Bokelji za Crnu Goru – zakleti Bogom

Piše: Dr Slavko Mijušković, akademik *

Kao što su se za vrijeme Morejskoga rata [1684-1699 godine] Crnogorci, skupa sa Bokeljima, borili protiv Turaka i na bokeljskoj teritoriji, isto tako će se skupa boriti na terenu Boke i za vrijeme Napoleonovih ratova [prvi dio ovoga teksta dostupan na donjem linku, prim. „Antene M”].

Pošto je Požunskim separatnim mirom između Francuske i Austrije (26. decembar1805) Francuskoj pripala, pored ostalih krajeva, i Boka, ruski car Aleksandar I, kako bi osujetio njeno zauzimanje od Francuza, šalje početkom 1806. u Crnu Goru državnoga savjetnika i brigadira Stefana Sankovskog da bi organizovao Crnogorce i Bokelje na oružani otpor Francuzima.

 U ovo vrijeme predstavnici glavnih bokeljskih opština — kotorske, hercegnovske i risanske — obratili su se VLADICI PETRU PRVOM i izjavili mu da će Boku braniti od Francuza, a na to je on 15. februara 1806. sazvao skupštinu ovih plemena na Cetinju, na kojoj je odlučeno da se povede zajednička borba Crnogoraca i Bokelja protiv Francuza.

Na poziv Bokelja, Petar I je 27. februara održao narodno skupštinu u Risnu, na kojoj je obećao zaštitu Bokeljima i objavio skori dolazak u Boku ruske flote pod komandom viceadmirala Dimitrija Senjavina, zapovjednika kopnenih i pomorskih ruskih snaga na Jadranu i Sredozemnome moru, koja će već śutradan stići na Rose.

 Uskoro zatim Petar I, sa velikim brojem Crnogoraca, Bokelja i ruskim četama, krene prema Dubrovniku, zauzme Cavtat i prisili Francuze na povlačenje sve do Dubrovnika.

 Austrijanci su, prestrašeni jakim ruskim, crnogorskim i bokeljskim snagama — a možda i doznavši za odluku Crnogoraca i Bokelja donesenu na skupštini u Rionu, naime da će se Crnogorci i Bokelji boriti ne samo protiv Francuza već i protiv Austrijanaca ako im se budu suprotstavili — i formalno ustupili Boku Rusima, i pored obaveze da je po odredbama Požunskog mira predaju Francuzima.

 Borbe protiv Francuza su se nastavljale. Najžešće bitke su se vodile u septembru 1806. godine. Tada su udružene ruske, crnogorske i bokeljske snage oćerale (13. septembra) Francuze sa rta Oštro i tamo uništile bateriju od 38 topova, koju je maršal Marmon bio postavio radi efikasnijeg djelovanja pri zauzimanju Boke; a zatim zauzmu Vitaljinu (21. septembra) i dopru pred Dubrovnik (23. septembra). U svim ovim borbama crnogorsko-bokeljski odredi su imali velikih gubitaka: oko 800 što mrtvih što ranjenih boraca.

 Do prestanka borbi protiv Francuza došlo je početkom oktobra, kad je Marmon dobio naređenje da obustavi operacije prema Boki, koju će, inače, po odredbama Tilzitskog mira (25. juna 1806) okupirati 12. avgusta 1807.

 Francuskim okupacionim vlastima su Bokelji, uvijek računajući na podršku Crnogoraca, od samog početka pružali razne, pa čak i oružane, otpore. Prvi po vremenu, a i po žestini, bio je oružani otpor Brajića avgusta 1808, za koji je general Klozel, vojni komandant Dubrovnika i Boke, tvrdio da je početak ustanka, što ga je, nagovarajući Bokelje, a naročito Brajiće, Pobore i Paštroviće, pripremio cetinjski vladika.

 U oružanome pokoravanju Brajića učestvovalo je oko 8.000 francuskih vojnika, koji su poslije šestodnevne veoma krvave borbe, uz veliki broj poginulih ljudi, među kojima su bili i komandanti tri puka, savladali Brajiće, uz koje se borilo 300 Crnogoraca. Tada su Brajići bili prisiljeni da se sklone u Crnu Goru, a Francuzi su im popalili sve kuće.

 Da su Brajići imali i pomoć i podršku Petra I dokazuje i činjenica da su oni uskoro nastavili da napadaju Francuze na budvanskoj teritoriji. U tim napadima Brajići su učestvovali skupa sa Crnogorcima i drugim Bokeljima, naročito Grbljanima.

Inače vladičino zagovaranje napada na Francuze bilo je u najvećoj tajnosti; štoviše, on je, tobože, sve do velikoj napada Crnogoraca i Bokelja po čitavoj Boki 1813. godine uvjeravao francuske vlasti da on odvraća Bokelje i svojim poslanicama, u kojima ih poziva na pokoravanje Francuzima.

U dopisu francuskoga delegata za Boku, markiza Paulučija, upućenom 22. juna 1809. Dominiku Garanjinu, generalnom administratoru Dubrovnika i Boke, stoji i ovo:

 „Situacija u Grblju je već takva da nema ni najmanje nade da bi se ona mogla popraviti ukoliko vlada ne bude poduzela energične i primjerne mjere. Dovoljno vam je znati da se više niko ne usuđuje prijeći iz Kotora do Budve ili do Paštrovića, pošto se na ovoj relaciji nalaze ovuda pobunjenici i zločinci, te stoga sve do preduzimanja potrebnih mjera, ne može se uopšte računati na ovaj tako značajan kraj Kotorske provincije".

Dok se u ovom dopisu pod „pobunjenicima" podrazumijevaju Bokelji, dotle se pod „zločincima" misli na Crnogorce. Ovi posljednji su, na čelu sa „cetinjskim serdarom", izvršili jedan napad pred Budvom nešto prije 14. oktobra 1808.

U izvještaju francuskoga policijskog komesara za budvanski kraj, upućenom 18. januara 1810. komandantu i guverneru Boke, kaže se da se iz Stanjevića [manastir poviše Budve, katedra primorske eparhije Mitropolije cetinjske - Crnogorske pravoslavne crkve, prim. „Antene M”] neprekidno kore Brajići što su, poslije pogibije svoga kneza, zastali u borbi protiv Francuza, te da im se poručuje, ukoliko neće da se bore puškama, bar pucanjem iz prangija straše Francuze.

 Isti policijski komesar predlaže 2. jula 1810. da se uzmu taoci iz Maina i Pobora kao garancija da neće dozvoliti prelazak Crnogorcima i Brajićima prilikom njihovih namjeravanih napada na budvansku teritoriju. Ali, ni ovakve mjere nijesu imale nikakvih efekata, jer su se oružani napadi nastavljali ne samo u budvanskome kraju već i po drugim krajevima Boke.

 Svi ovi oružani sukobi sa Francuzima, u kojima su često, pored Bokelja, učestvovali i Crnogorci, bili su u stvari, tako da kažemo, predigra, zapravo priprema, krupnih zbivanja u 1813. godini, kada su Crnogorci i Bokelji, na čelu sa Petrom I, poveli veliku borbu, začetu 21. septembra, koja je rezultirala u proćerivanju Francuza iz Boke i stvaranju dugo priželjkivanog UJEDINJENJA CRNE GORE I BOKE KOTORSKE, koje je uslijedilo 29. oktobra 1813, kada je u Narodnoj skupštini Bokelja i crnogorskih predstavnika u Dobroti, predśedavao Petar I, donesena JEDNOGLASNA ODLUKA, čiji početak glasi: 

 - „Dvije suśedne pokrajine, Crna Gora i Boka Kotorska, prožete patriotizmom i istim ośećanjima vjere i časti, oslobodile su se Božjom pomoću, zbačivši francuski jaram svojom krvlju i žrtvama. One se jedna drugoj zakljinju Gospodom Bogom na vjernost i da će VAZDA OSTATI ŚEDINJENE U SVAKOM SLUČAJU I DOGAĐAJU".

 Ali, na žalost, ujedinjenje Crne Gore i Boke bilo je kratkog vijeka, jer je, odlukom Bečkoga kongresa, Boka vraćena Austriji, koja ju je okupirala u vremenu od 8. do 12. juna 1814, kada je Petar I napuštio Kotor.

Car Rusije Crnogorcima 1814.

Ponovne nade u ujedinjenje Crne Gore i Boke bile su potaknute velikim zbivanjima u Evropi u 1848. godini. Već marta mjeseca te godine Grbljani su otkazali plaćanje poreza i drugih dažbina austrijskim vlastima i donijeli odluku o osnivanju narodnoga suda, koji će, preko svojih dvanaest sudova, suditi i u građanskim i krivičnim stvarima, kao i to da se oružjem suprotstave ukoliko ih austrijske vlasti budu oružjem prisilile na odustajanje od ovih odluka.

 Svjesni da neće moći dugo istrajati u ovome odmetničkom stavu, Grbljani su poslali na Cetinje jednu delegaciju od nekoliko glavara da NJEGOŠA upozna sa njihovim odlukama i namjerama, te da traži od njega pomoć i podršku, uz obećanje da će prijeći pod njegovu vlast. Ali, Njegoš je tom prilikom savjetovao Grbljanima da budu mirni i da se pokoravaju austrijskim vlastima, o šta su se Grbljani oglušili.

 Pošto su svi pokušaji austrijskih vlasti, a naročito okružnoga poglavara za Boku, Eduarda Grica, da Grbljane vrate u pokornsst bili potpuno bezuspješni, 26. septembra je upućen protiv Grbljana odred od 1.000 vojiika. Tada su Grbljani odmah pozvali u pomoć Crnogorce, a njihov odziv je bio brz i brojan, tako da su oni učestvovali u borbi koja se vodila 27. septembra 1848.

 Nakon četvorosatne borbe, ocjenivši snage ustanika na 2.000 do 3.000, komandant austrijskih oružanih snaga je povukao svoju vojsku i vratio se u Kotor. U ovoj borbi Grbljane je predvodio Andrija Lazarević, a Crnogorce Marko Radonjić iz Njeguša. Čim je došlo do oružanih akcija, poglavar Gric, koji je pratio vojni odred, napuštio je poprište i usmjerio se u pravcu Kotora, ali je kod sela Duba napadnut od ustanika i zadobio je dvije rane.

 Poslije neuspjelog oružanog pohoda na Grbalj, austrijske vlasti su tražile načine i puteve da sa Grbljanima dođu u kontakt, radi pregovaranja i mirnog riješavanja grbaljskoga pitanaja, što Grbljani, uviđajući da su njihova nastojanja da čitavu Boku dignu na oružje ostala bezuspješna, a k tome još bez podrške Njegoša, napokon i prihvate.

 Dana 18. oktobra 1848. sastali su se u Kotoru predstavnici austrijske civilne i vojne vlasti sa predstavnicima Grblja, kneževima Andrijom Lazarevićem, Vojinom Bojkovićem, Filipom Tujkovićem i Đurom Mazarakom, kao i sa još nekoliko grbaljskih glavara. Sklopljen je ugovor po kome su se Grbljani obavezali da će se ubuduće pokoravati vlastima i zakonima, a predstavnici austrijskih vlasti da će garantovati amnestiju za ova krivična djela koja su Grbljani počinili počev od 13. marta do 18. oktobra 1848, kao i smanjenje poreza. Amnestija je uslijedila carskom odlukom tek 25. aprila 1850.

Solidarnost Bokelja i Crnogoraca nastaviće se u mnogim borbenim okršajima tokom druge polovine 19. vijeka, a naročito u Bici na Grahovcu, u Bokeljskom ustanku iz 1869. i u Krivošijskom ustanku iz 1882. godine.

 Bokelji su pomagali Crnogorcima u Balkanskim ratovima i pridruživali im se, aktivno učestvujući u njima. Isto tako bilo je Bokelja dobrovoljaca u Crnogorskoj vojsci u Prvom svjetskom ratu.

 U Narodnooslobodilačkom ratu bilo je Bokelja učesnika u crnogorskim borbenim odredima, isto tako bilo je Crnogoraca u bokeljskim borbenim jednicama.

 Kako smo viđeli, veze Crne Gore i Boke u prošlosti najviše su se izražavale u uzajamnom pomaganju u mnogobrojnim ratovima i borbama, ali je bilo i veza kulturnog i umjetničkog karaktera, što treba da bude predmet posebnog izučavanja i obrade.

 I veze koje smo iznijeli u ovome saopštenju ubjedljivo dokazuju: da Crna Gora i Boka ne čine samo jednu geografsku, prirodnu cjelinu, već sretnu i nedjeljivu teritoriju, ostvarenu tek našim slavnim Narodnooslobodilačkim ratom.

 (Kraj)

------

 *  S L A V K O  M I J U Š K O V I Ć  rođen je 1912. u Kotoru. Diplomirao 1936. na Filozofskome fakultetu u Beogradu, u Dubrovniku i Parizu se specijalizovao u oblastima arhivistike i paleografije, doktorirao 1965. u Skoplju sa tezom o „Kotorskoj mornarici”. Radio u Državnome arhivu u Kotoru. U ediciji crnogorske Luče, 1967. objavio uopšte prvo štampano izdanje „Ljetopisa popa Dukljanina” u Crnoj Gori, naše prve pisane istorije. Redovni član Crnogorske akademije nauka i umjetnosti (CANU). Umro 1989. godine. Tekst koji ovđe prenosimo, pod izvornim naslovom „Istorijske veze Crne Gore i Boke Kotorske” Mijušković je saopštio na skupu koji je 26-27. aprila 1985. održan u CANU o „Prošlosti Crne Gore kao predmetu naučnoga istraživanja i obrade”.