Đakonisa iz Dokleje

Priredio: Vladimir Jovanović

Jedan od natpisa iz grada Dokleje kod Podgorice, na gornjoj je fotografiji napravljenoj 1893. godine, otkriva arhidavninu ženske uloge u hršićanskome obredu i na tlu Crne Gore: priznati status žene u kliru —— ĐAKONISE (diaconissa, διακόνισσα).

Ali, izgleda kao da je naša đakonisa iz Dokleje srazmjerno poznatija u inostranoj stručnoj javnosti, arehološkoj i istoriografskoj, nego u današnjoj Crnoj Gori. To je nepravično; jer sačuvanih poimeničnih pomena đakonisa u svjetskoj istoriji hrišćanstva i nema tako puno.

Đakonise, poznate u literaturi, po pravilu nijesu kaluđerice, iako je i takvih bivalo; a izuzetno su i udate žene. Što su đakonise značile osobito u prvim vijekovima hrišćanstva, dok je Crkva do 1054. jedinstvena? I o tome se, ne samo u Crnoj Gori, malo zna u laičkoj javnosti.

Isus Hristos Mariji Magdaleni: „idi k braći mojoj, i kaži im: Vraćam se k Ocu svojemu i Ocu vašemu, i Bogu svojemu i Bogu vašemu; - A Marija Magdalena otiđe, i javi učenicima da viđe Gospoda i kaza joj ovo” (Jovan 20:17–18)

U praksama i Pravoslavne i Katoličke crkve, odavno, izričito je zabranjeno ženama da budu dio klira — izuzev, od skoro, Aleksandrijske patrijaršije, druge po časti autokefalne jurisdikcije Pravoslavne crkve.

Aleksandrijski patrijarh Teodor II je 17. februara 2017. za đakonise rukopoložio nekoliko žena, da pomažu i to samo u svetim tajnama krštenja odraslih žena i vjenčanju; kao i u katihetskoj djelatnosti Crkve. A onda je 2. maja o.g. mitropolit Aleksandrijske patrijaršije u Zimbabveu Serafim Kikotis izvršio prvo u modernoj istoriji pravoslavlja rukopoloženje đakonise (Anđelike Molen) koje je upravo inicijacija u klir — jer je mitropolit potvrdio da će novorukopoložena „u svim pravoslavnim službama i svetim tajnama činjeti sve što i đakon (muškarac)”.

Katolička crkva je 2016. osnovala Komisiju za proučavanje ženskoga đakonata: da ispita istorijate i mogućnosti rukopoloženja žena za đakone. A u zapadnoj Evropi, Śevernoj Americi i Australiji, pokret đakonisa je oživio kao jedna vrsta asocijacija za javna dobročinstva od sredine 19. vijeka među hrišćanskim denominacijama: luteranima, anglikancima i metodistima; u ovim denominacijama ima žene i sveštenika i-ili episkopa…

Pojam đakon je od starogrčke riječi διάκονος — sluga. Za hrišćanstvo je cjelokupni ljudski rod, nezavisno od pola, bogoslužbena zajednica; a liturgijom se referiše na Tajnu večeru, tokom koje su službu služenja uz muškarce obavljale i žene, sljedbenice Isusa Hrista.

Svetiteljka Olimpija – đakonisa

Novi zavjet poziva da se bez razlike svi vjernici osposobe u njihovoj hrišćanskoj službi (Efešanima 4:11–13), a zavisno od iščitavanja konteksta tvrdi se da su žene imale određene službe u apostolskoj Crkvi (Djela 21:9; Djela 18:18; Rimljanima 16:1–4; Rimljanima 16:7; 1. Kor. 16:19; Filipljanima 4:2–3; Jovanu 20:1–18, etc).

U poslanici Galatima (3:28) veli se kako „nema muškoga roda ni ženskoga; jer ste vi svi jedno u Hristu Isusu”. A u razgovoru sa Marijom Magdalenom, tumači se, Isus Hristos upravo poziva žene da evangelizuju:

„idi k braći mojoj, i kaži im: Vraćam se k Ocu svojemu i Ocu vašemu, i Bogu svojemu i Bogu vašemu; - A Marija Magdalena otiđe, i javi učenicima da viđe Gospoda i kaza joj ovo” (Jovan 20:17–18).

Nasuprot, oni koji se zalažu da samo muškarci mogu biti klirci, tvrde za pozivanje na ove ili slične citate iz Novoga zavjeta da se, biva, radi o manipulacijama s kontekstima u kojima se „mijenja očigledno značenje” ovih tekstova; i da Isusove riječi, o jednakosti pred Bogom žena i konkretno zavjetni poziv na evangelizaciju, odnose se samo na spasenje, a ne na njihove uloge u kliru, etc. Ali, ako je tako, zbog čega su đakonise u prvim vijekovima hrišćanstva dio klira?

Svetu Olimpiju/Olimpijadu (†408) danas i u pravoslavlju i u katoličanstvu slave 25. jula/7. avgusta svake godine, a bila je kod arhiepiskopa carigradskoga Sv. Jovana Zlatoustog — đakonisa ili đakonica (nema razlike u ulozi u izvorima na latinskome ili grčkome). Ali, Olimpija nije jedina đakonisa, potonja svetiteljka; tu su i Fiva (iz 1. vijeka, slavi se 3/16. septembra), Tatjana Rimska (3. vijek, 12/25. januara), Nona (4. vijek, 5/18. avgusta), Ksenija Rimska (5. vijek, 24. januara/6. februara)…

Apostol Pavle u poslanici Rimljanima (16:1) upravo za pomenutu Sv. Fivu sugeriše ulogu crkvene služiteljke. K tome, Pavle u prvoj poslanici Timoteju (5:9 –10) veli da đakonise mogu postati one žene koje su navršile 60 godina i koje prikažu dobra svjedočanstva o svome životu.

Episkop Nikodim Milaš (1845-1915), tumač kanonâ, pisao je: „Kakva je bila služba đakonisa u apostolskome vijeku tačno se ne da opredijeliti; ali da su kliru pripadale i da su dakle nekim osobitim obredom crkvenim na svoju službu postavljane bile, može se izvesti iz riječi istoga apostola (Pavla)” („Pravila Pravoslavne crkve s tumačenjima”, I, Novi Sad, 1895, 364-365).

Službu đakonisa pominju ranohrišćanski pisci Kliment Aleksandrijski i Origen, Epifanije Salaminski, Vasilije iz Cezareje. Pomenuti svetitelj Jovan Zlatousti, te Grigorije Niski iz Kapadokije, mlađi brat Sv. Vasilija Velikoga, na djelu prihvataju liturgijsku službu đakonisa. Ipak, u spisu Didascalia apostolorum, iz 4. vijeka, ističe se da „đakonisa ne blagosilja, niti može raditi što od onoga što prezviteri i đakoni u crkvi rade, osim što vrata od crkve čuva i što prislužuje kad prezviteri krste odrasle žene” — ali i ovako preporučuje episkopima:

„Izaberi za službu ženskinjama đakonisu vjernu i svetu. Biva kadgođ da u neke kuće, đe su ženskinje ne možeš poslati đakona, zbog nevjernih; pošlji dakle đakonisu, da ne mogu nevaljalci ništa reći. Đakonisu trebamo za mnoge poslove. I prvo, kad se ženskinje krste, đakon samo na čelo ih ima pomazati svetim uljem, a poslije đakona, đakonisa neka ih dalje maže. Nije uputno da žene bude razgledavane od ljudi”. A episkopu ili đakonu da nijedna žena ne pođe bez đakonise, etc.

Još jedan spis iz 4. vijeka, Testamentum Domini nostri Jesu Christi, opisuje da đakonisa tokom evharistijskog prinošenja stoji u blizini žrtvenika s desne strane, poslije ipođakona. Najstariji obred rukopoloženja za đakonise nalazi se u Apostolskim ustavima (Constitutiones Apostolorum); episkop polaže ruku na ženu s prizivanjem Svetoga Duha za službu đakonata.

Ali, to su samo neke od verzija, neujednačene pa i kontradiktorne prakse ulogâ đakonisa. Izvori o đakonisama pominju obje vrste posvećenja za njih, i hirotonije i hirotesije — a docnije su oba ceremonijala isključivo rezervisana za muškarce: hirotonišu se sveštenici i episkopi, dok je hirotesije za muškarce đakone.

Iako đakonise za oce I Vaseljenskoga sabora iz 325. godine u Nikeji zvanično nemaju status klirika (19. pravilo: „A ovđe smo spomenuli one đakonise… one nemaju nikakvog posvećenja, one se mogu pribrojati među laike”), to se mijenja do 451. godine i IV Vaseljenskog sabora u Halkidonu, jer se u 15. pravilu izričito govori o posvećenju đakonisa:

„Za đakonisu neka se ne postavlja nikakva ženskinja prije nego što joj je 40 godina, i to tek nakon marljivog ispitivanja. Ako je, pošto je primila posvećenje za neko vrijeme u službi, pak poslije se udala, prezrijevši Božiju blagodat, neka bude anatema zajedno sa onim koji se s njom sastavio”.

15. kanon IV Vaseljenskog sabora (Halkidon, 451. godina) – za đakonise posvećenje (rukopoloženje)

Ovaj kanon, primjećeno je, protivuriječi ustanovljenoj starosnoj granici od 60 godina iz citirane poslanice apostola Pavla. Vizantijski bogoslov i istoričar Jovan Zonara iz 12. vijeka tvrdi da je apostol mislio samo na udovice, a da se kanonski propis od 40 godina odnosi na neudate žene.

Ali, uz neudate i udovice, od tada, jedan kanon omogućava da đakonisa postane i žena koja je — razvedena. Ovaj se presedan u referentnim osvrtima na opštu istoriju ženskoga đakonata nekako previđa, a sadržan je u jednoj od odredbi 48. pravila V-VI Vaseljenskoga sabora održanog 691-692. godine u Trulu (Carigrad); i ta odredba biće nam od izvjesne koristi u razmatranju mjesta i ulogu đakonise u Dokleji…

Napomenimo i da pripadnost đakonisa kliru potvrđuje Treća Justinijanova novela iz 535. godine: muškarci i žene su đakoni paralelno, dozvoljava se 40 đakonisa pri Velikoj Hristovoj Crkvi (Aja Sofiji) u Carigradu. I car Iraklije 612. pri istome hramu određuje i broj ali (obratimo pažnju) i jerarhijski redosljed s đakonisama ispred — ipođakona i čataca, muškaraca: - 60 prezvitera, 100 đakona, 40 đakonisa, 90 ipođakona, 110 čataca.

Potpuna verzija obreda posvećenja žena u đakone, praktično identična obredu za muškarce đakone, sa rubrikama i molitvama, nalazi se u Barberinijevom kodeksu (Codex Barberini) iz 780. godine.

Ali, đakonise su oduvijek imale snažnu opoziciju unutar jerarhije Crkve, koja se ponekad čini motivisana idiosinkrazijom prema ženama uopšte. Na Zapadu je najprije razvijena teorija o „urođenim slabostima ženskinja” koja implicira da nije preporučljiv opstanak službe đakonisa.

U epohama koje su uslijedile Crkva i na Zapadu i na Istoku degradira žensko đakonstvo uvođenjem strogih ograničenja, produbljujući teze o ritualnoj „nečistoći ženskinja” tokom mjesečnih ciklusa i porođaja; što im, kako se tvrdilo, „diktira njihovo odvajanje od božanskoga i svetoga”.

I dok su najkasnije do 9. ili 10. vijeka još samo neke žene i to isključivo iz redova monahinja na Zapadu posvećivane za đakonise, žensko đakonstvo na Istoku, bez monašenja, kakvo-takvo uz rijetke druge izuzetke održavalo se u Carigradu (iako je prisustvo đakonisa od kraja 12. vijeka u oltaru Aja Sofije zabranjeno); e da bi đakonise iščezle s padom prijestonice Vizantije pod Turke 1453. godine…

Taj okvirni kontekst nas dovodi do —— đakonise iz Dokleje, zvala se AUZONIJA.

Britanski arheolog, Džon A. R. Munro (1864-1944), docnije rektor Linkoln koledža u Oksfordu, sa saradnicima je 1893, sklopovši prethodno ugovor s vladom Knjaževine Crne Gore, obavljao istraživanja Dokleje. Tom je prilikom pronađen arhitrav (nadvratnik ili epistil, glavna greda koja naliježe kapitele) sa votivnim natpisom na latinskome, između krstova:

† Ausonia diac(onissa) pro voto suo et fili[o]rum suorum f(aciendum) c(uravit) †

- Prijevod: † Auzonija đakonisa se starala da ispuni svoju i želje svoje đece †

Ovaj đakonisin arhitrav bio je veličine 230 x 25,5 x 40 cm. Napominjem: „bio je”…

Jer italijanski arheolog Pijero Stikoti (1870-1953), koji je, nakon britanskih arheologa, u Dokleji, a po odobrenju knjaza Nikole, obavio najopsežnija istraživanja, piše u svojoj knjizi o „Dokleji, rimskome gradu u Crnoj Gori” (Beč, 1913) kako je arhitrav đakonise Auzonije posljednji put viđen 1902. — iskomatali ga mještani, otklesali tekst, a lomine im poslužiše u gradnji neke seoske kuće.

Danas nam je arhitrav đakonise poznat po prijepisu natpisa i fotografiji iz 1893. zaslugama britanske arheološke ekspedicije Munroa. Fotografiju je u arhivu pronašla i objavila istoričarka dr Tatjana Koprivica. Munro i saradnici u svojoj studiji „O rimskome gradu Dokleji, u Crnoj Gori” (Vestminster, 1896), liše dimenzija kamenoga bloka s natpisom Auzonije, bilježe:

„…pronađen pored kapije okrenute prema zapadnome pročelju male crkve. Blok nadvratnika je od kamena iz Spuža… Slova veličine 4 inča [10,16 cm], jasno i duboko urezana na konkavnoj lajsni u sredini nadvratnika”.

Crkva koju pominju britanski arheolozi, krstolika građevina — obično se označava pod „C”. U Dokleji su i dvije hrišćanske bazilike, sa arheološkim oznakama „A” i „B”. Temelji bazilike „B” i krstoliki temelji „C” su isprepleteni. Arheolog Stikoti građevine „B” i „C” smatra za jedan objekat, dograđivan.

Svakako najpoznatiji od hrišćanskih hramova u Dokleji je crkva Svete Marije — a to je upravo krstolika građevina „C” (odvojeno ili zajedno s bazilikom „B”).

Arheolog dr Jovan Kovačević pisao je 1967. u „Istoriji Crne Gore” (I, Titograd, 358) da su „na mjestu đe se nalazila crkva Sv. Marije u Duklji, ispod temelja crkve, nađeni ostaci bazilike; ako prihvatimo da je crkva Sv. Marije podignuta početkom 9. vijeka, možemo da zaključimo da je i ona zamijenila stariju, preslovensku crkvu”.

Krstoliki hram Svete Marije u Dokleji, najkasnije od 877. katedra Dukljanske crkve

Upravo je crkva Svete Marije u Dokleji arhiepiskopsko-mitropolitska katedra slovenske DUKLJANSKE CRKVE (Ecclesia Diocletana) — utemeljene najkasnije do 877. godine, dakle u vrijeme kada su Dukljani, naši slovenski preci, odavno doselili u ove krajeve, a Hristova Crkva tada još bijaše jedinstvena.

Ako se postanak natpisa Auzonije iz Dokleje među stručnjacima okvirno određuje između 6. i 9. vijeka, to bi moglo značiti da je ona možda bila đakonisa Dukljanske crkve.

Dr Rajko Vujičić, istoričar umjetnosti, utvrdio je određenije: „Inače se natpis prema svojim paleografskim karakteristikama vezuje za 9. vijek” („Srednjovjekovna arhitektura i slikarstvo Crne Gore”, Podgorica, 2007, 45).

Medievista dr Božidar Šekularac u knjizi „Srednjovjekovni natpisi i zapisi u Crnoj Gori od VIII do XVI vijeka” (1994), a to je preuzeto u ediciji „Književnost Crne Gore od 12. do 19. vijeka” (I, 1996), priređivač Dušan I. Sindik u saradnji sa Gordanom Tomović — izričito u egidi ističu o tekstu s arhitrava đakonise Auzonije: NATPIS NA CRKVI SEVETE MARIJE U DUKLJI.

„Ljetopis popa Dukljanina”, najstarija crnogorska istorija, pripovijeda nam da su za doba vladavine ovim krajevima „svetoga kralja” Svetopeleka naši dukljanski preci napokon hristijanizovani — a kontekst sugeriše da se to zbilo u 9. vijeku, jer se pominju djelatna nastojanja u toj misiji i Sv. Konstantina Ćirila (827-869) — pa su tada ustrojili:

- „Dukljansku crkvu, prema drevnome pravu, uredili Mitropoliju pod čijom su upravom proglasili ove crkve, a naime: Bar, Budvu, Kotor, Ulcinj, Drač, Skadar, Drivast, Pilot, Srbiju, Bosnu, Travuniju, Zahumlje”.

Pogled na dio Dokleje, fotografija britanskih arheologa iz 1893, pronašla i objavila istoričarka dr Tatjana Koprivica

Čitamo dalje u „Ljetopisu popa Dukljanina” — po smrti Svetopeleka on je „sahranjen u crkvi Svete Marije u gradu dioklijskom (in ecclesia sanctae Mariae in civitate Dioclitana) sa počastima i sa velikim ispraćajem; tada ga je sakupljeni narod plačući ožalio. A u istoj crkvi, u kojoj je sahranjen, izabrali su njegova sina Svetolika, tu su ga arhiepiskop i episkop posvetili i krunisali. Od toga dana, najzad nastade običaj da se u istoj crkvi biraju i zaređuju svi kraljevi te zemlje”.

Ne možemo pouzdano znati, ni negirati: nije li Auzonija, ako je živjela u odgovarajućem periodu 9. vijeka, učestvovala u nekom od ovih obreda kao đakonisa jerarhije Dukljanske crkve u hramu Svete Marije — ali, indikativno je da joj kameni arhitrav nađoše upravo na tom mjestu. Prema dr Vujičiću, natpis Auzonije je „zanimljiv i po tome što se vidi da su žene u Duklji učestvovale u aktivnom životu Crkve i to ne samo kao monahinje, već i kao đakonese koje su mogle imati svoju porodicu”…

Što bi, temeljeći se na jedinom izvoru o Auzoniji, natpisu, mogli o njoj doznati i pouzdanije pretpostaviti? O tome u u nastavku ove storije…

(Nastavlja se)

* Tekst je dio serijala „Kultura śećanja sa V. Jovanovićem” koji finansira Ministarstvo kulture i medija iz podfonda za dnevne i neđeljne štampane i internetske medije