Dekonstrukcija mitova srpske istorije: Srbi nisu branili hršćansku Evropu, pomagali su Osmanlijama u osvajanju Balkana

Oliver Jens Schmitt je švajcarski istoričar, koji je već dvije decenije profesor na Univerzitetu u Beču gdje je predavač Istorije jugoistočne Evrope. Njegova disertacija o "Mletačkoj Arberiji", koju je obranio u Minhenu kod poznatog albanologa Petera Bartla, jedno je od najvažnijih djela za albansku istoriju srednjeg vijeka. Za razliku od spomenutog djela, a i od drugih studija, monografija "Skënderbeu" izazvala je žestoku raspravu ne samo u intelektualnim i akademskim krugovima, već i u drugim slojevima albanskog društva u Prištini i Tirani, budući da Skenderbeg za Albance predstavlja jednog od najvećih likova njihove nacionalne istorije i koji je u doba nacionalnog preporoda postao simbol jedinstva i nacionalne svijesti Albanaca.

Još jedna knjiga profesora Schmitta, koja je naišla na kritike, bila je ona o istoriji Kosova: "Kosovo – Kurze Geschichte einer zentralbalkansichen Landschaft" ("Kosovo - kratka historija regije Srednjeg Balkana"), u kojoj takođe ističe da je mit o Kosovu proizvod 19. vijeka, kada je na Balkanu počelo nacionalno osvještavanje Srba i nastojanje da stvore svoju nacionalnu državu. U ovom djelu Schmitt odražava srpsku represivnu politiku prema Albancima nakon invazije na Kosovo tokom balkanskih ratova.

Takođe, Schmitt se već nekoliko godina za redom bavi istraživanjem i proučavanjem istorije Rumunije te je kao rezultat toga 2016. objavio studiju „Căpitan Codreanu – uspon i pad rumunskog fašističkog vođe“, te dvije godina kasnije knjiga "Rumunija u 100 godina".

U međuvremenu, 2020. Oliver Schmitti je sa saradnicima objavio kapitalno djelo “Politika i društvo u Kosovskom vilajetu i na Kosovu pod vlašću Srba. Obavijesti austrougarskih konzula sa Srednjeg Balkana“. Izvještaji austrougarskih konzula objavljeni su uglavnom iz Kosovskog vilajeta, i to iz Prizrena, Skoplja, Mitrovice, ali i iz Skadra, Istanbula i drugih gradova u koje je Beč delegirao svoje diplomate.

Schmitt je nedavno objavio i dvije knjige od velikog interesa za istoriju Albanaca i regije: "Balkan u 20. vijeku: postimperijalna historija", u kojoj istoriju Balkana u 20. vijeku tretira kao postimperijalnu istoriju.

Rad „Borili su se s Turcima, protiv svoje volje, ali nije moglo drugačije“, objavljen je u povodu šezdesete godišnjice izlaženja Časopisa za balkanologiju („Zeitschrift für Balkanologie“ 58 (2022) 1/2, str. 131-152.). U njemu se ispituju srpsko-osmanske veze između bitke na Kosovu polju i pada Srpske despotovine (1389-1459), gdje se analiziraju najpresudniji trenuci osmanske istorije i istorije Balkana. Takođe, analizira mnoge događaje kroz koje je dokumentovano da su srpski velikaši, osim što su prihvatili vazalstvo sultana, ratovali uz njih i sa njima jasno dokazivali uspjehe i pobjede u raznim bitkama protiv Bizanta i balkanskih naroda.

U ovom radu se srpsko-osmanske međuzavisnosti opisuju i na nivou dinastičkih brakova, uz zaključak da su Srbi pomogli Osmanlijama u osvajanju Balkana. Ovim postaje nestabilna tvrdnja srpske kulture sjećanja da su "Srbi, prema ovom ustaljenom narativu, 1389. branili hršćanstvo u bici na Kosovu Polju od muslimanskih Osmanlija".

Ovaj rad bavi se pitanjem kako tumačiti istoriju srpsko-osmanskih odnosa nakon Kosovske bitke, kada je porazom srpskog kneževskog svijeta na Balkanu započela sasvim nova faza u tim odnosima, koja je tokom sedam decenija između 1389. i 1459. okarakterizovana vojnim sukobima, ali i vojnom i političkom saradnjom.

Nakon dugog niza vojnih poraza srpsko plemstvo nakon 1389. više nije moglo samostalno pružati otpor. Vanjska pomoć mogla je doći samo od malo voljene Ugarske. Na unutarnjem planu, sukobi između Lazarevića i Brankovića imali su uticaja, što su Osmanlije iskorištavale, kao što su raspirivali unutrašnje sukobe za svoje interese drugdje. Srpski despoti nesumnjivo su vjerno vršenje svojih vazalskih dužnosti vidjeli kao jamstvo relativne sigurnosti svoje vlasti.

Međutim, prije nego što se to učini, treba razjasniti dva pojma "srpski" i "osmanski", takođe kako bi se spriječili nesporazumi. Sve dok srpska istoriografija ove grupe ne vidi jasno razdvojene: "Turci" kao "okupatori" i Srbi kao "balkanski hršćani", koji su ujedno i "zaštitnici evropske kulture i civilizacije". Treba naglasiti da je zanimljivo da Schmitt ima drugačiji pristup od srpskih istoričara i istoriografije u pogledu pojmova "srpski" i "osmanski".

Prema njegovim riječima, kako bi se izbjegle zloupotrebe i pogrešna tumačenja, ova dva pojma "srbin" i "osmanski" u svom klasičnom prikazu, ne mogu se tumačiti kao pojmovi koji označavaju različite etničke grupe, već kao izrazi koji uzimaju u obzir političke elite tog perioda. U tom kontekstu, valja spomenuti mišljenje poznatog njemačkog istoričara i jednog od najboljih poznavatelja istorije jugoistočne Evrope Holma Sundhaussena, koji je takođe primijenio pristup rušenju srpskih mitova o Kosovu, ustvrdivši da se u ovom periodu srednjeg vijeka ne može reći da je "srednjovjekovna srpska država" "bila nacionalna država u modernom smislu".

Jasno je da se takvi izrazi koriste izvan znanstvenih kriterijuma, već više u funkciji nacionalističke ideologije i kao opravdanje za aktualnu politiku. S druge strane, osmanska elita takođe je činila nešto drugo nego etnički homogenu zajednicu, čak nije bila ni etnički jedinstvena, jer su joj se pridružili mnogi pravoslavci, a samo nekoliko njih je primilo islam.

Ovim naučnim diskursom Schmitt uspijeva srušiti srpski mit o Kosovu, prema kojem su Srbi u bici na Kosovu Polju 1389. branili hršćanstvo od invazije osmanske države i da ta bitka nije bila presudna za srednjovjekovnu srpsku državu, budući da je još gotovo jednan vijek kasnije srpska država postojala u vazalstvu i u tijesnoj saradnji sa sultanovim dvorom. Štoviše, on tvrdi da su srpski vladari nakon 1389. dali Osmanlijama odlučujuću pomoć u osvajanju područja Balkana. U vezi s ovom problematikom, autor, između brojnih primjera, donosi slučaj sudjelovanja srpskih snaga u bici kod Nikopolja na Dunavu, predvođenih Stefanom Lazarevićem, sinom kneza Lazara koji je prije sedam godina ubijen. Upravo su srpske snage pomogle osmanskim snagama u porazu hršćana, zatvaranju bogatih aristokrata, zatvaranju i bankrotu mnogih francuskih aristokratskih porodica.

Prema Schmittu, 1430. Osmanlije su napale Solun, uz istanbul, najvažniji grad na Balkanu. Odlučujući sudionici bili su srpski vojnici pod vodstvom Đurađa Brankovića. Kada je 1453. godine sultan Mehmet opkolio Istanbul i 29. maja ga zauzeo, srpske trupe bile su u sastavu osmanske vojske, a ne na strani pravoslavnih Bizantinaca.

Schmitt u svojoj studiji objašnjava zašto su Srbi podržali Osmanlije u njihovom osvajanju Balkana. Nakon poraza u bici na Kosovu Polju, srpska vlastela je postala vazal Osmanlija, posebno dinastije Lazarević i Branković. Brakovi između dinastija igrali su ključnu ulogu. Olivera Llazarević udala se za sultana Bajazita I, a Mara Branković za sultana Murata II (1422-1451). Uz ove gospođe dolazili su i drugi Srbi na sultanov dvor. Osmanske hronike opisuju Oliveru kao "femme fatale", koja je uvela pijenje alkohola na sultanov dvor i time uzdrmala stare sultanske tradicije.

Mara Branković se nakon smrti supruga preselila u južnu Makedoniju i godinama držala konce tajne diplomatije prema Zapadu, posebno prema Veneciji. Na osmanskom dvoru stvorena je srpska elita a čak se priča da su sultani svoju prepisku sa Zapadnim Balkanom vodili na srpskom jeziku.

Sva ta istorija ruši mit i narativ koji prevladava u srpskoj istoriografiji i političkim elitama da su Srbi bili branitelji evropskog hršćanstva i glavni narod koji se borio protiv prodora osmanskih osvajača. Ironično, ovdje je dokumentovano da su upravo Srbi više nego bilo koji drugi narod surađivali s Osmanlijama na širenju Osmanskog Carstva, čak se i ta pomoć Srba očitovala u osvajanju središta pravoslavlja na Istoku, Konstantinopolja.

S tim u vezi Schmitt spominje činjenicu da je Giorgo Sfranze, savjetnik posljednjeg bizantskog cara Konstantina XI., tokom svog boravka u egzilu na Krfu, formulirao oštre optužbe protiv Srba zbog njihove uloge u potonuću Bizanta. Duboko potišten, ovaj Bizantinac se prisjetio srpske uloge u padu Carigrada, gdje je pao Konstantin XI. Srpske elite nisu praktikovale pravoslavnu solidarnost, ističe Oliver Jens Schmitt.

Prema riječima autora, ova studija ne pretenduje na iscrpnu obradu svih arhivskih dokumenata, već samo predstavlja novo tumačenje priče izvan konteksta ratova i sukoba između različitih strana, odnosno prikazuje okolnosti kako je srpska politička elita sarađivala i pomagala širenje Osmanskog Carstva u njegovom ekspanzionističkom pohodu. Dakle, ne radi se ni o kakvoj antitezi za srpsku istoriju, već kao takav ovaj rad uspješno dekonstruiše mitove koji postoje o neprekidnim ratovima između naroda Balkana i Osmanskog Carstva.

Schmitt zaključuje da nijedna druga politička elita na Balkanu nije bila tako tijesno isprepletena s osmanskom elitom, bile su povezane dinastičkim brakovima, međusobnim intervencijama i učestvovanju u "unutarašnjoj politici" svojih kolega. U srpsko-osmanskim odnosima Osmanlije su uglavnom ostale jača strana, što je odredilo i politički okvir. Ali i sultanov dvor je bio itekako svjestan potencijala i opasnosti od srpske elite na Balkanu, pa je kontinuirano radio na obeshrabrivanju i komplikovanju njihovih veza sa Zapadom, posebno s Ugarskom, takođe kao važnim suparnikom osmanske ekspanzije prema Balkanu i šire ka Evropi. Pritom su čak i srpske elite bile svjesne da lojalnost Osmanlijama nije dugoročna garancija za njihov politički opstanak.