubivosti. Takvu partiju, kako je bilo saopšteno u završnici pisma, sovjetski komunisti ne mogu smatrati marsističko-lenjinističkom, boljševičkom.

Odgovor na prvo pismo 12. april 1948.

Već 12. aprila 1948. godine iz Beograda je upućen odgovor Moskvi. U odgovoru se konstatuje da između dvije partije nema spornih pitanja, i da je Staljinovo i Molotovljevo pismo produkt pogrešnih informacija o stanju u KPJ. U pismu je naznačen i poziv delegaciji partije sovjetskih komunista da dođu u Beograd, i da na licu mjesta sa predstavnicima KPJ razriješe sporna pitanja.

Treba napomenuti da se sa sadržajem odgovora nije saglasio Sreten Žujović, savezni ministar finansija, koji je prisustvovao sastanku. Ovom sastanku nije prisustvovao Andrija Hebrang jer je već bio pod istragom. Na sjednici Politbiroa održanoj 9. maja 1948. godine, Hebrang i Žujović su isključeni iz KPJ, i potom uhapšeni. Smatralo se da je hapšenjem Hebranga i Žujovića bio osujećen Staljinov plan o izazivanju razdora u KPJ.

Politbiro KPJ je o pismu Staljina i Molotova izvijestio republička partijska rukovodstva.

Crnogorski društveno-politički ambijent

Za razliku od ostalih federalnih jedinica nove Jugoslavije, komunistička ideologija u Crnoj Gori imala je specifično ali poželjno socijalno i mentalitetsko tle. Jer Crna Gora je ideologiju koja je uzdizala ideal socijalne pravde, napretka i jednakosti prihvatala sa posebnom naklonošću. Još kada je u okviru te ideologije našao mjesto kult Sovjetskog Saveza i Staljina njeno tradicionalno uporište bilo je potpuno. Čak i oni koji nijesu bili naklonjeni komunistima, prepoznavali su u Sovjetskom Savezu novu formu kulta carske Rusije. Vjerovanje u majku Rusiju u Crnoj Gori je imalo već vjekovima dugu tradiciju. Postojalo je ubjeđenje da je branila i hranila i kao carska i kao komunistička.

Zbog tradicije rusko-crnogorskih odnosa često se ispoljavalo uvjerenje da je Crnogoricima bliži Sovjetski Savez nego ostalim jugosovenskim narodima. I nije se šteđelo da se ta bliskost istakne u svim prigodnim prilikama. Činili su to i državni i partijski rukovodici i običan narod. Kada je aprila 1945. godine potpisan sporazum o prijateljstvu i uzajamnoj saradnji između Sovjetskog Saveza i Jugoslavije, iz Crne Gore je zvanično saopšteno da je potpisanim ugovor ostvaren vječiti  crnogorski san. A, krajem 1946. godine, kada je donošen prvi crnogorski Ustav u socijalističkoj zajednici, delegati Ustavotvorne skupštine insistirali su da Ustav bude, pored jugoslovenskog, upodobljen sa sovjetskim, Staljinovim ustavom, jer sovjetski ustav, kako su navodili, bio je  najviše pravno dostignuće u svijetu.

Da se pretjerivalo sa kultom Sovjetskog Saveza i Staljina u Crnoj Gori govore mnogi primjeri.  O tome možda najbolje svjedoči direktivno pismo iz 1947. godne kojim CKSKJ skreće pažnja da se prilikom proslava ne nose i ne izlažu na zgradama samo Staljinove slike, bez Titove i bez slike Blaža Jovanovića. Ogroman broj Staljinovih slika, kako je bilo navedeno u pismu, stvarao je utisak da se proslava organizuje u nekoj od sovjetskih republika. Pretjerivalo se i u govorima crnogorskih zvaničnika. Predsjednik crnogorsko-sovjetskog društva Savo Fatić je u jednom prigodnom govoru saopštio, da je istinit podatak, da čovjek koji za vrijeme Uskrsa osloni uvo na zemlju, čuje zvona sa moskovskog Kremlja.

A, prilikom zvanične analize štampe u Crnoj Gori, rezultati su pokazali, da je  tokom 1947. godine, objavljeno više članaka o Sovjetskom Savezu nego ukupno o svim jugoslovenskim republikama. Dokumenta svjedoče da su se pojedini sekretari sreskih komiteta partije žalili PK KPJ za Crnu Goru, da se članstvo slabo upoznaje sa novom  jugoslovenskom pravnom regulativom, jer svi radije čitaju sovjetske brošure. Ili, kada se prikazivao sovjetski film seoskom stanovništu nije bilo teško da po snijegu pješače i po nekoliko kilometara. Statistički podaci su ukazivali  da je tokom 1947. godine,  30% seoske populacije odgledalo sovjetske filmove.  

Na drugoj strani ideal ravnopravnosti koji je bio ostvaren u novoj socijalističkoj zajednici i ustavno potvrđen, značio je poništavanje obespravljenosti koja je Crnoj Gori učinjena 1918. godine, na tzv. Podgoričkoj skupštini. Za razliku od jugoslovenske monarhije u koju je ušla izgubivši svoju državnu samostalnost i svoje ime, u novu socijalističku zajednicu ušla je na ravnopravnoj osnovi. U prvom crnogorskom socijalističkom Ustavu donešenom krajem 1946. godine, Crna Gora je definisana kao „narodna država republikanskog karaktera“.

Crna Gora o prvom pismu - sjednica PK KPCG 19. april 1948.

Politbiro KPJ je prvo pismo Staljina i Molotova poroslijedio republičkim partijskim rukovodstvima. O pismu  Boljševičke partije  crnogorski  PK KPJ je raspravljao 19. aprila 1948. godine. Iz diskusija pojedinih članova PK moglo se naslutiti da je pismo djelovalo kao grom iz vedra neba. Zanimljivo je  da su od  iskazanih optužbi u Pismu, diskusije crnogorskih komunista najviše bile usmjerene na sovjetsku konstataciju, da jugoslovenski komunisti nijesu odani Boljševičkoj partiji. Zato se u diskusijama moglo čuti „da upravo KPJ vaspitava svoje članstvo u bezgraničnu ljubav prema SSSR i Boljševičkoj partiji (Jovo Kapičić-pom saveznog ministra unutrašnjih poslova). Radivoje Vukićević nije mogao vjerovati da su potpisnici pisma Staljin i Molotov, sumnjali da je KPJ najvjernija i najodanija SSSR-u i Boljševičkoj partji. Zbog sadržaja pisma tadašnji aktuleni ministar Unutršnjih poslova Savo Joksimović, kako je saopštio, osjećao je ličnu bol. A prvi čovjek crnogorske partije Blažo Jovanović smatrao je nemogućom sumnju u iskrenost i bezgranično povjerenje jugoslovenskih komunista prema Staljinu i Sovjetskom Savezu. Nešto realniji bio je Svetozar Vukmanović Tempo. Vukmanović je prisustvovao sastanku kao predstavnik CK KPJ. Njegova objektivnost bila je, zasigurno, rezultat bolje informisanosti. Tempo je znao i za predhodnu prepisku na relaciji Beograd-Moskva. Stoga je sadržaj pisma ocijenio „klevetničkim prema KPJ i njenom rukovodstvu i produktom lažnih informacija sumnjivih informatora“.      

Drugo pismo iz Moskve 4. maj 1948.

Drugo pismo iz Moskve stiglo je u Beograd 4. maja 1948. godine. U njemu se navodi da je predhodni odgovor KPJ samo zaoštravao konflikt. Iznešene su skoro iste optužbe kao u prvom pismu. Tito je i u ovom pismu optuživan zbog antisovjetske pozicije, a rukovodstvo KPJ zbog klevetničke propagande.  Titov poziv Sovjetima da dođu u Jugoslaviju smatrali su neprihvatljivim i nepravilnim u odnosu na druge komunističke partije. Predložili su da se spor riješi na sastanku Informbiroa.

Sastanak Informbiroa 20-22. jun 1948.

Na sastanak Informbiroa koji je održan 20-22. juna 1948. godine, u Bukureštu, jugoslovenska partijska delegacija nije išla. Na dnevnom redu je bila samo jedna tačka - STANJE U KPJ. Na sastanku je donešena Rezolucija  IB-a. Po sadržini optužbi izrečenih na račun Tita i rukovodstva KPJ, rezolucija je bila kompilacija prvog i drugog sovjetskog pisma. Na sjednici je donešena i odluka  o „Isključenju KPJ iz porodice bratskih komunističkih partija“.  Najznačajni je bio završni dio rezolucije. Članice Informbiroa pozvale su „Zdrave snage unutar KPJ da svrgnu Tita i rukovodstvo  KPJ“.

Sukob obznanjen - 30. jun „Pobjeda"

Povodom Rezolucije IB-a, Tito je odlučio da se, do tada držan u tajnosti sukob sa SSSR-om, objavi. Kao i u ostalim federalnim jedinicam i u Crnoj Gori je u listu POBJEDA 30. juna 1948. objavljena IZJAVA CK KPJ POVODOM REZOLUCIJE IB-a, kao i skraćene verzije dva pisma koje je Boljševička partija uputila KPJ. 

„Pobjeda“, sastanci, mitinzi, rezolucije

Partija je odmah otpočela zakazivanje partijskih sastanaka na svim nivoima na kojima su donošene Rezolucije podrške Titu i CK KPJ. Često su  organizovani mitinzi i konferencije sa kojih je narod slao rezolucije podrške svome rukovodstvu.

List „Pobjeda“, koja je tada izlazila dva puta nedeljno, objavila je u samo nekoliko brojeva 54 rezolucije, kojima su  partijske organizacije, omladina, radni kolektivi, sponatno okupljeni narod, iskazivali bezrezervnu podršku CK KPJ i Titu. Za borbu protiv IB, odnosno Staljina, crnogorska medijska scena je bila ojačana. Sem što je „Pobjeda“ počela svakodnevo izlaziti, polovinom 1949. godine, izlazila su i dva nova lista „PARTIJSKI RAD“ i „ZADRUŽNO SELO“.

Ministarska partijska ćelija 10-12. jul 1948.

No, dok su pisane i objavljivane rezolucije podrške KPJ i jugoslovenskom rukovodstvu, na drugoj strani bilo je i kolebanja. I to kod pojedinih predstavnika najvišeg crnogorskog partijskog i državnog vrha. Sastanak partijske ćelije Ministara održan je 10-12. jula 1948. Na sastanku se raspravljalo o Rezoluciji IB-a i Izjavi CK KPJ, nakon čega je donošena Rezolucija Ministarske partijske ćelije. Većini članovaove partijske organizacije bliži su bili stavovi Rezolucije IB-a. Čula su se i mišljenja poput:„izopštavanje KPJ iz sastava Kominforma značilo bi nemogućnost dalje izgradnje socijalizma“, (Jakša Brajović), predsjednik crnogorske skupštine Petar Komnenić se pitao „da li je ispravan stav KPJ što se nije pokorila IB-ovskoj disciplini“. Smatrao je da „kritika i samokritika u KPJ nijesu na visini kao kod Boljševičke partije“, dok je „neodlazak u Bukurešt tumačio nedozvoljenim postupkom“. Po njegovim mjerilima u „Izjavi CK KPJ se pretjerivalo“.

Za predsjednika crnogorskog prezidijuma Miloša Rašovića „sukob sa IB-om značio je preispitivanje cjelokupnog  ličnog uvijerenja“, smatrao je  da je „nemoguće graditi socijalizam izolovan od SSSR-a“. Ministar Gojko Garčević istakao je da „CK KPJ nije izabrao najbolji put odbrane“, i da je „trebalo ići u Bukurešt“. Po njegovom predviđanju posljedice sukoba sa Sovjetskim Savezom vidio je mnogo većim nego što se može pretpostaviti.

Tokom sjednice bilo je i žešče rasprave između onih koji su bezrezervno podržavali CK KPJ i onih kojima su stavovi iz Rezolucije IB-a bili opravdani. Na kraju sastanka Sekretar partijske ćelije Niša Milanović rekao je da „KPJ mora učiniti sve da se spor riješi“. Donešena je i Rezolucija kojom je data podrška CK KPJ i Titu. Tekst donešene rezolucije odisao je umirujućim tonovima. Za  njenu izradu  bili su zaduženi Petar Komnenić, predsjednik crnogorske Skupštine, Miloš Rašović, predsjednik  Prezidijuma i Gojko Garčević, ministar.

Peti kongres KPJ  21-28. jul 1948.

O potrebi održavanja Petog kongresa KPJ govoreno je u najužem partijskom krugu još u jeku sukoba sa SSSR-om. To ukazuje da je CK KPJ već tada planirao da sa problemom sukoba izađe u javnost. Peti Kongres KPJ održan je u Beogradu 21- 28. jula. 1948. Na kongresu je 2344 delegata dalo punu podršku Titu i rukovodstvu KPJ. Upravo to je bio odgovor IB-u, Staljinu i SSSR-u na sve upućene optužbe. Odlučeno je da  sve jugoslovenske republike održe svoje partijske kongrese. Prva je to trebalo da uradi Crna Gora.

PK KP CG - Isključenja iz Partije članova PK-02.09 1948.

Četiri dana nakon okončanja saveznog kongresa partije, održana je sjednica PK KPJ Crne Gore, na kojoj su isključeni iz partije 4 člana PK, Božo Ljumović, Vuko Tmušić, Radivoje Vukićević  i Niko Pavić. Zapisnik sa ovog sastanka, uočljivo kratke sadržine, potvrđuje da je o isključenju četvorice članova PK već  bilo odlučeno u Beogradu. Sa nekima od njih razgovarali su članovi Politbiroa CK KPJ pred održavanje saveznog kongresa. No, oni nijesu pokazivali volju da promijene svoja politička ubjeđenja, kao što su to uradili partijski rukovodioci iz Bosne i Hercegovine (Rodoljub Čolakovi). Povodom isključenja iz partije četvorice članova PKKPJ CG, pismene izjave dalo je 27 partijskih i državnih funkcionera. Među njima i Blažo Jovanović.

Borba protiv organizovanih državnih neprijatelja

Na sjednici CK KP Crne Gore održanoj 30. oktobra 1949. godine, konstatovano je „da stanje u Crnoj Gori zabrinjava, da su informbirovci uspjeli da se povežu i da stvore svoju organizaciju. Centralno rukovodstvo, nalazi se na Cetinju, a formirana su  i neka sreska rukovodstva. Povezivali su se i sa pojedincima u Nikšiću, Danilovgradu, Kolašinu, Titogradu, Andrijevici, masovnije u Župi Nikšićkoj i Ozrinićima, kao i u nekim selima u andrijevačkom srezu. Samostalne informbirovske grupe postoje u Šahovićima„.

Na sjednici je zaključeno da je potrebno: „Preduzeti brze i energične mjere za čišćenje svih antipartijskih elemenata iz partijskog i državnog aparata i da se obavezno isključe svi kolebljivci po liniji Informbiroa, kako bi se stanje ozdravilo u pojedinim ustanovama i mjestima. Za neke od njih ne treba nikakvo dalje provjeravanje jer postoje objektivni dokazi da neprijateljski djeluju“.

Bilans

Godine 1954. partija je sačinila Izvještaj na osnovu dostavljenih podataka od svih sreskih partijskih komiteta. U Izvještaju se navodi da „na teritoriji Crne Gore živi 3.420 informbirovaca, od kojih je 2.086  bilo na Golom otoku“.