Bokelji za Crnu Goru – krvna povezanost, istovjetnost vjere i zajednički interesi

Piše: Dr Slavko Mijušković, akademik *

Istorijske veze i odnosi Crne Gore i Boke Kotorske zaslužuju svestrano naporedno izučavanje i obradu.

Još u vrijeme DUKLJANSKO-ZETSKE DRŽAVE Boka Kotorska se nalazila u njenom sklopu, a njeni vladari su imali i svoj dvor u Kotoru.

Bodinova udovica, kraljica Jakvinta, vodila je iz Kotora borbu da bi obezbijedila prijesto svome sinu Đorđu. Pošto je Nemanja između 1181. i 1186. godine zauzeo Južno primorje, Boka je ušla u sklop Duklje, kojom je vladao njegov najstariji sin Vukan, koji je nosio TITULU KRALJA DUKLJE, što dokazuje i natpis na crkvi sv. Luke u Kotoru iz 1195, u kome stoji da je crkva podignuta 1195. za vrijeme vladanja Vukana kralja Duklje.

U ovo vrijeme veze Boka sa zaleđem postaju intenzivnije, a za vrijeme Nemanjinih nasljednika, kada Kotor postaje glavna izvozna i uvozna luka Zete i daljeg zaleđa, poprimaju velike razmjere na ekonomskom, kulturnom i duhovnom polju.

Smatrajući Duklju, odnosno Zetu, sa njenim primorjem kao jedinstvenu prirodnu i upravnu cjelinu, Sava Nemanjić je za vladanja Stevana Prvovjenčanog osnovao i zasebnu Zetsku episkopiju, na Prevlaci u Boki Kotorskoj [** - vidi napomene „Antene M” ispod teksta], koja će zatim prerasti u mitropoliju i postojati sve do porušenja Prevlačkoga manastira sv. Arhanđela Mihaila 1452. godine [***].

Po raspadu nemanjićke države i kratkotrajnom vladanju Bokom ugarskoga kralja i Tvrtka I, Boka je došla pod mletačku vlast i pod njom ostala sve do 1797. godine. Za vrijeme dutograjne mletačke vladavine Boka će nastaviti da održava tijesne veze sa Crnom Gorom. Razlog takvih veza je dobro definisao jedan visoki mletački funkcioner za Boku, tvrdeći:

- „KRVNA POVEZANOST, istovjetnost vjere i zajednički interesi vezuju veći i jači dio Bokelja za Crnu Goru".

Jedan od važnih činilaca, koji su znatno uticali na održavanje prisnih veza Crnogoraca i Bokelja, jeste i SVJESNOST BOKELJA O SVOME CRNOGORSKOM PORIJEKLU, koja je svjesnost ranije bila prisutna i kod Bokelja katoličke vjere.

Naime, pojedina naselja u Boki — kao Škaljari, Špiljari, Dobrota, Ljuta, Perast — iako po porijeklu stanovništva isključivo crnogorska, štaviše CRNOGORSKIJA OD MNOGIH NASELJA U STAROJ CRNOJ GORI, pa i samog Cetinja, bila su isključivo katolička, jer u njima ranije nije bilo pravoslavnih crkava, pa su oni koji su se sukcesivno naseljavali iz obližnjeg zaleđa prelazili u katoličku vjeru; ali se i kod njih uspomena na crnogorsko, pravoslavno, porijeklo sačuvala u njegovanju krsne slave (koje inače nema katolika) i drugih CRNOGORSKIH OBIČAJA, kao i u POŠTOVANJU CRNOGORSKIH SVETINJA, naročito SV. PETRA CETINJSKOGA i SV. VASILIJE OSTROŠKOGA, čijem ćivotu i sada neki Bokelji katolici idu da se poklone.

Zahvaljujući mletačkome tolerisanju jurisdikcije cetinjskih vladika nad pravoslavnim življem u Boki, između Bokelja i Crnogoraca su održavani svakodnevni kontakti, jer Bokelji su u CETINJSKIM VLADIKAMA gledali ne samo crkvene starješine, već na izvjestan način, I SVJETOVNE POGLAVARE, kojima su pribjegavali u riješavanju raznih svojih problema, naročito međusobnih sporova; a pogotovu u pitanju vođenja, skupa sa Crnogorcima, borbenih akcija protiv Turaka kao i francuskih i austrijskih okupatora u Boki.

Zbog velikog poštovanja, odanosti i zahvalnosti mnogi Bokelji su vršili zavještanja i davali poklone CETINJSKOME MANASTIRU, a među zavještanjima najvrijednije i najznačajnije je zavještanje Njegošu poluostrva Prevlake, starog śedišta zetskih episkopa.

Svakodnevni kontakti Bokelja i Crnogoraca održavani su uzajamnom trgovinom. Najvažniji centar za ovu trgovinu bio je Kotor, đe je pred śevernim gradskim vratim postojao i CRNOGORSKI PAZAR, pa zatim Risan i Budva; a i u ostala mjesta Boke Crnogorci su donosili na prodaju svoje proizvode naročito sir, sitnu stoku i sušeno meso, kastradinu i pršute.

S obzirom na navedene veze, sasvim je shvatljivo i uzajamno pomaganje Crnogoraca i Bokelja u raznim iskušenjima, naročito u borbama protiv zajedničkih neprijatelja; a takvih borbi je bilo mnogo; pa ćemo se ovđe zadržati samo na nekima od njih.

Kad je u septembru 1645, tj. prve godine Kandijskoga rata, skadarski paša sa 3.000 ljudi upao u Crnu Goru da nasilno naplati harač, Crnogorci su mu, potpomognuti Bokeljima, pružili oružani otpor i u žestokoj borbi od 16. septembra izvojevali pobjedu, prinudivši pašu da se, uz gubitak od 100 ljudi i veliki broj ranjenika, povuče u Podgoricu.

Avgusta 1649. jedan odred Bokelja, uglavnom Grbljana, Maina i Pobora, stigao je na Cetinje i tu se ulogorio, da bi pomogao namjeravanim borbenim akcijama Crnogoraca protiv Turaka. Zbog ovoga angažovanja Bokelja, skadarski paša se spremao da maja 1650. napadne Grbljane, Maine i Pobore sa jednim velikim odredom, a o tim pašinim namjerama obavijestio ih je cetinjoki vladika: „Znajte u istinu kako protiv vas dolazi velika vojska, kakva se za mnogo godina nije viđala…”

Još aktivnija i življa saradnja Bokelja i Crnogoraca u borbi protiv Turaka odvijala se u toku Morejskoga rata (1684-1699). Već u poznatoj BICI NA VRTIJELJCI 1685. godine učestvovali su i Bokelji pod komandom BAJA PIVLJANINA, ali ne kao plaćenici, već kao dobrovoljci.

Ne znamo koliki je broj Bokelja učestvovao, jer sigurno prevazilazi onaj koji smo mogli izvesti iz spisa kancelarije mletačkoga vanrednog providura za Boku, ali u ovim spisima nema posebnog popisa učesnika, već samo sasvim uzgrednih pomena nekih od njih, a to su: - grbaljski guvernadur Niko Lazarević i Rade Kebelo iz Dobrote, zatim Petar Tomin iz Luštice, pa Nikola Kuman iz Budve i, na kraju, Đuro Antović iz Krtola.

Ova posljednja dvojica su poginula na Vrtijeljci, dok su se ostala trojica vratila kući. S obzirom na učešće grbaljskoga guvernadura, možemo praviti sasvim uvjerljivu pretpostavku da je u Bici na Vrtijeljci učestvovao veći broj Grblja.

U borbenoj saradnji sa Crnogorcima tokom Dugoga morejskog rata naročito se istakao Kotoranin Zane Grbičić. Njemu su mletačke vlasti povjerile komandu nad svojim plaćenicima i nad bokeljskim dobrovoljcima. On je sa svojim odredom mnogo doprinio oslobađanju Herceg-Novoga od Turaka 1687. godine, kojom prliikom je učestvovao u borbi i „znatan broj Crnogoraca" [****].

Poslije ove zajedničke borbene akcije Crnogoraca i Bokelja na tlu Boke, nastaviće se, pod komandom Zana Grbičića, zajednička uspješna borba protiv Turaka po raznim krajevima Crne Gore i Hercegovine, o čemu smo opširno pisali na drugome mjestu.

Da se Grbičić svojom borbenom sposobnošću i taktom istakao i osvojio naklonost Crnogoraca ubjedljivo govori i pismo od 9. juna 1688. koje je vladika Visarion uputio generalnome providuru za Dalmaciju i Albaniju, a u kome, pored ostalog, stoji:

- „… molili smo Vas da nam ustupite kavalira Zana Grbičića da dođe među nas, da nam zapovijeda, a da ga mi slušamo. Njegovom i Božjom pomoću dobro smo se ponijeli, naćeravši na sramno povlačenje skadarskog pašu, koji je sa velikom vojskom bio krenuo protiv ovih krajeva… Mi smo zadovoljni da nam Grbičić pomaže i da rukovodi sa nama...”

O ovome vladičinom traženju generalni providur je 7. jula 1688. obavijestio mletački Senat; a ovaj se složio sa tim da se Grbičić uputi sa posadom od 100 ljudi na Cetinje u svojstvu guvernera Crne Gore, koju je dužnost on preuzeo početkom novembra 1688. godine; i na istoj ostao do zauzimanja Cetinja od strane Sulejman-paše, 27. septembra 1692.

Kratko vrijeme po turskoj objavi rata Rusiji, na proljeće 1711, obnoviće se i crnogorske borbe protiv Turaka. O tim borbama, koje su se vodile počev od Nikšića po mnogim drugim krajevima Crne Gore, i o velikom učešću Bokelja u njima, opširno smo pisali u našem radu „Događaji u Crnoj Gori od pojave Miloradovića do Numan-pašinog pohoda (1711-1714)". Govoreći u ovome radu o Bici na Carevu lazu, nijesmo naveli zapis s kojim raspolažemo, a koji glasi: 

„Godine 1712. otišlo je u pomoć Crnogorcima 300 Grbljana sa dva barjaktara: Batrićem Bajkovićem i Radom Ljepavićem. Na Carevu lazu poginulo je od njih ravno 70 sa oba barjaktara".

I za vrijeme napada Numan-paše Ćuprilića Bokelji su nastavili pomagati Crnu Goru, pa je vanredni providur za Boku, kako stoji u jednom njegovom izvještaju od oktobra 1714, naredio ovim mletačkim podanicima u Boki da, pod prijetnjom najstrože kazne, ne smiju pružati Crnogorcima nikakvu pomoć, ali se u istom izvještaju žali da nema dovoljno vojske da to spriječi.

Ovo naređenje je uslijedilo prije turske objave rata Mletačkoj republici (25. novembra 1714), kada je ona još nastojala da se ne zamjeri Turskoj dozvoljavajući Bokeljima da prelaze u Crnu Goru radi oružane pomoći Crnogorcima; što je, inače, ne samo dozvoljavala već i pomagala kad se nalazila u ratu sa Turskom…

(Nastavlja se)

-  N a p o m e n e  „Antene M”

* S L A V K O   M I J U Š K O V I Ć rođen je 1912. u Kotoru. Diplomirao 1936. na Filozofskome fakultetu u Beogradu, u Dubrovniku i Parizu se specijalizovao u oblastima arhivistike i paleografije, doktorirao 1965. u Skoplju sa tezom o „Kotorskoj mornarici”. Radio u Državnome arhivu u Kotoru. U ediciji crnogorske Luče, 1967. objavio uopšte prvo štampano izdanje „Ljetopisa popa Dukljanina” u Crnoj Gori, naše prve pisane istorije. Redovni član Crnogorske akademije nauka i umjestnosti (CANU). Umro 1989. godine. Tekst koji ovđe prenosimo, pod izvornim naslovom „Istorijske veze Crne Gore i Boke Kotorske” Mijušković je saopštio na skupu koji je 26-27. aprila 1985. održan u CANU o „Prošlosti Crne Gore kao predmetu naučnoga istraživanja i obrade”.

** Mijušković se za tvrdnju da je „Sava Nemanjić za vladanja Stevana Prvovjenčanog osnovao i zasebnu Zetsku episkopiju, na Prevlaci u Boki Kotorskoj” poziva na Iva Stjepčevića „Prevlaka” (Zagreb, 1930, 7-8), no u toj knjizi nije naveden dokument koji bi to posvjedočio — uostalom, takav dokument, do danas, nije niđe objavljen.

*** Eparhija Zetska Pećke arhiepiskopije postojala je i nakon 1452. godine, okončavši u uniji s Papom u Rimu. Hronološki posljednji sačuvani arhivski trag nekog arhijereja iz ove jurisdikcije, unijatskog vladike Jovana, potiče iz 1458. godine, up. Risto Kovijanić, „Pomeni crnogorskih plemena u kotorskim spomenicima: XIV-XVI vijek”, II, Titograd, 1974, 68-70. - Majka-Crkva Vaseljenskja patrijaršija je 1459. Pećku arhiepiskopiju (Srbiju) vratila pod matičnu jurisdikcju Ohridskoj arhiepiskopiji.

**** Njegoš je o oslobađanju Herceg-Novoga iz 1687. pjevao u „Gorskome vijencu”:

Novi Grade, śediš nakraj mora,
i valove brojiš niz pučinu
kako starac, na kamen śedeći,
što nabraje svoje brojanice.
Divna sanka što si onda snio!
Mlečići te morem poduzeše,
CRNOGORCI gorom opasaše;
sastaše se u tvoje zidove,
okropiše krvlju i vodicom
— te otada ne smrdiš nekršću.

Topal-paša su dvadest hiljadah
da pomože Novome hitaše;
sretoše ga mladi CRNOGORCI
na Kameno, polje pouzano.

Turskoj kapi tu ime poginu,
sva utonu u jednu grobnicu;
mož i danas viđet kosturnicu