Đakonisa iz Dokleje

Priredio: Vladimir Jovanović

O fenomenu jedine ikada pripadnice hrišćanskoga klira na tlu Crne Gore —— AUZONIJI —— sproveli smo zahtjevnu investigaturu u pokušaju da o njoj više doznamo i pouzdanije pretpostavimo. Temeljeći se na arhidavnini teksta iz njezina natpisa, te konsultujući posredne izvore (arheološke nalaze, literaturu crkveno-kanonsku i istoriografsku), preispitali smo oko lika i djela Auzonije različite aspekte u četiri nastavka serijala koji su dostupni preko donjega linka.

Slijede naši zaključci:

- Da je Auzonija članica klira s rukopoloženim činom đakonise (đakona-žene), ali i ktitorka, dokazuje se votivnim natpisom s dva krsta na latinskome (veličina slova 10,16 cm) koji je bio duboko urezan na konkavnoj lajsni arhitrava, tj. nadvratniku od kamene grede (dimenzije 230 x 25,5 x 40 cm). 

- Arhitrav je bio postavjen na jednome od hrišćanskih hramova u gradu Dokleji, kod Podgorice, a glasio je: † AUSONIA DIAC(ONISSA) PRO VOTO SUO ET FILI[O]RUM SUORUM F(ACIENDUM) C(URAVIT) † - Prijevod: † AUZONIJA ĐAKONISA SE STARALA DA ISPUNI SVOJU I ŽELJE SVOJE ĐECE †

-  Auzonija je živjela u 9. vijeku, a dokazi su: a) oblik slova na natpisu i b) vrijeme izgradnje hrama tj. dograđenog dijela na zapadnoj strani hrama kod čijih su ostataka arheolozi, milenijum kasnije, pronašli arhitrav. Paleološka analiza utvrđuje da je natpis tipičan za 9. vijek. Auzonijin arhitrav se nalazio na građevinski pridodatom dijelu „krstolike crkve” (ovaj nezvanični naziv joj dali arheolozi, po temeljima u obliku grčkoga krsta), a koja je i u svojoj osnovi hronološki najkasnije sagrađena hrišćanska bogomolja od sve tri poznate u Dokleji — takođe u 9. vijeku. 

- Iz natpisa je jasno i da je Auzonija majka najmanje dvoje đece, nije isključeno da ih je imala i više. Budući da je hrišćanka, đeca su iz prvog i jedinog joj braka. 

- Auzonija je rukopoložena za đakonisu poslije razvoda od muža. Krivica je za razvod muževljeva, iz nekog od tri razloga zbog kojih Crkva, arbitar oko prestanka svete tajne braka, biološku smrt nekog supružnikâ izjednačava sa smrću moralno-religioznom. A to su ove krivice: preljuba; zločin za koji je od državnoga suda presuđen na smaknuće ili vječitu robiju; odricanje od hrišćanstva. 

- Auzonijin bivši muž, dakle, za Crkvu je po razvodu mrtav u moralno-religioznom smislu, ili možda doslovno mrtav (osuđen na smrt). Ovakvom stigmatizacijom se objašnjava i zbog čega je ex suprug za Auzoniju „nepomenik” u natpisu, uprkos većini drugih u svijetu poznatih epigrafskih nalaza s pomenima đakonisa u kojima se doslovno ili iz konteksta uglavnom shvataju aspekti njihovih bračnih relacija. 

- Postavši po razvodu „udovica”, Auzonija je posvećena za đakonisu zahvaljujući i ličnom i ugledu porodice iz koje je potekla, vjerovatno starośedilaca Dokleje; a što su sve crkvene vlasti zbirno cijenile. Kako je u Dokleji arhijerejska katedra, tu je i izvršen obred njezina rukopoloženja u đakonisu. Đeca su rasla i vaspitavana kod nje. Imovinski je dobrostojeća, naknadni dokaz tome je: da je s đecom u prilici da bude ktitorka. Kad je arhitrav postavljen na „krstolikoj crkvi” đeca su joj poodrasla, jer su u uzrastu da shvataju značenje ktitorstva.

- Auzonija je imala vanredne i za života od sugrađana Dokleje priznate doprinose u hristijanizaciji slovenskih Dukljana, naših predaka, koji su dotad, uz izuzetke, dominantno pagani. 

- Kako svjedoče slavni i za tu temu jedini pisani izvori, i „De Administrando Imperio” vizantijskoga cara Konstantina VII Porfirogenita i „Ljetopis popa Dukljanina”, pokrštavanje slovenskih Dukljana i time njihova (posljedično i naša) hristijanizacija u načelu se odigrala u 9. vijeku, tj. upravo u vremenu u kojem je živjela Auzonija. 

- Ali, uprkos ritualnom pokrštavanju, hristijanizacija Dukljana je bio proces, tj. nije desio odjednom, već je potrajao, barem u par generacija i ne bez kolebanja. Tradicionalni slovenski i kultovi ostataka populacije prije doseljavanja Slovena nijesu lako iščezavali. U Dokleji i drugim krajevima Duklje su stoljećima ranije bila svetilišta nehrišćanske religioznosti. Tu je i poliitčki aspekt kod prvih generacija pokrštenih Dukljana, jer je postojanost njihove hristijanizacije u vezi sa skokovitim relacijama prema i Vizantiji i Papi u Rimu. I „Ljetopis popa Dukljanina” sugeriše da je dukljansko hrišćanstvo i nakon načelnog pokrštavanja imalo ozbiljnu unutrašnju opoziciju. Uspjeh okončanja hristijanizacije je zavisio i od nekog ko je poput đakonise Auzonije ličnim primjerom i misionarskim umijećem mogao da vjerodostojno posvjedoči postulate za ondašnju većinu Dukljana strane konfesije, koja im nije „prađedovska”.

- Pokrštavanje Dukljana, o kojem izvještavaju Porfirogenit i pop Dukljanin, podudarno je s arhivskim podacima da je najkasnije 877. godine, moguće i prije, ustrojena Dukljanska crkva (Ecclesia Diocletana). Arhiepiskopsko-mitropolitska joj je katedra Svete Marije imala śedište u Dokleji. Tada je Dokleja uz crkvenu i prijestonica arhontije Duklje, jedne od „sklavinija”, tj. slovenski entitet u „komoveltu” Vizantije. Arhonta Duklje samostalno biraju Dukljani, ali je vazal cara u Konstantinopolju. Auzonija, ako ne jedina đakonisa u arhontiji Duklji, onda je sigurno najistaknutija u kliru s ulogom širenja hrišćanstva među Dukjankama. Kult Marije Prečiste Djevice svakako je u vezi s podsticanjem hristijanizacije žena u Duklji; u toj epohi, liše Dokleje, sagrađene su svetomarijanske crkve u Kotoru, Budvi, Krajini…

- Jerarhijski je uloga Auzonije vezana za katedru Svete Marije Dukljanske crkve koja se sastojala od zdanjâ u istočnome dijelu grada: bazilike s hramom koju arheolozi obično označavaju „A”, najkasnije je od 877. arhiepiskopsko-mitropolitski (vladičanski) dom; zatim, tu je bazilika „B”, a najmanja i najmlađa je „C” — pomenuta „krstolika crkva”. 

- Pri „krstolikoj crkvi”, dograđena je krstionica (baptisterijum) i-ili portik sa bazenčićem za vodu u koju su Dukljani i Dukljanke tokom obreda primanja svete tajne krštenja pogružavani (uranjani). Upravo tu je, milenijum kasnije, pronađen arhitrav Auzonijin — đakonisa je sa sinovima ktitorka ovoga baptisterijuma.

- Kako i Porfirogenit i pop Dukljanin sugerišu masovnost pokrštavanja, to uključuje vjersku konverziju i muškaraca i žena. „Baptizma” (βάπτισμα, váptisma) ili prevedeno „uranjanje (duboko u vodu)”, dio je obreda krštenja. U Dokleji, đakonisa Auzonija je imala speciifčna zaduženja tokom ovoga obreda za inicijantkinje (žene koje su krštavane). 

- Praksa Hristove Crkve za konverziju iz paganskih kultova u hrišćanstvo, iako neujednačena, nije obuhvatala samo jednokratni akt krštenja, nego i prethodne višeneđeljne grupne pripreme s katihetskim poučavanjem, molitvama, često i egzorcizmom. Nezavisno od pokrštavanja paganskih naroda, poput Dukljana, najčešće u prvome milenijum hrišćanstva nije bila praksa da i đeca hrišćana primaju ovu svetu tajnu, nego uglavnom punoljetni muškarci i žene. Ali, što se tiče ženskih osoba (đevojaka, supruga, udovica, razvedenih), i prije i poslije krštenja, za svaki kontakt arhijereja, sveštenika ili đakona — propisana je obaveznost da bude u prisustvu đakonisa, dakle i Auzonije. 

- Didascalia apostolorum iz 4. vijeka zapovijeda arhijerejima: „izaberi za službu ženskinjama đakonisu vjernu i svetu”, jer „đakonisu trebamo za mnoge poslove”, tj. „đe su ženskinje” da im nadležni arhijerej (zbog posljedičnih glasina i sablazni) ne šalje đakona muškarca, no „pošlji dakle đakonisu", a najprvo — „kad se ženskinje krste”. 

- Akt se krštenja obično u vremena ondašnja obavljao na Vaskrs. Arhijerej bi uz molitvu osvetio vodu u bazenčiću krstionice. Kako nalaže Didascalia apostolorum, kada se radi o inicijantkinjama, dakle ženskim osobama koje je trebalo krstiti, „đakon samo na čelo ih ima pomazati svetim uljem (mirom), a poslije đakona, đakonisa neka ih dalje maže”. Inicijantkinje bi se, shodno ritualu, odrekle đavola i njegovih djela, ispovijedile vjeru u Trojicu. I onda, razodjenuvši se — potpuno nage — bile pogružene u baptisterijumu, potom u bijelu odjeću obučene. Đakonisa Auzonija u ovome dijelu obreda je ordinirala ispred klira, jer kako zapovijeda Didascalia apostolorum: „nije uputno da žene budu razgledavane od ljudi”. 

- Uloga Auzonije u svojstvu đakonise obuhvatala je i druge aspekte djelatnosti klira tokom svetotajinskih i drugih obreda; ali i javno dobročinstva, poput prikupljanja milostinje za sirotinju, te staranja o izdržavanju udovica i njihove đece, bolesnih... 

- Fakti da je Auzonijin ktitorski natpis na jednoj od bogomolja usred urbaniteta Dokleje postavljen i da je tu opstao čitav naredni milenijum, makar i u ruševinama na istome mjestu, do 1893. i identifikacije od strane arheologa — nepobitno svjedoče o društvenome ugledu koji je među sugrađanima i dukljanskim narodom u cjelini uživala iz nabrojanih ili možda i još nekih hvalevrijednih zasluga; i da do upokojenja nije prekršila zavjet dat pri rukopoloženju za đakonisu.

- Đakonstvo Auzonije, njezina pripadnost kliru na tlu Crne Gore iz epohe jedinstvene Hristove Crkve, svjedoči da je i jerarhija starocrnogorske Dukljanske crkve — pod čijim su omoforom naši preci primili u 9. vijeku hrišćanstvo — donekle vjerodostojnije tumačila ulogu žena iz biblijskih tekstova (Novi zavjet), ili poslanaca apostola Pavle (Rimljanima 16:1, Timoteju I 5:9 –10) ili iz 15. kanona IV Vaseljenskoga sabora o rukopoloženju u klir đakonisa. Drugim riječima, dukljanska jerarhija iz te epohe nije dijelila kasnije dominantne interpretacije u pravoslavno-katoličkim jurisdikcijama koje u suštini tvrde da Bog diskriminiše na osnovu biološki određenih karakteristika pola.

- I primjer dukljanske đakonise Auzonije raskrinkava nedosljednosti zabrane rukopoloženja za žene u savremenim konceptima i praksama i katoličanstva i pravoslavlja (liše, rekosmo, Aleksandrijske patrijaršije). A na provjerljivoj istorijskoj dokazanosti postojanja đakonisa, najmanje tokom čitavoga prvog milenijuma crkvene vaseljene, temelji se i zahtjev modernog hrišćanskog feminizma za rehabilitaciju statusa žena u kliru. 

- Iako Auzoniju poimenično u svijetu bilježe u referentnijim knjigama i naučnim radovima o istorijskoj ulozi žena u kliru, za crnogorsku javnost još je nepoznata, takođe i neotkrivena „ikona” autohtonog feminizma. Ova žena, majka i građanka Dokleje, djelatnu titulu i status u društvu izborila je upravo unutar Crkve, čije najjače moderne denominacije na ovim prostorima ostaju bastioni konzervativizma, diskriminacije, štoviše i idiosinkrazije prema ženskome polu. 

- Ujedno je Auzonija, koliko nam je poznato, jedina od arheološke struke poimenično identifikovana građanka drevne Dokleje. Posljedično je Auzonija među najstarijim crnogorskim ženskim imenima.

(Kraj)

* Tekst je dio serijala „Kultura śećanja sa V. Jovanovićem” koji finansira Ministarstvo kulture i medija iz podfonda za dnevne i neđeljne štampane i internetske medije