Drevna Dukljanska crkva

Piše: Dr Dragutin Papović, istoričar

Rimsko carstvo je početkom IV vijeka izvršilo administrativnu reformu u okviru koje je formirana provincija Prevalis (Prevalitana) koja je obuhvatila najveći dio savremene Crne Gore. U skladu s tim je organizovana i Hrišćanska crkva. Sjedište arhiepiskopije u Prevalisu bilo je u glavnom gradu provincije Skadru.

Crkva Prevalisa je bila podređena nadbiskupu u Solunu koji je bio apostolski (papski) vikar (egzarh) za prefekturu Ilyricum Orientale (Istočni Ilirik). Prvi poznati prevalitanski episkopi bili su Bassus (Bas) i Senecije I s kraja IV i Senecije II iz prve polovine V vijeka.

Prema jednom mišljenju, prvi poznati episkop u rimskom gradu Doclea (Dokleja-Duklja) bio je Evandar (Evandrus civitatis Diocliae episcopus) koji je učestvovao na Četvrtom vaseljenskom saboru u Halkedonu 451. godine. Postoji mogućnost da je on u stvari bio episkop Dioklije frigijske (u Anadoliji), jer se riječ Diocliae za Duklju koristila tek u kasnijem (vizantijskom) periodu, dok su hroničari u klasičnorimskom periodu grad zabilježili kao Doclea = Δóϰλεα, a njene stanovnike kao Docleates = Δοϰλεατεϛ (Dokleati, Dokleaćani). Grad Doclea je formiran u I vijeku nove ere pored sastavka Zete i Morače i naziv je dobio po lokalnom ilirskom stanovništvu.

Car Justinijan I je 535. godine formirao nadbiskupiju Justiniana Prima (Prva Justinijana) u Caričinom gradu (Lebane, Srbija) koju je priznao i papa Vigilije i nadbiskupu je dodijelio počasno zvanje papskog egzarha. Justinijani Primi je podvrgnuta i crkva u Prevalisu, a sigurno je da je biskupija tada postojala u Duklji. Car Justinijan je Novelom iz 545. godine Justinijanu Primu stavio u nadležnost Rimske kurije, pa je tako i Prevalitanska crkva bila (ostala) u nadležnosti Rima. Papa Grgur Veliki u pismima iz 602. godine pominje dukljanske episkope Nemeziona i Pavla. Za Nemeziona papa navodi: Nemesion qui se dicit Docleatinae civitatis antistitem, a za Pavla: Paulum Docleatinae civitatis episcopum, - De facinore Pauli Docleatini.

U gradu Duklji su tokom V–VI vijeka sagrađene dvije bazilike. S obzirom na to da su od njih sačuvani samo temelji nije bilo moguće utvrditi kome su bile posvećene, pa su ih arheolozi neutralno označili bazilika A i bazilika B. Vjerovatno je sjedište Dukljanske episkopije u V vijeku bilo u bazilici A. Bazilika B je sagrađena nakon zemljotresa 518. godine na temeljima neke rimske građevine i najvjerovatnije potiče iz Justinijanovog perioda. Na oko 3 km od Duklje u Doljanima na Zlatici krajem V ili početkom VI vijeka sagrađena je još jedna bazilika.

Pored nje je sagrađen trikonhos koji je služio kao memorijalna crkva dukljanskih episkopa. I on vjerovatno potiče iz VI vijeka, mada postoji teza da trikonhos potiče još iz IV vijeka i da se u ranohrišćanskom periodu tu njegovao kult nekog martira (mučenika). Tako je Duklja krajem VI vijeka imala četiri crkve. To je akademiku Pavlu Mijoviću bio dokaz za zaključak da je u Duklji u V–VI vijeku bilo sjedište arhiepiskopije za Prevalis. Prema Mijoviću, dodatni argument za ovu tvrdnju je da u glavnom gradu provincije Skadru i u trećem većem prevalitanskom gradu Lješu nema sačuvane ni jedne crkve iz V i VI vijeka. Osim toga, vizantijski geograf Hijerokle je u VI vijeku u djelu „Sinekdemos“ popisao 64 istočnorimske eparhije i naveo da je Duklja bila metropola Prevalisa, a ne Skadar.

S obzirom na to da je Duklja bila značajan politički i crkveni centar, ovaj dio Prevalisa je počeo da se naziva njenim imenom, tako da najkasnije od VI vijeka postoji i oblast Doclea. Oblast se prostirala od okoline Podgorice, dolinom Zete, preko Nikšića i sigurno do rimske stanice-tvrđave Salthua (selo Riječani u Banjanima) gdje je pronađen spomenik sa natpisom Caius Epicadi filius principes Docleatium (Gaj, sin Epikada, prvak Dokleata). U gradu Duklji je pronađeno par spomenika sa natpisom Docleatium. Takođe, i naziv Doljani potiče od riječi Dokljani-Dukljani, što svjedoči da se doklejsko (dokleatsko, dukljansko) ime proširilo većim dijelom provincije. Zbog ovih dokaza na njihovoj plemenskoj teritoriji Kuči, Piperi i Banjani s pravom ističu svoje dukljansko porijeklo.

Pred napadima Avara, Slovena i Persijanaca Istočnorimsko carstvo (Vizantija) se početkom VII vijeka povuklo sa većeg dijela Balkana. Ranije rimske provincije su ukinute, a s njima i mnoge episkopije. Vizantija je tokom VII vijeka formirala arhontije, a jedna od njih je bila Duklja. Iz VII vijeka gotovo da nema informacija o crkvi na prostoru današnje Crne Gore, ali je izvjesno da je Dukljanska episkopija opstala.

Prvi pouzdani podaci potiču iz 732. godine kada je vizantijski car Lav III papi Grguru III oduzeo Ilirsku dijecezu i pripojio je Carigradskoj patrijaršiji, odnosno Dračkoj arhiepiskopiji. Lav III je bio čuveni ikonoborac, što ga je dovelo u sukob sa papom koji je zastupao ikonodulsko učenje, pa je car ovo uradio kako bi raširio svoju dogmu. Tada je, između ostalih, pod nadležnost Drača došla i Dukljanska episkopija. Vizantija je početkom IX vijeka u Draču fomirala temu (oblast) koja je bila njeno najjače političko-crkveno uporište na zapadnome Balkanu, što je Duklju i njenu crkvu čvršće vezalo za ovaj centar. U spisku cara Lava VI Mudrog s kraja IX ili početka X vijeka među potčinjenim episkopijama Dračke arhiepiskopije nalazi se i Dukljanska (ó Δɩοϰλείαϛ).

S helenizacijom Romejskog carstva (Vizantije) i rimski naziv Doclea je helenizovan u Διόϰλεία (Diokleja), a potom je iz vizantijske administracije ušla u crkvene latinske akte kao Dioclia (Dioklija). Na pečatu dukljanskog arhonta Petra stoji naziv ΔΙΟΚΛ(Ε)ΙΑ. Naziv se zadržao i znatno kasnije, jer je vizantijski car Konstantin VII Porfirogenit sredinom X vijeka Duklju nazvao Διοϰλείαϛ/Δίoϰλεɩα, a njene stanovnike Διοϰλητɩανων/Διοϰλητɩανοί (Diokletianoi – Dioklet(c)ijani – Dukljani). Naziv se proširio na Jadransko more i Skadarsko jezero koji se u izvorima pominju kao „more dioklitsko“ i „jezero dioklitsko“. Prvi slovenski naziv na latinskom pismu Duchia (Dukija – Duklja) zapisan je u povelji kotorskog građanina Andreacija o osnivanju crkve Sv. Tripuna iz 809. godine.

Slovenski naziv svjedoči da su najkasnije početkom IX vijeka vlast u arhontiji Duklji preuzeli slovenski vladari, što potvrđuje car Konstantin VII koji je naveo da su se u periodu vladavine cara Mihaila II (820-829) od carstvaosamostalili Dukljani i da su se pokoravali samo svojim arhontima.

Najkasnije iz toga perioda potiče krstolika crkva koja je sagrađena na ruševinama bazilike B u Duklji. S obzirom na to da nijesu utvrdili njenog patrona arheolozi su je neutralno označili kao crkvu C. Postoji vjerovatnoća da je u njoj bilo sjedište Dukljanske episkopije. Dominantan stav je da je to u stvari crkva Sv. Marije koja se spominje u Ljetopisu popa Dukljanina. Pop Dukljanin navodi da je u toj crkvi in civitate Dioclitana (u dukljanskom gradu) sahranjen legendarni kralj Svetopelek i da su u njoj od IX vijeka birani i krunisani dukljanski kraljevi.

Nekoliko istraživača smatra da je „dukljanski grad“ u stvari Martinićka gradina, a postoji mišljenje i da je to lokalitet Doljani. Glavni argument ovih teza je da je krstolika crkva C u Duklji skromnih dimenzija da bi mogla biti sjedište episkopije i krunidbena katedrala, dok, s druge strane, bazilike u Doljanima i na Martinićkoj gradini imaju potrebne veličine.