Đakonisa iz Dokleje

Priredio: Vladimir Jovanović

Nakon višekratnih arheoloških ekspedicija, od 1890. sve do naših dana, među svim od identifikovanih ličnih imena u natpisima na kamenim ostacima Dokleje, AUZONIJA je nama jedina poimenično poznata građanka drevnoga grada kod Podgorice.

Posljedično je Auzonija među najstarijim ženskim imenima uopšte na tlu Crne Gore.

Auzonija, ĐAKONISA, takođe je u indeksu ne tako brojnih u svijetu poimenično nauci poznatim ženama hrišćanskim kliricima: jedina je naša pretkinja iz prvoga milenijuma nove ere koju bilježe sve relevantnije knjige o opštoj istoriji obredne službe žena.

A zahtjev za liturgijskom rehabilitacijom prakse Crkve s aktivnim učešćem žena je esencijalni za moderni hrišćanski feministički pokret.

Đakonstvo Auzonije, njezina pripadnost kliru na tlu Crne Gore, iz epohe jedinstvene Hristove Crkve, primjerom svjedoči da je nekadašnja jerarhija donekle vjerodostojnije tumačila biblijske tekstove (Novi zavjet) i nije dijelila kasnije interpretacije koje u suštini tvrde da Bog diskriminiše na osnovu biološki određenih karakteristika pola, k tome razvijajući teze o ritualnoj „nečistoći ženskinja” tokom mjesečnih ciklusa i porođaja što im, biva, „diktira njihovo odvajanje od božanskoga i svetoga”.

Takođe, i drevni primjer dukljanske Auzonije raskrinkava nedosljednosti zabrane rukopoloženja za žene u savremenim konceptima i praksama i katoličanstva i pravoslavlja (izuzevši, uporno podvlačimo, Aleksandrijsku patrijaršiju, koja nedavno obnovi žensko đakonstvo)…

Natpis dukljanske đakonise Auzonije

Slijedi nastavak storije o Auzoniji, najkasnije iz 9. vijeka građanki Dokleje, o kojoj se milenijum kasnije doznalo kad arheolozi pronađoše arhitrav (kamenu gredu) s natpisom:

† Ausonia diac(onissa) pro voto suo et fili[o]rum suorum f(aciendum) c(uravit) †  - Prijevod: † Auzonija đakonisa se starala da ispuni svoju i želje svoje đece †

Auzonija je uživala izuzetni status među elitnim građanstvom Dokleje, iz epohe kad je ovaj nekad paganski antički grad definitivno hristijanizovan, postavši u 9. vijeku prijestonica starocrnogorske slovenske arhontije Duklje.

O Auzoniji, za crnogorsku javnost još nepoznatoj „ikoni” autohtonog feminizma — prethodni nastavici serijala dostupni su preko donjega linka…

Uz očiglednost da je majka dvoje ili više đece, dosad utvrdili smo da je đakonisa Auzonija takođe imovinski dobrostojeća građanka: ktitorka krstionice (baptisterijuma) i-ili portnika Svete Marije u Dokleji — najkasnije od 877. katedri starocrnogorske Dukljanske crkve (Ecclesia Diocletana).

Baptisterijum Lateranske saborne crkve iz 4. vijeka u Rimu, uzoru za krstionicu katedre Dukljanske crkve

Krstionica u dukljanskoj arhiepiskopsko-mitropolitskoj katedri, a to je po onda uobičajenoj formi uz zdanje crkve zasvođeni objekat s bazenčićem za vodu u koju su ritualno uranjali krštene — upućuje na dovršetak hristijanizacije naroda Dukljana, naših slovenskih predaka.

Napomenusmo kako „Ljetopis popa Dukljanina”, najstarija crnogorska istorija, kontekstom sugeriše da su Dukljani napokon hristijanizovani u 9. vijeku, jer se s tim u vezi pominju prethodna djelatna misionarska nastojanja i Svetoga Konstantina Ćirila (†869).

„Načinjeno je veliko veselje” — opisuje dovršetak pokrštavanja „Ljetopis popa Dukljanina” — „i hrišćani, spuštivši se sa planina i skrivenih mjesta, đe su bili rasuti, počeše da hvale i blagosiljaju ime Gospoda, koji spašava one koji se u Njega uzdaju”.

Ovakav izvještaj o hristijanizaciji oslikava masovnost, a to uključuje i obredno pokrštavanje Dukljanki. Već smo napomenuli da su đakonise ondašnje Crkve, poput Auzonije, imale specifičnu ulogu u ovoj svetoj tajni; jer bi inicijantkinje, žene i đevojke, dakle i mlade i starije, i udate i neudate i udovice — bez odjeće, doslovno nage — radi krštenja obredno silazile u vodu. Ne moramo pojašnjavati zbog čega se blisko prisustvo muških klirika u tom dijelu obreda smatralno neprikladnim.

A docnije, prihvatanje da se postavi zavjetni natpis đakonise Auzonije na svima očiglednoj vanjštini katedre Svete Marije, na krstionici i-ili portniku apside na zapadnoj strani crkve — tu se nalazio i oltar — dokaz je opštega javnoga priznanja vandrednih zasluga koje je ona imala za grad Dokleju, a time u cjelini i Duklju….

Prelazimo na utvrđivanje pitanja braka Auzonije. To je suštinski važan aspekt. Logično, zaključuje se da je Auzonija, kao hrišćanka, uz to članica klira, a imala đecu, u nekom periodu morala biti udata.

„Auzonija je spomenvši svoju đecu” — piše dr Geri Mejsi, profesor teologije na Santa Clara University — „ostavila dokaz da je udata” („The Hidden History of Women's Ordination: Female Clergy in the Medieval West”, 2007, Oksford, 69).

Istina, Auzonija je mogla, mada je to rjeđe bivalo — u praksi do oko polovine prvoga milenijuma, a uslijed nepostojanja detaljnije zapisanih crkvenih kanona i neujednačenosti hrišćanske prakse u raznim područjima ondašnje vaseljene — biti posvećena za đakonisu i dok je bila udata, tj. dok je imala muža.

Ali, rukopoloženje udate žene, prikazali smo u prvome od nastavka naše storije o Auzoniji, bilo bi nekanonsko nakon što je 451. godine IV Vaseljenski sabor u Halkidonu usvojio limitirajući 15. kanon, koji implicira da se rukopolažu samo neudate, a eksplicira kako po rukopoloženju brak nije moguć: „Za đakonisu… Ako je, pošto je primila posvećenje za neko vrijeme u službi, pak poslije se udala, prezrijevši Božiju blagodat, neka bude anatema zajedno sa onim koji se s njom sastavio”.

A pošto se muž Auzonije u natpisu i ne pominje, malo je vjerovatno da je ona bila u braku i kad je arhitrav u Dokleji postavljen. Štoviše, čini nam se nemogućim da bi patrijarhalno hrišćansko okruženje Dokleje imalo razumijevanje za ignorisanje pomena živog joj i zakonitog supruga, a isto tako i pokojnog; u svakom slučaju oca njezine đece — i to u natpisu koji je javno izložen ne samo usred urbaniteta, nego doslovno na sakralnome objektu.

Preostaju, dakle, moguće tri opcije: - ili, bijaše Auzonija razvedena od muža (koji je bio laik tj. nije bio klirik, sveštenik ili đakon, ili ako joj je muž bio klirik, a potom za grijehe razvoda zbog svoje krivice raščinjen, vraćen u red laika); - ili Auzonija, kad se arhitrav postavljaše, naprosto je udovica; - ili se, po presedanu, Auzonija prethodno razvela od muža koji je zatim postao — episkop.

Sva tri slučaja mogu da pomognu da shvatimo zbog čega u zavjetnome natpisu Auzonija fakat pominje sebe i đecu, ne i njihova oca: ni živoga, ni mrtvoga.

Naime, vjerujemo da se Auzonija u nekom trenutku razvela od zakonitoga supruga s kojim je imala đecu i tek onda postala đakonisa.

Jer, uprkos imperativu da je brak nerazvedljiv (indisspluile) — jedna od svetih tajni, te uprkos shodnoj primjeni strogosti kanona u ondašnjoj Crkvi, a po onoj novozavjetnoj da što je „Bog sastavio, čovjek da ne rastavlja” — razvod ipak nije potpuno nemoguć i crkvene vlasti su ga odobravale uz propisane uzroke.

Smrt jednog od supružnika da bi se konstatovao prestank braka „višom silom”, ne mora biti doslovno biološka; nego, tumačilo se u odnosnim kanonskim propisima i crkvenoj praksi — a skupa su od sredine prvoga milenijuma n.e. oblikovale i državno grčko-rimsko zakonodavstvo — moralna i religiozna smrt jednog od supružnika jednaka je onoj biološkoj; dakle, opet po „višoj sili”.

Rekonstrukcija izgleda jednog od zadnja u Dokleji

Naime, potvrđeno je i sveto-carskim aktima Konstantina (4. vijek), te Justinijana (6. vijek), da ih ne nabrajamo, te praksom u prvome milenijumu hrišćanstva da je ravna uslovu biološke i moralno-religozna smrt u ovim slučajevima: - ili preljube; - ili kakva prijestupa muža ili žene koji za sobom povlači kaznu na smrt ili doživotno robijanje; - ili odustajanje nekog od supružnika od hrišćanske vjere.

Imalo je i drugih uslova (ili povoda) za razvod, no oni se tiču eventualno psiho-fizičkih stanja, ili dugoga stranstvovanja bez traga i glasa nekog od supružnika; ali nam takvi nijesu od važnosti jer ne povlače za sobom konsekvencu upečatljive stigmatizacije u kojoj ex bračni partner/partnerica trajno ostaje — nepomenik/nepomenica.

Uparvo takav status — nepomenika — proizilazi za muža đakonise Auzonije i oca đece joj u ktitorskom natpisu. Po svemu sudeći muž joj nije bio sveštenik, nego laik; ako i jeste bio sveštenik, a do razvoda je došlo njegovom krivicom, to bi za muža samo pojačalo konsekvence nepomenika. Evo objašnjenjâ.

Analizirajući „pravne pošljedice razvoda” u istoriji crkvene teorije i prakse, episkop dr Nikodim Milaš, tumač kanonâ, navodi kako „u pogledu đece, koja se nađu poslije razvedenoga braka, propisano je, da ta đeca ostanu nevinoj strani u razvodu, premda nadležna vlast može i drukčije narediti, ako nađe da je to cjelishodnije po đecu”.

„Staranje o vaspitanju đece leži na ocu, ma bio on ili ne bio kriv u razvodu, a u slučaju siromaštva očeva i bogatoga stanja materinoga, staranje o tome prelazi na mater”, nastavlja Milaš. „Riješenje i ovoga pitanja spade u nadležnost vlasti, koja proglašuje razvod” („Pravoslavno crkveno pravo”, Mostar, 1902, 679-670).

Citat je idealna shema da je preslikamo u potrazi za detaljnijim kontekstom oko Auzonije.

Proizilazi: razvela se od muža, oca đece joj, a do razvoda nije došlo njezinom krivicom, naprotiv. Muž je krivac, a krivica mu je ravna uslovu biološke smrti, naime to je moralno-religozna smrt, zbog njegove: ili preljube, ili nekog prijestupa za koji kažnjen egzekucijom na smrt ili doživotnim robijanjem, ili zbog njegova odustajanja od hrišćanske vjere.

Bilo koja od ovih krivica bi ga ujedno čini apsolutno neprihvatljivim za hrišćansku Dokleju: o njemu ne može biti pomena u Auzonijinom natpisu na hrišćanskoj bogomolji, krstionici i-ili portniku.

Po razvodu, Auzoniji su pripala đeca, jer, citirasmo, „propisano je, da ta đeca ostanu nevinoj strani u razvodu”; a presedana, da „nadležna vlast može i drukčije narediti, ako nađe da je to cjeljishodnije po đecu”, očigledno nije bilo.

Položaj Dokleje, mapa Pavla A. Rovinskog objavljena 1909.

Isključena je i opcija da, po razvodu, „staranje o vaspitanju đece leži na ocu, ma bio on ili ne bio kriv u razvodu”. Čak ne samo iz razloga što je Auzonijin bivši suprug možda bio osuđen zbog kakva prijestupa na smrt ili na doživotni zatvor. Nego, moguće, i zbog propisa da „u slučaju siromaštva očeva i bogatoga stanja materinoga, staranje o tome prelazi na mater”.

Dakle, đeca su po razvodu ostala Auzoniji, jer je svakako zadovoljavala i odredbu „bogatoga stanja materinoga”, tj. raspolagala možda naslijeđem od svojih roditelja, rodbine ili predaka.

Najbolji je dokaz imovinskih prilika Auzonije potonje njezino ktitorstvo: zdanje ba krstionice i-ili portnika. Činjenica da se u Auzonijinom zavjetnom tekstu pominju i đeca joj, dodatno upućuje da su po razvodu uz nju ne samo rasla nego i isključivo vaspitavana, a ne uz oca; naime, po brakorazvodnici, pripade joj i „staranje o vaspitanju đece”.

Ovaj sinopsis, dakle, isključuje mogućnost da je đakonisa Auzonija bila udovica u momentu kad je arhitrav s njezinim ktitorskim natpisom postavljan u kompleksu crkve Svete Marije u Dokleji. Da joj je muž bio pokojni, a da se od njega nikada nije razvodila, pomenula bi ga svakako, još više jer tu pominje i đecu: ako to ne bi uradila iz nekih svojih intimnih razloga, a onda bi svakako morala jer bi bezrazložno ignorisanje izazvalo konsternaciju u hrišćanskoj Dokleji, dakle u osnovi dominatno patrijarhalnoj javnosti — nevjerovatno bi bilo da joj arhitrav opstane na svetomarijanskom kompleksu Dokleje.

Ali, ovaj naš sinopsis je tačan ili približno tačan samo pod uslovom da se Auzonija razvela, ne po svojoj krivici, od muža, običnog građanina - laika, tj. muža koji nije bio sveštenik (prezviter ili đakon); a ukoliko je i bio, morao je, zbog sagrješenja za brakorazvođe, biti raščinjen, te svjedno opet postati laik.

Međutim, da li se desio presedan tj. ondašnja od Crkve jedino dozvoljena varijanta da supružnici između sebe sporazumom tj. obostrano dobrovoljno raskinu brak? Takav presedan je pod samo jednom jedinom okolnošću odobren crkveno-kanonskim propisom.

Ostaje da pregledamo i nije li se Auzonija dogovorno razvela od supruga — koji je od crkvenih vlasti izabran da bi, poslije razvoda, bio hirotonisan za episkopa…

(Nastavlja se)

* Tekst je dio serijala „Kultura śećanja sa V. Jovanovićem” koji finansira Ministarstvo kulture i medija iz podfonda za dnevne i neđeljne štampane i internetske medije