Priredio: Vladimir Jovanović
STANE šćer ILIJE L. iz Vasojevića podnijela je tužbu protiv svoga muža VASA Š. takođe iz Vasojevića, radi razvoda braka, dokazujući da je Vaso zlonamjerno i bez svakoga izdržavanja ostavio i nekuda otumarao…
Poziva se KOSTO B. iz Bara, sada nepoznatog prebivanja, koji je prije šest godina u svijet otumarao, protivu kojega je njegova supruga BOSE, šćer RADOVANA P. iz Kuča, podnijela brakorazvodnu parnicu…
Poziva se NASTA, šćer NOVAKA L. iz Polimlja, koja je prije tri godine otišla u Tursku, da u roku od dva mjeseca, računajući od prvog uvrštenja ovog poziva, lično predstane, radi konačnog riješenja brakorazvodnog spora sa njenim mužom ILIJOM G. iz Velike…
Ovo je dio javnih oglasa u crnogorskoj štampi, s početka 20. vijeka, putem kojih su nezadovoljni supružnici, shodno novim zakonima, pokretali brakorazvodnice — a po osnovu višegodišnjih stranstvovanja, bez traga i glasa, njihova muža ili žene…
Ispod opšte istorije crnogorske, ostao je skrajnut mikro život, porodične sudbine i u dobru i u zlu običnih ljudi, pa i — razvodi (raspusti) brakova.
I nakon što je 1852. obnovljeno crnogorsko knjaževstvo, razdvojene državne od crkvenih vlasti, ovlašćenja i za zakonito stupanje u brak i za razvode, od strane države i dalje su priznata ingerencija Mitropolije cetinjske - Crnogorske pravoslavne crkve; ali za razvode ne uvijek.
U drugoj polovini 19. vijeka, mitropoliti-poglavari Crkve davali su savjete i mišljenja u bračnim sporovima, nekad i konačno odlučivali, dok isljednu vlast ima Senat i docnije, do neke ure, Veliki sud Knjaževine Crne Gore…
Liše crkvenih kanona i običajnoga prava, brakorazvodni sudovi, crkveni i-ili državni, još od ZAKONIKA PETRA I (1798-1803), pridržavali su se i paragrafa državnih propisa.
Kako je pisao 1974. crnogorski pravnik prof. dr Petar Đ. Stojanović u za ovu temu seminalnoj studiji „Raspust braka i njegovi društveni korijeni u Crnoj Gori - stanje u XIX i početkom XX vijeka” („Glasnik cetinjskih muzeja”, 7, 53-74) — „stabilnost braka i bračnog morala, borba protiv raspusta i lake raskidljivosti bračne veze stavljeni su u prvi plan zakona i zakonskih projekata donijetih u Crnoj Gori do sredine 20. vijeka”.
A evo i zbog čega: „Samovoljni raspusti brakova, bezrazložno ćeranje žena i njihovo bjekstvo od muževa, bivali su povod za krvnu osvetu i surove međuplemenske obračune, koji su potkopavali ličnu i imovinsku sigurnost”.
„Zakonik Vladike Petra I, u pravilu čl. 11 inkriminiše otmicu tuđe žene ili đevojke kao najteži prijestup, ravan samovlasnom ubistvu, i kao sankciju predviđa izgon otmičara iz zemlje i pljenidbu njegove imovine”, navodi prof. Stojanović. „Za popa koji vjenča otmičara sa tako ‘na silu’ ugrabljenom ženom i đevojkom određena je u čl. 12 kazna lišenja svešteničkog čina i progonstva iz zemlje”.
U Njegoševo doba, „samovoljni i olaki raspusti braka predmet su živog zanimanja i u propisima ZAKONÂ OTAČASTVA [iz 1833. godine], koji, iako po svemu sudeći, nijesu sankcionisani kao važeći zakon, pouzdano tumače prilike u Crnoj Gori 1830-ih”; pa je „čl. 16 ovih zakona, pod prijetnjom ‘teškog suda’, propisano da ‘unaprijed niko ne smije svoju ženu isćerat, no, najprije da ima svaki takvi čoek doć i dovesti svoju ženu do vladike oli njegova namjesnika na duhovni sud da se razvodi po zakonima".
„OPŠTI ZEMALJSKI ZAKONIK KNJAZA DANILA [1855. godine] je prvi pozitivni zakonski propis koji izričito uvodi kanonsko pravo Pravoslavne crkve kao važeće u bračnim odnosima i zakonski utvrđuje princip nerazrješivosti braka (čl. 67)".
Taj čl. 67 Danilova zakonika u cjelini glasi: „Razpust muža sa ženom, koji je bio do sad u našoj zemlji uobičajen, nema po danas više nikakova, osim onoga, kojeg po nuždi u nedostatcima ili pogriješkama muža ili žene naša Pravoslavna Istočna Crkva dopušta”.
A ti „za razpust muža sa ženom” izuzeci, bili su ovi: - blud; - rađenje o glavi bračnog druga; - mržnja; - krađa muža.
Dakle, i po Danilovu zakoniku i kanonskim propisima Svete Pravoslavne Crkve, sterilnost (impotentia conciplendi) nije mogao biti uzrok za razvod braka; ali, prema uvidima Pavla A. Rovinskog, ove odredbe nijesu u praksi poštovane, jer, pod pritiskom običajnog prava Crnogoraca, brak bez poroda „Božija je kazna” i nema svrhe, te su sudovi crnogorski izricali odluke o razvodu neplodnih brakova, i-ili katkad tolerisali i dvoženstvo.
Na drugoj strani, Danilov zakonik predviđa da je RAZTAVA jedno, a drugo RAZPUST (razvod).
- „Ako bi bila mrzost i zao život među ženom i mužem i muž ne bi htio s njome živiti, to se onda mogu samo RAZTAVITI ALI NE RAZPUSTITI i onda je muž dužan ženu izdržavati, ali da se on ne može ženiti, niti ona udavati” (čl. 75); - „Ako li bi ova žena s mužom raztavljena nepristojno se vladala i prkos svojemu mužu činila, onda joj muž obustavlja izdržavanje i svaku pomoć, a ona neka živi kako zna” (čl. 76).
Danilov zakonik u čl. 77 glasi: „Koja bi žena svojega muža krala, ta se ima prvi i drugi put kastigovati tavnicom, a treći put tjelesno kastigat i s mužom razpustiti, i, ona da se ne može udavati, a on da se može ženiti”.
U vezi ovoga paragrafa, inferiorni položaj žene (supruge) u ondašnjem crnogorskom društvu ogleda se i u tome — primjećuje prof. dr Ljiljana Jokić — da „nema propisa koji bi izlagao kazni muža, za slučaj da ovaj ženu potkrada”.
„Ženama koje bi bez razloga ostavile svoje muževe zabranjeno je bilo da pośećuju pazare, seoska kola, skupštine, jer bi u protivnom bile izložene beščastećoj kazni — toljaganju. Ovakve i slične mjere trebalo je da saobraze porodicu potrebama muža”. Ali, nastavlja prof. Jokić, „pred duhom vremena i uticajem spoljašnjih okolnosti, vremenom su sve više slabili patrijarhalni odnosi”.
„Život u Crnoj Gori se organizuje na nov način, pa i porodica doživljava krupan društveni preobražaj u pravcu humanijih i savremenijih odnosa” („Neka pitanja položaja žene u pravu stare Crne Gore”, „Istorijski zapisi”, LXXVIII, 1-4, Podgorica, 2005, 143-149).
Naime, novim propisima Knjaževine Crne Gore i supruga mogla je ravnopravnije da pokrene brakorazvodnicu. Ili, kako prof. Petar Đ. Stojanović tačno objašnjava u svojoj drugoj, tematski donekle povezanoj studiji „Neki problemi položaja i uloge Crkve i crkvene organizacije u Crnoj Gori - osvrti na stanje u XVIII, XIX i na početku XX vijeka” („Istorijski zapisi”, XXVI-XXX, 1-2, Titograd, 1973, 291-312):
„USTAVOM PRAVOSLAVNIH KONSTITORIJA U KNJAŽEVINI CRNOJ GORI koji je sankcionisan Zakonom o konstitoriji od 1. januara 1904. konstituisani su duhovni sudovi, dotadašnja inokosna vlast Mitropolita dopunjena je episkopskim savjetom i kolegijalnim organima, uređenje braka (sa izuzetkom građansko-pravnih posljedica razvoda braka, čije je regulisanje ostavljeno redovnim sudovima) prepušteno je isključivoj kompetenciji Crkve”.
„Osnov Ustava je Krmčija - zvanični zbornik kanonskog prava Pravoslavne crkve”, navodi prof. Stojanović. „Ustav je legislativno dovršio proces ustrojstva Crnogorske crkve u drugoj polovini XIX vijeka i crkvenu organizaciju formalno podigao na nivo državnih potreba”…
Za crnogorske državljane i državljanke muslimanske i rimokatoličke vjeroispovijesti, nadležnost u ovim pitanjima imali su Muftija Crnogorski („šerijatski sudovi”, temeljeni na običajnom pravu crnogorskih muslimana) i Nadbiskupija barska (shodno konkordatu sa Svetom Stolicom).
Ustavom pravoslavnih konsistorija u Knjaževini Crnoj Gori, ustrojeni su u eparhijama Crnogorske crkve upravno-sudski organi — konsistorije, koje uključuju i eparhijske crkvene sudove.
Osnovana su ukupno tri konsistorijska suda, za eparhije: - Cetinjsku (Arhiepiskopiju cetinjsku, ili Mitropolijsku); - Nikšićsku (Zahumsko-rašku eparhiju); - Pećsku (Pećsku eparhiju).
U sastav ovih konsistorija su posebnim aktima Knjaza/Kralja imenovani sveštenici, a na čelu su im eparhijske vladike: - za Cetinjsku, arhiepiskop i mitropolit Mitrofan Ban (ujedno poglavar Crkve); - za Nikšićsku, episkop Kirilo Mitrović; - za Pećsku, mitropolit Gavrilo Dožić.
U praksi i u godinama prije donošenja Ustava konsistorija, ali i dok nijesu osnovane konsistorije u Nikšiću (1910) i Peći (1913), sve brakorazvodne parnice u jurisdikciji Crnogorske crkve riješavala je kancelarija Mitropolije na Cetinju, tj. od 1904. godine, Cetinjska konsistorija.
U drugostepenom i konačnom crkveno-sudskom postupku, po žalbama ili službenoj dužnosti, odlučivao je Sv. Sinod Crnogorske ckrve, na čijem je čelu arhiepiskop i mitropolit Mitrofan. Konsistorijski ustav predviđa obaveznost: - svaka presuda eparhijskoga suda o brakorazvodu „da postane izvršna mora biti odobrena od Sv. Sinoda” (čl. 238).
Ukoliko nije u pitanju smrt jednog od supružnika, ili dogovorni razvod — a takav je isključivo predviđen samo kada neko od njih stupi u monaštvo — Ustavom konsistorija u čl. 215 određeni su ovi uslovi da eparhijski crkveni sudovi razmatraju razvod:
- 1) brakolomstvo; - 2) ako jedan od bračnih drugova odstupi od hrišćanstva; - 3) neizvjesno ili zlobno odsustvo jednog od bračnih drugova; - 4) nedjevičnost nevjeste; - 5) ako jedan od bračnih drugova radi protivu života i zdravlja drugoga, a protivu porodičnoga blagostanja; - 6) mnogogodišnja robija.
Razmotrićemo jednu od odredbi, uslova o razvodu braka: - „NEIZVJESNO ILI ZLOBNO ODSUSTVO JEDNOG OD BRAČNIH DRUGOVA”.
Naime, krajem 19. i početkom 20. stoljeća veliki broj Crnogoraca zaputio se na rabotu u inostranstvo. O nekima, koji su bili oženjeni, iz raznoraznih motiva i događanja, gubi se u domovini svaki trag. I to je dovelo i do zahtjeva njihovih supruga za razvodima.
Ali — predočićemo u nastavku — ima i obrnutih prijemjera: da se supruge zapute u inostranstvo, pa se ne vrću, niti o njima u Crnoj Gori ima ikakva glasa; a u jednom od primjera: supruga, strana državljanka (Kraljevina Srbija), nije željela da se sa supružnikom nastani u domovini mu Crnoj Gori i zametnuo joj se trag…
Da bi se pokrenuo brakorazvodni spor po ovome osnovu, predviđene su čl. 218 konstistorijskoga ustava Crnogorske crkve sljedeće varijante:
- „Ako se ima uvjerenje da jedan od bračnih drugova nije se udaljio iz svoje kuće i izgubio se u tuđinstvu sa zlom namjerom da napušti svoga bračnoga druga, nego se to dogodilo ili što je pao u ropstvo ili slučajno mu se trag izgubio, tada će bračni drug koji je ostao moći tražiti razvod poslije 6 (šest) godina od kako je bračnog mu druga nestalo”;
- „U drugom slučaju, ako se dokaže zla namjera jednog od bračnih drugova, da napušti svoga bračnoga druga i da je radi toga zametnuo trag o sebi, tada će drug koji je ostao moći tražiti razvod poslije 3 (tri) godine”.
Ustav pravoslavnih konsistorija u čl. 236 detaljnije opisuje procedure razvoda po ovoj osnovi:
- „Ako nije odsustvo zlonamjerno i proteklo je šest godina od kako je nestao bračni drug, niti se za njega moglo doznati ni srestvom novina ili srestvom građanskih vlasti (čl. 683 Opšteg imovinskog zakonika), počekaće se poslije toga još godinu dana, i tada će se proglasiti razvod i daće se dozvola nevinoj strani da može stupiti u novi brak”;
- „Ako li je odsustvo zlonamjerno, i proteklo je tri godine od kako je nestalo jednog od bračnih drugova, a ni usljed oglasa u novinama, ni na poziv građanskih vlasti, nije se odazvao, tada, pošto proteče još godinu dana, proglasiće se razvod i daće se dozvola nevinoj strani da može stupiti u novi brak”;
- „U prvom slučaju, ako se povrati onaj bračni drug za kojega se nije znalo, a drugi je dozvolom vlasti stupio u novi brak, dopušta se onom prvom da može i on stupiti u novi brak, ako želi. U drugom slučaju, ako se povrati bračni drug koji je zlonamjerno ostavio bio svoga druga, zabranjuje mu se stupiti u novi brak, jer je on bio kriv razvodu”.
U nekim konkretnim primjerima — citiraću ih u nastavku — žene ili muževi podnose tužbe za razvod protiv odlutalih preko crnogorskih granica neznano kuđ supružnika i prije roka od šest odnosno tri godine — razlozi mora biti da su povezani s nekim od drugih zakonskih uslova za razvod…
(Nastavlja se)
* Tekst je dio serijala „Kultura śećanja sa V. Jovanovićem” koji finansira Ministarstvo kulture i medija iz podfonda za dnevne i neđeljne štampane i internetske medije
Komentari (0)
POŠALJI KOMENTAR