Nemanjići prisvajali tradiciju Dukljanskog kraljevstva, izmislili ‘dedinu’ u Podgorici – srpska analiza iz 1955.

Piše: Jovan Kovačević *

Tu skoro je I. Božić [vidi napomenu br. 1 ispod teksta, prim] u članku „O položaju Zete u državi Nemanjića” („Istori[j]ski glasnik” 1950, br. 1-2, 95-121) ponovo uzeo u razmatranje odnos Raške i Zete u sklopu Nemanjićke države, zadržavajući se na pitanju posebnog položaja Zete. On je zaključio da Zeta nije imala nikakav poseban položaj u okviru postojećih feudelnih odnosa u Nemanjićkoj državi, i tim svojim zaključcima došao u kontroverzu sa dosadašnjim mišljenjima u istoriskoj nauci kod nas.

 Osnova svih mišljenja da je Zeta bila u izuzetnom položaju, skoro autonomnom, oslanja se na izraze „dedina” i „otač[e]stvo” Nemanjino za Zetu koji se izrazi javljaju nekoliko puta u izvorima.

 Treba podvući: - da se Nemanjinom dedinom u Nemanjinoj hilandarskoj povelji naziva — Srbija; - da Sava u životopisu svoga oca kaže da je Nemanja oslobodio otačinu dednu [Srbiju], pa posle pridružio Zetu.

 Dakle, NEMANJINA „DEDINA” JE SRBIJA.

 Hilandarska Nemanjina povelja biće najverovatnije Savino[2] delo, ili je bar Sava imao odlučujućeg učešća u njenom sastavljanju. Zato možemo da smatramo da je Sava označavao, kao Nemanjinu dedinu i dedinu njegovog oca samo — Srbiju.

 Stevan[3], kao veliki župan to čini isto kada je u svojoj Hilandarskoj povelji[4] uneo delove teksta Nemanjine povelje i kaže da je Nemanja obnovio svoju dedinu, a tek zatim prisvojio Zetu.

 Ovim se potvrđuje da sve do krunisanja Stevana za kralja izvori pominju kao Nemanjino otačestvo, dedinu i očinu dedinu — samo Srbiju.

 Posle krunisanja izvori to pripisuju Duklji i Dalmaciji.

 Prvi je Stevan Prvovenčani koji detaljno priča o rođenju Nemanje, o tadašnjim nesigurnim prilikama u Duklji, Dalmaciji i Travuniji, o tome kako su braća oduzela njegovom ocu zemlju i kako je ovaj morao da beži u grad Duklju, gde se Nemanja i rodio, pa najzad o njegovom katoličkom krštenju u Ribnici itd.

 Zatim sam Stevan kaže, suprotno Savi, da je Nemanja zauzeo „Dioklitiju že i Dalmacіju, otčstvo i roždenіje svoje, istovouju dedini svoju”, a Domentijan[5] to doslovce ponavlja. Interesantno je da Domentijan insistira da je Nemanja vladao svim srpskim i pomorskim zemljama, pa napose pominje Duklju, Dalmaciju i Travuniju.

 Isto tako Teodosije[6], kada hoće da odredi opseg Nemanjine države, kaže da je on „vladao u svim srpskim zemljama”: Duklji, Dalmaciji i Travuniji, da se približno na Istok Iliriji a na Zapad Vizantiji. Ovo isto shvatanje o poreklu Nemanje iz Duklje razrađuju pozniji rodoslovi.

 Neću da se upuštam u sve varijante Nemanjinog porekla po rodoslovima. Bitno je sledeće. Nemanjino poreklo se izvodi od Likinija preko Bele Uroša i Tihomila i tvrdi se da je Likinije po rodoslovima bio Srbin, „dalmatiski godpodin”; zatim da je Bela Uroš pred progonima svoga oca pobegao u Zetu odnosno Zahumlje, te da je Nemanja poreklom odatle.

 Jasno je da svi izvori pre Stevanovog krunisanja za kralja ne insistiraju na Nemanjinom poreklu iz Duklje, već da njegovo otačestvo i dedinu smatraju Srbiju, a izvori posle krunisanja suprotno.

 To nije slučajnost.

 Sporedne grane Nemanjića nosile su u sebi mnogo tradicija o dukljanskoj dinastiji. Vukan[7] je prema natpisu sa Sv. Luke u Kotoru iz 1197 god. bio REX [KRALJ] DIOCLIE, Dalmacie, Tribunie atque Toplizze — i time u stvari preuzeo staru dukljansku kraljevsku titulu.

 Ali se na natpisu izričito kaže: „sub tempore domini Nemane, magni iupani, et filii sui Velcani, regi Dioclie" itd. — što jasno pokazuje da je vrhovna vlast bila u rukama raškog župana.

 Otprilike u to vreme Vukan je tražio od pape Inokentija[8] potvrdu kraljevske titule, što se vidi iz pisma Vukanovog papi iz 1199. godine. I u ovom pismu kao na natpisu sa Sv. Luke Vukan se naziva: - Dioclie atque Dalmatie rex.

 Tek 1203. papa šalje Vukanu zastavu, istu insigniju koju je nekad kralj Mihailo[9] tražio od pape Grgura[10].

 Vukanovo dobijanje zastave je ustvari jednom Nemanjiću samo potvrda istih odnosa koju su imali članovi Dukljanske dinastije prema papstvu.

 K. Jireček[11] pretpostavlja da je Vukan došao do kraljevske titule ženidbom sa nekim ženskim članom iz dukljanske dinastije. Od Vukana je kraljevsku titulu nasledio njegov sin Đorđe, ali je između 1215. i 1242. Izgubio.

On nosi i ime Đorđe koje je bilo u upotrebi u dukljanskoj dinastiji, a koga nema kod Nemanjića. Biće da je tu titulu izgubio posle krunisanja Stevanova za kralja.

 Bez obzira na koji su način došli Nemanjići do dukljanske kraljevske titule, oni insistiraju uopšte na preuzimanju dukljanskih vladarskih titula. Kao što je Vukan uzeo dukljansku titulu kralja, tako je i Miroslav preuzeo dukljansku titulu velikog kneza.

 Jedan od dukljanskih prethodnika Miroslava u Trebinju bio je veliki knez Mihoil, koji se pominje na nadgrobnoj ploči župana Grda u Poljicama kod Trebinja. V. Ćorović[12] je ovog velikog kneza identifikovao sa velikim knezom Mihajlom, mužem Desislave. Ovaj župan Grd, prema lokrumskim falsifikatima, biće onaj sudija Grd, za koga lokrumska povelja kaže da je bio consobrinus dukljanskog kralja Đorđa.

 Knez Miroslav, pošto je zavladao ovim oblastima, ustvari samo nasleđuje dukljansku titulu velikog kneza. Da li na osnovu neke ženidbene veze ili nečeg drugog, ne zna se.

 Tek, obe NAJZNAČAJNIJE DUKLJANSKE VLDARSKE TITULE — rex Dioclie, Dalmacie atque Tribunie i titula velikog kneza humskog — prelaze na sporednu granu Nemanjića.

 Ovako stanje u titulama traje sve dok Stevan Prvovenčani ne postaje kralj. Tada on preuzima svu tradiciju u pogledu vladarskih dukljanskih titula na sebe.

 O tome izričito govori Domentijan: SAVA je izabrao jednog od svojih episkopa Metodija i POSLAO GA U RIM DA OD PAPE TRAŽI KRUNU.

 Domentijan izričito kaže da je Sava tražio da: „venačajet brata svojego (Stevana) na kraljevstvo po pravom otačastvom kraljevstva ih, v niemže i otac ih (Nemana) rodi se po božastvnomu smotreniju v meste rekomem Dioklitiji, iže zovet se veliko kraljevstvo ot prva".

 Ovde se [SVETI SAVA] izričito POZIVA NA DUKLJANSKU TRADICIJU KRALJEVSKE TITULE.

 Posle krunisanja Stevan Prvovenčani PRISVAJA SVE DUKLJANSKE ZEMLJE ne samo faktički, što je već učinio Nemanja, već i formalno.

 Uskoro nestaju veliki kneževi humski sa Andrijom sinom Toljenovim (naslednici su mu samo župani); nestaju dukljansko-nemanjićki kraljevi sporedne loze Vukanove. Obe titule se utapaju u titulu kralja Stevana: kralj „sveh raških zemelj i Dioklitije i Dalmacije i Travounije i Zalhmije".

 Za ovo je trebalo opravdanje i to teorijsko opravdanje prava raških župana na ove zemlje, na ovu titulu. Zato i Sava i Stevan pre krunisanja ne insistiraju da je otačestvo i dedina Nemanjina Duklja; ali zato i Stevan, i Domentijan, i Teodosije, pa i rodoslovi, ponavljaju da je Nemanja poreklom iz Duklje, da je to njegovo otačestvo i dedina. Domentijan se čak izričito i poziva na „kraljevstvo ot prva" i time smatra da Stevan ima legitimno pravo na Duklju, na krunu odnosno kraljevsku titulu.

 Da se vratimo na izraze „otačestvo” i „dedina”. Ako oba izraza posmatramo sa aspekta traženja legitimnosti na kraljevsku titulu njima se ne mogu pridavati nikakav pravni smisao koji određuje kategoriju poseda u odnosu na centralnu vlast, kao što su to činili istoričari prava.

 Ovi izrazi ne znače ni „hereditas”, ni „patrimonium” niti išta tome slično. Zato nam daje pravo Nemanjina hilandarska povelja gde se kaže da je Bog darovao „našim pradedom i našima dedom obladati snpv Zemlov Srbskov”, a da ga je Bog postavio za velikog župana i da je obnovio „svoju dedinu”.

 Dakle, otačestvo znači samo otadžbina, kako je još to tvrdio Lj. Kovačević („Nekoliko pitanja o Stevanu Nemanji”, „Glasnik Srpskog učenog društva”, LVIII, 1900, 21), a „dedina” — „dedovina”, a ne specijalni oblik poseda u feudalnom naslednom pravu. Ti su izrazi upotrebljeni samo da istaknu Nemanjino poreklo iz Primorja, i time da opravdaju raški legitimitet na te oblasti i kraljevsku titulu, i ništa više.

 (* Dr Jovan Kovačević, 1920-1988, istoričar i arheolog, profesor na beogradskom Filozofskom fakultetu i šef katedre za srednjovijekovnu arheologiju. - Članak koji smo prenijeli objavljen je 1955. pod naslovom „Tradicija o Dukljanskom kraljevstvu kod Nemanjića” u „Istorijskom časopisu – Organu Istorijskog instituta Srpske akademije nauka”, V, Beograd, 291-294)

 — N a p o m e n e  „Antene M”:

 [1] IVAN BOŽIĆ (1915-1977), istoričar i univerzitetski profesor - [2] SVETI SAVA SRPSKI - [3] STEVAN PRVOVENČANI, rođen oko 1166, umro 1227, prvi srpski kralj postao 1217, krunu mu donio izaslanik Pape - [4] HILANDARSKA POVELJA nastala između 1200. i 1208. godine - [5] DOMENTIJAN, rođen oko 1210, umro poslije 1264, pisao prvu verziju životopisa Sv. Save - [6] TEODOSIJE, rođen oko1246, umro oko 1328, dopisivao životopis Sv. Save - [7] VUKAN, najstariji sin Nemanjin, vladao Dukljom po srpskoj okupaciji, prešao u katoličanstvo - [8] papa INOKENTIJE III, pontifikat od 1198. do 1216. godine - [9] Kralj MIHAILO VOJISLAVLJEVIĆ, dukljanski vladar od 1046. do 1081. - [10] GRGUR VII, ovaj papa je najkasnije početkom 1078. priznao dukljansku titulu kralja, nazvavši u pismu Mihaila: Rеx Sclavorum (Kralj Slovena) -  [11] KONSTANTIN JIREČEK (1854-1918), češki slavista - [12] VLADIMIR ĆOROVIĆ (1885-1941), srpski istoričar i univerzitetski profesor