Papović: Esej o Stefanu Vojislavu – II dio

Piše: Dr Dragutin Papović, istoričar

Pop Dukljanin potvrđuje da je Vojislav pobijedio ogromnu vizantijsku vojsku zahvaljujući vješto postavljenoj zasjedi, ali je njegov opis bitke drugačiji. On tvrdi da je vizantijskom vojskom komandovao toparh Kursilije koji je upravljao Dračom i čitavom Dračkom zemljom.

Vjerovatno je bio jedan od generala pod komandom patrikija Mihaila. Poticao je iz moćne dračke porodice Hrisilija (Χρυσήλιος). Vojska se okupila u ravnici kod Skadra. Potom je prešla Bojanu i stigla u ravnicu kod Bara. Pop Dukljanin navodi da je vizantijski car zlatom i srebrom platio raškog župana, bosanskog bana i zahumskog kneza Ljutovida da se priključe napadu na Duklju. Ljutovid se pominje u jednoj povelji iz 1039. kao protospatar, ipat i strateg Srbije i Zahumlja.

Vjerovatno je bio jedan od vizantijskih stratega za koje Skilica navodi da su potčinjeni patrikiju Mihailu. Ljutovidov zadatak je bio da udruženu vojsku provede kroz dukljansku Travuniju, preko Boke Kotorske i da sa zapada napadne Dukljane. Vojislav i dukljanska vojska su bili u Crmnici.

S obzirom na to da je protivnik bio višestruko brojniji, Vojislav je odlučio da Vizantince uvuče u klopku i da ih napadne prije nego što se pojavi Ljutovidova vojska. Kada je vizantijska vojska krenula od Bara preko Sutormana prema Crmnici, Vojislav je dio vojske postavio ispred vizantijske prethodnice. Drugi dio vojske, kojom su komandovali njegovi sinovi, rasporedio je po vrhovima okolnih brda i naredio im je da čekaju signal za napad. Poslao je jednog prijatelja iz Bara u vizantijski logor koji je Kursiliju rekao da ga je opkolila brojnija vojska. To je izazvalo paniku kod Vizantinica, a Kursilije je naredio da svi budu pod oružjem i postavio je straže daleko od logora.

Vojislav je tokom noći iznenada napao vizantijske straže i natjerao ih je na povlačanje. Oni su u logoru izazvali uzbunu. Tada se oglasila Vojislavova truba, što je bio dogovoreni signal za početak napada. Dukljanska vojska se s oklonih visova uz silnu buku iz rogova i truba polako spuštala prema vizantijskom logoru.

Isto je uradio Vojislav sa svojim trupama. Varka je uspjela. Vizantinci su povjerovali da su opkoljeni i nadjačani i počeli su da bježe. Vojislav je pred zoru izveo glavni napad i pregazio je protivnika. Dukljanska vojska je gonila i ubijala Vizantince sve do rijeke Drim i tada su neke zarobili. Kursilije je bio teško ranjen, ali je uspio da pobjegne u Skadar i ubrzo je umro. S obzirom na to da su vizantijski hroničari pohod na Duklju povezali s pojavom komete 6. oktobra 1042. godine, bitka je datirana u 7. oktobar (mada je operacija trajala više dana), a pošto opisu terena iz Ljetopisa odgovara okolina Tuđemila, vjerovatno je na tom prostoru bio presudni sukob. To je bitka kod Tuđemila (Barska bitka).

Potom je Vojislav u susret knezu Ljutovidu, koji je nastupao kroz Travuniju, poslao vojsku kojom je komandovao njegov sin Gojislav. Poveo je i 50 vizantijskih zarobljenika kako bi ih ranjene i ponižene pokazao Ljutovidu i tako zastrašio njegovu vojsku. Dukljanska vojska je krenula preko Paštrovića, Budve i Grblja, a zatim je skelom između Rosa i Njivica prešla zaliv. Potom je preko Konavala stigla do brda Klobuk.

Tu se Gojislav utaborio i onda je Ljutovidu, koji je bio u blizini, poslao zarobljene vizantijske vojnike. Oni su ispričali o svome porazu. Ljutovidovi ljudi se se prepali, ali ne i Ljutovid koji je bio ratoboran i vješt ratnik. Procijenio je da se njegova demoralisana vojska ne može izboriti s ohrabrenom dukljanskom vojskom, pa je ishod bitke pokušao da riješi dvobojom. Ljutovid je izazvao Gojislava na dvoboj u polju kod Klobuka, u prisustvu dva vojnika s obje strane. Gojislav je prihvatio. Kad su Ljutovid i Gojislav počeli megdan, jedan od Gojislavovih vojnika Udobic udario je Ljutovida i oborio ga je s konja.

Ljutovid je bio ranjen, ali se njegovim pratiocima učinilo da je mrtav, pa su počeli da viču da je poginuo. Iako ranjen, Ljutovid je uspio da uzjaše konja i pobjegne. Vojska mu se razbježala, a Gojislav i njegovi ljudi su ih cijeli dan gonili, uzeli ratni plijen i vratili se kao pobjednici. Duklja je trijumfovala. Vizantija je morala da prihvati nezavisnost Duklje. Vojislav je iskoristio pobjedu kod Klobuka da zauzme i Zahumlje. U glavnom zahumskom gradu Stonu bila je jedna od njegovih rezidencija. Vjerovatno je zauzeo i dio Raške. Zato ga vizantijski hroničari nazivaju arhontom (vladarom) Tribala i Srba (Τριβαλλῶν καὶ Σέρβων…ἀρχηγός). Pod Tribalima se podrazumijevaju Dukljani, jer su Vizantinci imena omrznutih antičkih varvarskih naroda davali istaknutim neprijateljima.

Po tom principu hroničar Zonara kaže da je Vojislav bio Skit (Σκύθης ἀνήρ). Od svih vizantijskih hroničara Kekavmen je jedini bio u blizini Duklje, jer je učestvovao u gušenju Odeljanovog ustanka. On navodi da je Vojislav Dukljanin (Βοισϑλάβος ὁ Διοϰλητιανός) i da je njegova zemlja Duklja (Διοϰλείαν).

Pop Dukljanin navodi da je nakon Barske bitke i pobjede nad Ljutovidom „zemlja [je] bila mirna pod kraljem [Vojislavom] i njegovim sinovima i niko se nije usudio da im se suprotstavi, već svi postadoše prema njima miroljubivi“. Tako je okončan višegodišnji vizantijsko-dukljanski rat.

Iako za to nema direktnih dokaza, vjerovatno je Vojislav sa Vizantijom sklopio mirovni ugovor kojim su mu garantovana osvajanja i nezavisan status, dok je on vizantijskog cara priznao za simboličnog vrhovnog vladara. Prema tadašnjem shvatanju međunarodnog poretka, vizantijski car je bio na vrhu hijerarhije svih evropskih vladara. Obostranim priznanjem Duklja se uklopila u međunarodni poredak. Na postojanje mirovnog ugovora ukazuje Vojislavova titula toparha (τοπάρχης). Hroničar Kekavmen navodi da je Vojislav bio toparh u gradovima Dalmacije, u Zeti i u Stonu (τὰ κάστρα Δαλματίας εἰς τὴν Ζένταν ϰαὶ εἰς τὴν Στάμνον). Vizantijska titula toparh je u periodu X–XIII vijeka dodjeljivana nezavisnim vladarima i vizantijskim upravnicima koji su imali autonoman položaj.

U VI vijeku se izjednačavala sa titulom kralja, a u Ljetopisu se Vojislav tituliše kao kralj. Pod Dalmacijom se u zapisu Kekavmena podrazumijeva vizantijska tema Gornja Dalmacija koja se prostirala između Stona i Kotora s centrom u Dubrovniku. Titulisanje Vojislava kao toparha gradova u Dalmaciji znači da je uspio da zauzme barem jedan od tih gradova. Vjerovatno je to bio Kotor u kojem se nalazio dvor Vojislavovog sina Mihaila. Pominjanje Stona je dokaz da je nakon pobjede nad Ljutovidom Vojislav zauzeo Zahumlje. Navođenje Zete kao sinonima za Dukljansku državu je značajno jer je to prvi poznati pomen države Zete u stranim izvorima.

Uprkos mirovnom sporazumu, obje strane su bile podozrive. Kekavmen je zabilježio da je strateg Dubrovnika (upravnik teme Gornja Dalmacija) Katakalon Klazomenski naumio da lukavstvom zarobi Vojislava. To je bilo nakon Barske bitke, odnosno oko 1043. godine. Vojislavu je slao poklone i pretvarao se da mu je prijatelj i tako ga je obmanjivao. S druge strane, Vojislav je pročitao tu namjeru. Rado je primao poklone, uzvraćao prijateljstvom i navodio da je odan caru zbog blagonaklonosti i milosti stratega. Katakalon je pokušao da realizuje svoj plan kada se Vojislavu rodio sin. Ponudio je da bude kum na krštenju. Vojislav je prihvatio i pozvao je stratega da dođe u njegovu kuću.

Strateg je odbio, ali su se dogovorili da se sretnu na pola puta između strategove teme i Vojislavove zemlje. Nije poznato koje je to mjesto, osim što se zna da je bilo na obali. Strateg je postavio zasjedu. Kod ugovorenog mjesta je dovezao brodove (dromone). Plan je bio da na dati znak strategovi ljudi uhvate Vojislava i odvedu ga na brod. Isti plan je imao Vojislav. Rasporedio je svoje ljude u blizini tog mjesta i njihov zadatak je bio da zarobe Katakalona čim se pojavi. Kada su se sastali, Vojislav je bio brži i spretniji, pa su njegovi ljudi opkolili i zarobili Katakalona i njegovu pratnju. Zaplijenili su i vizantijske brodove. Zarobljenici i brodovi su odvedeni u Ston. To je još jedan dokaz da je Ston bio jedna od prijestonica Vojislava i sigurno njegova pomorska baza.

Na osnovu Kekavmenovog zapisa zaključilo bi se da je Vojislav dobio sina nakon Barske bitke. No, u Ljetopisu popa Dukljanina je zapisano da je imao pet odraslih sinova koji su učestvovali u svim bitkama. Vjerovatno je Kekavmen napravio previd i da novorođenče nije bio Vojislavov sin, nego unuk. Pop Dukljanina navodi da su Vojislavovi sinovi Mihailo i Radoslav imali brojno muško potomstvo. Mihailo je u prvom braku imao sedam, a Radoslav osam sinova, pa je vjerovatno Katakalon htio da bude kršteni kum jednom od Vojislavovih unuka. Iz izvora se ne može saznati da li je ovo bila samoinicijativna akcija dubrovačkog stratega ili mu je to naređeno iz Carigrada. Ne znaju se ni posljedice na vizantijsko-dukljanske odnose.

Ovo je posljednji poznat događaj iz Vojislavove vladavine. Pop Dukljanin ističe da je „slavni kralj Doboroslav [Vojislav] vladao 25 godina, a onda pade u krevet i umrije u Prapratni, u svome dvorcu.“ Uglavnom se za početnu godinu njegove vladavine uzima 1018-9, što bi značilo da je vladao sigurno do kraja 1043, mada postoji tvrdnja da je vladao do 1050. godine. Prema Ljetopisu, umro je prirodnom smrću u dvoru koji se nalazio u županiji Prapratna koja se prostirala između Krajinskih gora (Rumije), Skadarskog jezera i Crmnice.

Etnolog Andrija Jovićević je početkom XX vijeka zabilježio predanje da se prijestonica Stefana Vojislava nalazila u selu Donji Murići na lokalitetu Prapratište. Jovićević je naveo da je to najljepše selo u Krajini sa prostranom ravnicom, živom vodom, starom maslinovom šumom, lijepim pogledom na Zetu, Prokletije i Skadar i iznad ostrva Beška đe su „zetski gospodari podizali crkve i manastire“. Sigurno je u vrijeme Vojislava ovaj krajolik bio prostraniji, jer je Skadarsko jezero imalo niži prosječan vodostaj do 1846. i 1858. godine kada je jedan rukavac Drima probio u korito Bojane i podigao površinu jezera na današnji prosječni nivo. Vojislav je sahranjen u crkvi Sv. Andrije koja je bila njegova zadužbina (kapela). Nije poznato đe se crkva nalazila. U Crmnici postoji predanje da se crkva Sv. Andrije nalazila u selu Komarnu.

Navodno je na njenim temeljima kasnije sagrađena crkva Sv. Đorđa. Prema istom predanju tu su se nalazile dvije trošne grobne ploče pod kojima su sahranjeni Vojislav i njegova žena. Objekat do početka XXI vijeka nije bio arheološki ispitan.

Vizantijski hroničari iz zavisti i ljutnje Vojislava nazivaju varvarom, ali mu priznaju lukavstvo i mudrost, dok pop Dukljanin kaže da je bio mudar i darovit. Vojislav je odrastao i školovan kao provizantijski princ. Obrazovao se u vizantijskom Dubrovniku i bio je u vizantijskoj vazalnoj službi, ali je ostao vjeran svom dukljanskom porijeklu i zemlji. Protiv Vizantije je podigao dva ustanka, pobjegao je iz njenog zarobljeništva, vodio je gerilski rat, pobijedio je Vizantiju u dvije velike bitke (Zetskoj i Barskoj) i uz to je savladao najmoćnijeg susjeda na zapadu – kneza Ljutovida.

Vizantiju je savladao njenim zlatom, a dubrovačkog stratega je nadmudrio u njegovoj igri. Bio je izuzetan političar, vrstan vojskovođa i narodni vladar jer se sa sinovima borio u prvim redovima. Duklju je oslobodio od vazalnog položaja i izborio se za njenu državnu nezavisnost, teritorijalno proširenje i međunarodni ugled. Po tome su Duklja i Dukljani bili izuzetak na tadašnjem Balkanu. Uprkos tome, njegovi uspjesi su u istoriografiji potcijenjeni, a opšte znanje o njemu je skromno. Sigurno je da je temelj Vojislavovog uspjeha bila izgrađena državna struktura iz perioda njegovog prethodnika Vladimira. Dukljanska država se izgrađivala barem dva vijeka prije Vojislava i njeno potpadanje pod Samuilovo carstvo i Vizantiju početkom XI vijeka nije moglo poništiti jaku državnu tradiciju. No, bez Vojislavovih pobjeda Duklja bi stagnirala kao jedna od brojnih perifernih vazalnih oblasti Vizantije. Vojislav je obnovio nezavisnost i moć Dukljanskog kraljevstva u prvoj polovini XI vijeka.