Vladimir kao svetac

Piše: dr Dragutin Papović, istoričar 

Nakon Vladimirove smrti Jovan Vladislav je pokorio Duklju, ali je poginuo u borbama kod Drača 1018. godine, nakon čega se raspalo Makedonsko carstvo. Prema Ljetopisu, iste godine su vlasti Kotora ubile Vladimirovog strica Dragimira na ostrvu Sv. Gabrijel u Tivatskom zalivu. Vizantija je iz ovih događaja izašla kao apsolutni pobjednik. Bugarsku, Makedoniju i Rašku je pretvorila u svoje provincije, dok je u Bosni, Hrvatskoj, Zahumlju i Duklji sa Travunijom za vazale postavila domaće vladare kojima je dala vizantijske titule i zvanja.

U Ljetopisu se navodi da je Dukljom kao vizantijski vazal vladao Dragimirov sin Dobroslav, odnosno Vladimirov brat od strica. U vizantijskim izvorima on se zove Stefan Vojislav. Zabunu Dobroslav–Stefan Vojislav izazvao je pop Dukljanin. Zapisao je da je Dobroslav rođen poslije smrti Dragimira i da je za vrijeme Barske bitke imao pet odraslih sinova. Njegova teza je bila naizgled održiva, jer se u Ljetopisu ne navodi vrijeme Dobroslavove vladavine, kao ni datum Barske bitke. No, kada se na osnovu drugih izvora izračunalo da je Dragimir ubijen 1018. a Dobroslav rođen najkasnije 1019. i da je Barska bitka bila 1042. godine otkrivena je nelogičnost u zapisu popa Dukljanina. Prema njegovoj tvrdnji, Dobroslav je u vrijeme Barske bitke imao 24 godine i 5 odraslih sinova, što je nemoguće. Iako nema direktnih dokaza, vrijedilo bi razmotriti mogućnost da je Dobroslav (Stefan Vojislav) u stvari bio Vladimirov sin iz prvog braka sa vizantijskom (grčkom) plemkinjom Teodorom Hrisilijom iz Drača.

Na to ukazuje dvojno grčko-slovensko ime Stefana Vojislava. Ime Stefan na grčkom znači „kruna ili vijenac“ i u srednjem vijeku se to ime koristilo za krunisanog vladara. Možda je Vladimir na taj način svome sinu i prestolonasljedniku istakao kraljevsko porijeklo i titulu. Motiv popa Dukljanina da sakrije Vladimirov prvi brak i sina je održivost njegove koncepcije prema kojoj je Vladimir smatran svecom za života. Zato je Stefana Vojislava sakrio iza Dobroslava i za oca mu je odredio Dragimira. Tako je u Ljetopisu nasljeđivanje prijestola ostalo u istoj dinastiji, a Vladimiru je sačuvan svetački život.

Stefan Vojislav je vjerovatno rođen oko 993. godine. U Ljetopisu je navedeno da je bio oženjen sinovicom cara Samuila, koju kasniji dubrovački hroničari nazivaju Neda (lat. Domenica). Taj brak je vjerovatno sklopljen u okviru vazalnih veza Vladimira i Gavrila Radomira i(li) Jovana Vladislava oko 1015. U vrijeme Barske bitke Stefan Vojislav je imao skoro 50 godina, što je dovoljno da bi tada imao 5 odraslih sinova. O njegovoj poodmakloj dobi za to vrijeme svjedoči i podatak u Ljetopisu da je preminuo ubrzo nakon Barske bitke. Stefan Vojislav je između 1018. i 1034. bio vizantijski vazal u Duklji (sa Travunijom i Podgorjem), a potom je podigao ustanak koji je ugušen oko 1035. Drugi ustanak je podigao oko 1039. i za samo par godina uspio je da se izbori za nezavisnost i proširenje Duklje. Tako brz uspjeh protiv moćne Vizantije svjedoči da je za vrijeme Vladimirove vladavine izgrađena snažna državna organizacija koja je, uprkos vazalnom odnosu prema Makedoniji i Vizantiji, Stefanu Vojislavu omogućila takve podvige.

Nije poznato kako je Vladimir proglašen za blaženog ni za sveca. Ističući njegovu mučeničku smrt, pop Dukljanin je naveo da je Vladimir prvo sahranjen u Prespi u prisustvu episkopa i sa počastima, pjevanjem himni i pohvala (cum hymnis et laudibus), odnosno to je bila beatifikacija. Ovo je malo vjerovatno, jer je teško zamisliti da su Jovan Vladislav i Ohridska arhiepiskopija dozvolili takav pogreb svome protivniku. U Ljetopisu je navedno da se potom u crkvi Sv. Marije u Krajini razvio Vladimirov kult, jer se svake godine na dan njegove smrti tu okupljalo mnogo naroda, a pop Dukljanin je naveo da se na njegovom grobu „čine i danas mnoga dobra onijema koji se iskrena srca mole“.

Pop Dukljanin Vladimira naziva blaženim, odnosno beatifikovanim, što prethodi kanonizaciji – proglašenju za sveca. Za beatifikaciju je bio nadležan pomjesni biskup (episkop), a do XII vijeka biskup je i bez odobrenja Svete Stolice mogao da blaženog proglasi za svetitelja. Razlika između beatifikacije i kanonizacije tada gotovo da nije ni postojala. Poljski istoričar Wawrzyniec Kowalski je u studiji o Vladimiru objasnio zašto je Vladimir proglašen za blaženog i svetitelja. On ističe da su priče u čijem je središtu „kralj-mučenik“ bile posebno popularne na hrišćanskoj periferiji Evrope u XI vijeku i da su se koristile kao ideološki simboli za učvršćivanje vlasti novih dinastija. Na osnovu toga je zaključio da je moguće da su Legendu o Vladimiru ili njegovo žitije stvorili i koristili dukljanski kraljevi kako bi ojačali identitet sopstvene države. Vladimirovi nasljednici su u drugoj polovini XI vijeka uspjeli da od pape dobiju priznanje za nadbiskupski rang Dukljansko-barske crkve (sjedište joj je bilo u katedrali Sv. Đorđa u Baru), tako da je vjerovatno da su poglavari ove crkve u dogovoru sa Vladimirovim nasljednicima na dukljanskom prijestolu beatifikovali i(li) kanonizovali Vladmira. Dukljanskim vladarima je bilo važno da je osnivač njihove dinastije svetac, a dukljansko-barskim nadbiskupima da je osnivač dinastije bio kralj-mučenik koji se žrtvovao za vjeru. To je tipičan srednjevjekovni savez krune i oltara.

Moguće je da su pored legende-žitija o Vladimiru postojali usmeno predanje i mit i da je pop Dukljanin različite činjenice i tradicije uobličio u priču o svetom kralju-mučeniku Vladimiru. S obzirom na to da je pop Dukljanin bio savremenik i poklonik posljednjih dukljanskih vladara to govori da su istorijske činjenice i predanje o Vladimiru bili osnova i izvor dinastičkog i državnog identiteta Duklje i važan argument u borbama za opstanak Dukljanske države i Dukljansko-barske nadbiskupije krajem XII vijeka. Anonimni pop Dukljanin je za sebe naveo da je bio pripadnik Dukljansko-barske crkve, a Vladimir je bio njen svetitelj i od njegovog ugleda zavisio je i ugled ove crkve. Zato je pop Dukljanin idealizovao Vladimira u Ljetopisu. Pored toga, pop Dukljanin je Vladimira prikazao kao kralja (Gornje) Dalmacije koja se prema njegovoj koncepciji prostirala od grada Dalme (Duvno u BiH) do Drača. U okviru toga je razvio tezu da je Dukljanska nadbiskupija od davnina bila nadležna za Gornju Dalmaciju. O tome je u XI i XII vijeku vođen spor između Dukljansko-barske i Dubrovačke nadbiskupije, pa je Dukljaninova teza o Vladimiru kao svetom kralju-mučeniku koji je vladao Dalmacijom služila kao dokaz Dukljansko-barskoj nadbiskupiji da ima prvenstvo u odnosu na Dubrovnik. Ova teza je dukljanskim vladarima služila kao legitimitet njihove vlasti i teritorijalnih ambicija od Neretve do Drača.

Dukljansku državu je oko 1186. godine osvojio raški veliki župan Stefan Nemanja, a posljednji Vojislavljevići, pripadnici Vladimirove dinastije, napustili su zemlju. Bez te dinastije i bez dukljanske države kult svetog kralja mučenika Vladimira nije imao zaštitu. Nema direktnih dokaza o tome da su Nemanjići uništili Vladimirov kult, ali je sigurno da im je on bio smetnja u legitimisanju vlasti. Kako bi učvrstila vlast u osvojenoj Duklji, stranoj dinastiji Nemanjića bilo je neophodno brisanje sjećanja na prethodnu i domaću dinastiju Vojislavljevića. U takvim okolnostima Vladimirove mošti su Epirci oko 1215. godine iz Krajine odnijeli u Drač, zatim ih je albanski velikaš Karlo Topija premjestio u manastir Sv. Jovana (Šin Đon) kod Elbasana 1381-3. i tu su bile do 1995. godine kada su prenešene u Tiranu, a potom opet u Elbasan 2021.

Za gotovo 180 godina vlasti u Duklji (Zeti) Nemanjići su uspjeli da potisnu prethodno državno nasljeđe u kojem je Vladimirov kult imao ogroman značaj. Malo se sačuvalo od Vladimirovog kulta. On je ostao vezan samo za oblast Krajine i sveden je na viševjersku procesiju iznošenja Vladimirovog krsta na vrh Rumije. Da je njegov izvorni kult bio široko rasprostranjen svjedoči drobnjačko predanje o učešću Vladimira u osnivanju manastira u Bijeloj.

Sveti Vladimir je u Albaniji bio poštovan, ali je u okviru Ohridske arhiepiskopije pretvoren u grčko- bugarskog pravoslavnog sveca i najkasnije od premještanja njegovih moštiju u Elbasan dobio je ime Jovan Vladimir. Pri tome je i njegova legenda-žitije temeljno izmijenjeno. Tako je nastala Elbasanska legenda (grčko žitije i služba) o Jovanu Vladimiru koju je za štampu priredio zastupnik ohridskog arhiepiskopa i nastojatelj manastira Sv. Jovana u Elbasanu mitropolit Kozma, a objavio Jovan Papa u Veneciji 1690. godine. Ovo žitije (na grčkom Akolutija) sadrži obilje netačnih podatka jer se u njemu, na primjer, navodi da je Vladimir sin raškog župana Stefana Nemanje, potomak „ohridskih Bugara“ i unuk bugarskog cara Simeona. Potom se navodi da je Vladimir pobijedio cara Vasilija II u borbi na Keruanskim visovima (Akarnanske planine u današnjoj Grčkoj) i da je po povratku ubijen u borbi sa jereticima u blizini Elbasana. To ubistvo je, na nagovor Vladimirove žene Teodore, izvršio njegov šura Hrisilije, jer je Vladimir bio pravovjeran (pravoslavan), a njegova tazbina jeretici pavlikijani (bogomili, masilijani) ili novatiani (na grčkom katari, sakoforoi). Hrisiliji (Vladimirov šura) su ga na prevaru ubili i odsjekli mu glavu. Ovaj dio Akolutije može samo da potvrdi tezu o Vladimirovom prvom braku.

Grčko žitije je nekoliko puta štampano u XVIII vijeku. Očito je da je ovo žitije najvećim dijelom napisano za promociju pravoslavlja u XVII i XVIII vijeku, pa je dukljanski sveti kralj-mučenik Vladimir pretvoren u pravoslavnog sveca Jovana Vladimira. Potom su nacionalni istoriografi pokušali da Vladimira prikažu kao bugarskog i srpskog vladara-svetitelja, a bilo je pokušaja i da se predstavi kao makedonski i hrvatski nacionalni vladar.

U tome su najdalje otišle srpska crkva i istoriografija. Prilikom prevoda i objavljivanja na slavenoserbski 1802. godine srpski hagiograf Vićetnije Rakić je Akolutiju dodatno iskvario kako bi Vladimira posrbio i nazvao ga „srpskim carem“. Beogradska mitropolija ga je 1861. godine uvrstila u spisak svojih svetaca, a srpska istoriografija je na osnovu toga formirala tezu o Jovanu Vladimiru – prvom svetom srpskom kralju. No, to je izmišljena ideološko-nacionalna konstrukcija iz XIX vijeka, jer nema ni jednog dokaza o Vladimirovom srpstvu.

U Duklji nema ni jednog traga o srpstvu do perioda Nemanjića. Pored toga, ova teza je kontradiktorna činjenici da je prvi srpski kralj bio srednji sin Stefana Nemanje, Stefan koji se 1217. godine nazvao Prvovjenčani (jer je bio prvi srpski kralj). Vladimir sebe nije prikazivao ni kao slovenskog vladara. Iz njegovog perioda postoje samo latinski zapisi, dok su njegov uzor bili romejski (vizantijski) carevi i aristokratija. Da slovenstvo tada nije imalo mnogo značaja svjedoči i podatak da slovenska pismenost nije zabilježena u Duklji do kraja XII vijeka. Vladimir pripada isključivo dukljanskoj državnoj istoriji, tradiciji i religiji, a s obzirom na to da je državnost i ukupno nasljeđe Duklje osnova crnogorske državnosti i njene kulturne baštine, Vladimir prije svega pripada crnogorskoj istoriji, identitetu, religiji i kulturi.