Jedini Pljevljak za kojim je Hitler učestvovao u žalosti (5)

Priredio: Vladimir Jovanović

Ambasador nacističke Njemačke u Beogradu, Viktor fon Heren, bio je jedini strani diplomata koji je u ljeto 1937. prisustvovao komemoraciji Varnavi (Petru) Rosiću, patrijarhu SPC.

Zlokobnost se ogleda i u tome da tom prilikom defiluju ulicima Beograda ČETNICI, nekadašnji Rosićevi krvoločni saborci, plaćeni kileri, čijim je međuratnim udruženjima on takođe „arhipastir”.

Hronološki, Rosić umire usred sukoba vrha SPC i jugoslavenske vlade Milana Stojadinovića oko usvajanja konkordata s Vatikanom. SPC se protivi u međunarodnim odnosima uobičajenom regulisanju statusa Katoličke crkve, iako su konkordate sa Svetom Stolicom odvojeno sklopile i Knjaževina/Kraljevina Crna Gora (1886) i Kraljevina Srbija (1913).

U prvoj Jugoslaviji 48,7% stanovnika su pravoslavne vjeroispovijesti, 37,4% katoličke. SPC optužuje Katoličku crkvu za prozelitizam tj. unijaćenje. U stvarnosti je bilo obrnuto.

SPC je, upravo za vrijeme Rosića, podizala svoje hramove u gradovima u kojima ih nikad nije bilo: Ljubljana, Celje, Split… Na hrvatskome ostrvu Vis je 1933. sagrađen SPC hram, a za dio lokalnog katoličkog stanovništva je tvrđeno da je dobrovoljno prešao u pravoslavlje, etc.

Smrt Varnave Rosića kod značajnog dijela klira SPC i sljedbenika tumačena je kao navodna zavjera Stojadinovićeve vlade u kojoj je patrijarh otrovan. Međutim, nikad nije predočen jasan dokaz o ubistvu. Rosić je godinama ranije ozbiljno bolovao, uključujući stomačne tegobe, o čemu svjedoče i povremena obavještavanja javnosti o njegovom liječenju, ali i naknadno publikovana medicinska dokumentacija.

Srpski istoričar Veljko Đurić Mišina u knjizi „Varnava, patrijarh srpski” (Pljevlja-Podgorica, 2012) piše da su „arhijereji odbili predlog Vlade da sahrana bude obavljena o državnom trošku; zabranili su i svim ministrima, osim generalu Ljubomiru Mariću [ministar vojske i moranrice], da prisustvuju sahrani”.

„Patrijarhovo telo je bilo izloženo u beogradskoj sabornoj crkvi”, piše Đurić, „a pored kovčega su se u počasnoj straži smenjivali NAORUŽANI ČETNICI”.

Knez-namjesnik Pavle Karađorđević je u to vrijeme de facto šef države, ali „arhijereji su gotovo otvorenom ignorancijom UVREDILI KNEZA kada je došao da se pokloni pokojniku”.

Slično nije zabilježeno u slučaju ambasadora nacističke Njemačke, pomenutog Viktora fon Herena. Naprotiv, prema ondašnjoj srpskoj štampi:

„G. fon Heren, pred odrom blagoupokojenog patrijarha. - Tačno u 12 i po časova u sabornu crkvu dovezao se nemački poslanik g. Viktor fon Heren, u pratnji svoga sekretara. G. fon Heren je laganim korakom ušao u crkvu. U tome trenutku sveštenik je čelo odra čitao molitvu. Nemački poslanik je stao s desne strane kovčega i odao poštu blagoupokojenom patrijarhu. Zatim je odstojao dva-tri minuta, pa se opet poklonio i izišao iz crkve. G. fon Heren se posle poklonjenja odru blagoupokojenog patrijarha upisao u knjigu”.

Prije pet godina objavili smo na „Anteni M” od istoriografije „skrivani” telegram Hitlera koji je poslao vladi u Beogradu povodom smrti Varnave Rosića, publikovan u ondašnjoj srpskoj štampi:

„Berlin, 25. jula. - Vođa i kancelar Rajha g. HITLER izrazio je, preko njemačkoga poslanika u Beogradu, svoje saučešće jugoslovenskoj vladi povodom smrti Njegove Svetosti patrijarha VARNAVE”.

Koliko nam je poznato, ovo je presedan, po mnogo čemu, uključujući i to da je Hitler za bilo kim rodom iz područja savremene Crne Gore — a Rosić je rođen u Taslidži (Pljevlja) — učestvovao u žalosti.

To da Vođa i kancelar Rajha, antihrist, koji inspiraciju pronalazi u paganskoj mitologiji, žali za crkvenim poglavarom u inostranstvu, multikonfesionalnoj Kraljevini Jugoslaviji koja je proklamovala ustavno razdvajanje državne i crkvene vlasti — ima predistoriju: Varnava Rosić, kao rijetko koji jerarh ondašnje Evrope, svoje divljenje prema Hitleru i nacizmu i javno je saopštavao, o čemu smo predočili u prethodnim nastavcima…

Nacisti i vrh SPC, oličen većim dijelom 1930-ih Varnavom Rosićem, dijele niz dodirnih tačaka: pod zastavom antikomunizma, spaja ih ekstremni nacionalizam, antisemitizam, te zajedničko neprijateljstvo prema Katoličkoj crkvi.

Po dolasku Hitlera na vlast, Njemačka evangelistička crkva — čiji je vrh, za razliku od ogranka manjinske Katoličke crkve u Njemačkoj, slijedio i propagirao nacizam — osniva Službu za vanjske poslove (KADEK - Kirchliche Außenamt der Deutschen Evangelischen Kirche). Ovim svojevrsnim crkvenim „ministarstvom vanjskih poslova” rukovodi biskup Teodor Hekel. U praksi, KADEK tijesno sarađuje s Ministarstvom vanjskih poslova Trećeg Rajha i docnije ima savjetničku ulogu o SPC za pojedine odluke RSHA i BdS, nacističkih službi bezbjednosti.

U izradi strategije Trećeg Rajha prema pravoslavnim crkvama jugoistočne Evrope, pored službenika KADEK-a, učestvuju i unoverzitetski profesor u Breslau i direktor Instituta za istočnu Evropu (Osteuropa-Institut) Hans Koh, kao i profesor univerziteta u Kenigzbergu, ruski emigrant Nikolaj Arsenjev.

Još 1936, prema srpskome istoričaru Rastku Lomparu, „nemački su zvaničnici smatrali da patrijarh ima najveću zaslugu za nepriznavanje Sovjetskog Saveza, kao i da je on, uz Milana Stojadinovića, pristalica daljeg približavanja Nemačkoj”.

KADEK „inicira kontakte sa SPC nastojeći da je približi sebi i, samim time, uvede u sferu nemačkog uticaja; uprkos proklamovanim ciljevima ovih susreta (razmena iskustava i duhovna saradnja), kritička analiza izvora otkriva njihovu nesumnjivo političku dimenziju”.

„Glavni zadaci nemačkih crkvenih velikodostojnika bili su osnaživanje antikomunističkog kursa SPC i udaljavanje, odnosno potpuno prekidanje kontakata između SPC i Anglikanske crkve”.

Krajem 1936. u Herceg-Novom biskup Hakel, ispred KADEK-a, „prisustvuje regionalnoj konferenciji balkanskih pravoslavnih crkava”. Biskup u povjerljivom izvještaju za pretpostavljne u Njemačkoj notira deklamovane pro-britanske stavove srpskih klirika, no istvoremeno bilježi da „u privatnim razgovorima s brojnim pravoslavnim sveštenicima dobija odgovor: Nismo daleko”. Stoga, „zaključuje da između pravoslavlja i Nemačke evangelističke crkve postoji ‘sudbinska povezanost’, pogotovo zbog SPAJANJA RELIGIOZNOG I NACIONALNOG” („Kontakti Nemačke evangelističke crkve i SPC u kontekstu nemačke spoljne politike prema Balkanu 1935-1941”, „Tokovi istorije”, 2, Beograd 2020).

Ovo upućuje na antihrišćansku doktrinu „svetosavlja” — izmišljenu pod Varnavom Rosićem i u „svetosavskoj godini”, 1935-toj, promovisanoj pored ostalog i kroz poznatu beśedu episkopa Nikolaja Velimirovića u Beogradu kada je eksplicitno povukao znak jednakosti između „spajanja religioznog i nacionalnog” Svetoga Save sa Žičkom arjiepiskopijom i Hitlera sa Njemačkom evangelističkom crkvom.

Prema istoričaru Lomparu, koji je istraživao njemačke arhive, „patrijarh Varnava je izazvao dodatno poštovanje Nemaca zbog beskompromisnog otpora konkordatu jugoslovenske države sa Vatikanom”. Dok je Rosić davao za štampu svoje pro-nacističke izjave, „odnosi Trećeg rajha i Vatikana bili su izrazito zategnuti; u martu 1937. papa je objavio svoju encikliku ‘Mit brennender Sorge’ (‘Sa gorućom brigom’) kritikujući postupanje nacista prema Katoličkoj crkvi u Nemačkoj”.

Pio XI u enciklici osuđuje kršenja konkordata iz 1933. između Njemačke i Svete Stolice, zatim „panteističku zbrku", „neopaganstvo”, „takozvani mit o rasi i krvi” i idoliziranje države. On je saopštio da su „nacionalna religija” ili „nacionalni Bog” teška pogreška i da se hrišćanski Bog nije samo „unutar jednog naroda, unutar pedigrea jedne jedine rase". Iako u enciklici papa ne pominje Hitlera po imenu, tumači se da „ni sam Firer nije bio pošteđen” kroz aludirajuće formulacije, zbog svojih „težnji ka božanstvu” i „stavljajući se na istu ravan s Hristom”, da je — „ludi prorok opśednut odvratnom arogancijom” (Anthony Rhodes, „The Vatican in the Age of the Dictators”, London, 1973).

Enciklika „Mit brennender Sorgea”, koja je u Njemčkoj ilegalno distribuirana i potom čitana pred vjernicima u hramovima, ubrzalo je nacistički progon tamošnjeg ogranka Katoličke crkve. Zaplijenjeno je dvanaest katoličkih štamparija, a stotine ljudi poslano ili u zatvor ili u koncentracione logore. Šef propagande Jozef Gebels je u svome dnevniku napisao da je Hitler odobrio početak antikatoličke kampanje. Orkestrirani napadi uključivali su montirano „suđenje za nemoral” protiv 37 franjevaca. „Crkveno pitanje", pisao je Gebels, „nakon rata treba generalno riješiti”, jer „između hriršćanskog i herojsko-njemačkog svjetonazora postoji, naime, nerješiva suprotnost" (Ian Kershaw, „Hitler a Biography”, London, 2008).

U tom kontekstu, „otpor SPC državnim organima [Kraljevine Jugoslavije] i Katoličkoj crkvi u sporu oko konkordata apostrofiran je kao najvažniji događaj tokom 1937. u godišnjem izveštaju profesora Koha”, naciste iz KADEKA-a.

Po tumačenju R. Lopmara, „stoga su vesti o smrti patrijarha u jeku krize (23. jula 1937), kao i kontroverzne okolnosti i glasine o trovanju, izazvale ISKRENU ŽALOST U OBAVEŠTENIM NEMAČKIM KRUGOVIMA”.

Obim i dalekosežnost javne i tajne saradnje Varnave Rosića i njemačkih nacista naslućuje se i u pismu koje je 22. februara 1938. biskup Teodor Hekel, šef KADEKA-a, poslao Gavrilu Dožiću, novom poglavaru SPC. Iako je Dožićev docniji odgovor Hekelu suzdržan, naglasak je na ambicioznim očekivanjima nacista s obzirom na naslijeđe dostignute saradnje i zajedničkih planova sa SPC pod Rosićem.

„U pismu je pored uobičajenih kurtoaznih fraza bilo i važnih ocena. Navedeno je da su velike simpatije koje u Nemačkoj postoje za predsednika vlade Milana Stojadinovića dovele i do jačih veza i poštovanja između Nemačke evangelističke crkve i SPC. Hekel je napisao da je ‘uveren da je (Srpska) pravoslavna crkva kao gotovo nijedna crkva na svetu s nama JEDINSTVENA U BORBI, koju Firer Rajha, Adolf Hitler, vodi protiv satanskog neprijatelja čovečanstva, boljševizma’”.

Ovu „borbu protiv boljševizma”, ondašnja SPC, kako je mjerodavni Rosić jednom prilikom javno ocijenio, izjednačava i sa borbom protiv „INTERNACIONALNIH JEVREJA”. Kvintesencija Rosićevih antisemitskih svjetonazora je razrađivana i propagirana, kako u zvaničnim časopisima ondašnje SPC, tako i kroz propovijedi svetosavskoga mu sveštenstva, ne samo Nikolaja Velimirovića — o čemu ćemo opširnije u nastavku ovoga dosijea.

Varnava Rosić nije doživio užasni vrhunac i svojih plodova zla — dijelom vidljiv i iz zdanja Patrijaršije u Beogradu.

Naime, s jeseni 1941. — svega oko 500 metara od Patrijaršije SPC — preko Save, na prostoru Starog sajmišta, oformljen je nacistički logor isključivo za žene i muškarce Jevreje, uključujući i đecu.

Do proljeća 1942. godine:

- Srbija je postala prva zemlja van okupiranih sovjetskih teritorija u kojoj je izvršen HOLOKAUST, masovno i sistematsko umorstvo jevrejskoga stanovništva, oko 16.000 žena i muškaraca;

- „Beograd je jedini veliki evropski grad koji se oslobodio Jevreja”…

(Nastavlja se)