Bili smo grobari Crne Gore – priznanje Miljka Bulajića, učesnika tzv. podgoričke skupštine (1939)

Priredio: Vladimir Jovanović

Podgorička je skupština iz 1918. —– TAKOZVANA.

Tako MILJKO BULAJIĆ (na gornjoj fotografiji), učitelj, rodom iz Vilusa (Nikšić), ocjenjuje tzv. podgoričku skupštinu. A jedan je od aktera tog sramnog skupa koji su sazvali i učesnike platili srpski okupatori da proglase uništenje hiljadugodišnje državnosti i narodnosti Crnogoraca. 

Bulajić je već 1918. bio deklarisani socijalista-komunista, zajedno s istomišljeničkom grupom drugh učesnika tzv. podgoričke skupštine, a nešto docnije će i formalno postati član Komunističke partije Jugoslavije (KPJ). U 1919-toj, prvoj godini srpske okupacije, ovdašnji ogranak KPJ čak će formirati dobrovoljačke jedinice da se, za račun Karađorđevića, nakon Božićnoga ustanka oružano bore protiv braće. 

Miljko Bulajić, rođen 1889, potiče iz svešteničke familije — zbog čega ovaj ogranak Bulajića ima dodatak Popovići. Otac mu je bio Stevan Savin Bulajić, paroh Mitropolije cetinjske - Crnogorske pravoslavne crkve.  

Završivši cetinjsku Učiteljsko-bogoslovsku školu, Miljko Bulajić je učitelj na Vilusima, a u Crnogorskoj kraljevskoj vojsci neustrašivi učesnik ratova 1912-13. i 1914-16. — više puta ranjavan, ostao bez desne ruke.

Vilusi, kod Nikšića, rodno mjesto Miljka Bulajića

Po austrugarskoj okupaciji, Miljko Bulajić je interniran u logor Boldogasonj i-ili Neđmeđer. Nakon učešća na tzv. podgoričkoj skupštini, određen za jednog od ukupno šest delegata iz Crne Gore za osnivački kongres KPJ (Sociijalističke radničke partije Jugooslavije - komunista) koji je 1919. održan u Beogradu — ali on iz nekog razloga tom kongresu nije prisustvovao.

Nakon što su vlasti Karađorđevića faktički krajem 1920. a formalno sredinom 1921. zabranile rad KPJ, koja prelazi u ilegalu, Bulajić ostaje njezin član. U arhivi KPJ se navodi da je Bulajić bio pristalica „frakcije” dr Vukašina Markovića, jednog od onih komunista Crnogoraca koji se, poput Petka Miletića, pridružuju u šumama komitima — borcima Za pravo, čast, slobodu i nezavisnost Crne Gore. 

KPJ od sredine 1920-ih usvaja nove programske ciljeve: protiv srpske asimilacije Crnogoraca, a Miljko Bulajić je često zatvaran i proganjan. Srpske vlasti 1932. su Bulajića iz rodnoga mu kraja, u kojem je vodeći narodni tribun, premjestile na učiteljsku službu u Sarajevo. 

Aprila 1941, uoči napada sila Osovine na Kralljevinu Jugoslaviju, Bulajić je s prorodicom izbjegao iz Sarajeva u rodne Viluse. Učesnik Trinaestojulskoga ustanka. Umro 3. aprila 1973. u Sarajevu, sahranjen četiri dana kasnije u Vilusima. Otac je filmskog reditelja Veljka Bulajića (1928-2024) i scenariste Stevana Bulajića (1926-1997)… 

Godine 1939. režimska cenzura štampe u Jugoslaviji Karađorđevića nije u budnosti kao prethodnih godina. Miljko Bulajić je za podgoričku „Zetu”, vlasnika braće Vukčevića, Mitra, Stevana i urednika Jovana, političkoga neđeljnika koji je koliko i kada je to bilo moguće, objavljivao soft verzije tekstova autora iz redova federalista (Crnogorska stranka) i crnogorskih komunista, napisao članak u kojem dokazuje da je podgorička skupština — takozvana. 

Nažalost, do izvornoga članka nijesam došao, mnogi brojevi „Zete” su uništeni; no o članku Bulajića posredno saznajemo iz „Slobodne misli”, režimskoga lista iz Nikšića (koji je finansiran iz tajnih beogradskih fondova).

„Fakta ostaju fakta: - Podgorička skupština ostaje ‘TAKOZVANA’, a njeni članovi djelimično svjesni, a djelimično nesvjesni GROBARI CRNE GORE — Herostrate”

Nepotpisani autor — u rubrici „Slobodne misli” naslovljenoj „Saopštenja redakcije” — piše:

 „G. Miljko Bulajić, učitelj, objavio je jednu izjavu u kojoj izlaže da bi 1918. GODINE BILO SVE DRUGAČIJE da su članovi Velike narod. skupštine znali uzroke sloma C. Gore 1916. godine. 

G. Bulajić navodi da je bio član, kako on kaže ‘TAKOZVANE podgoričke Velike narod. skupštine’. Sporedno je šta je g. Bulajić mislio onda, šta misli danas, važno je da li g. Bulajić ima želju da uđe danas u istoriju, pošto se 1918. godine nije snašao?” 

Bulajić je na ovo reagovao pismom, objavljeno je u „Slobodnoj misli” (vidi i faksimil), citiramo: 

„… štampana je jedna notica, čiji se anonimni pisac ljuti, što sam u listu ‘Zeta’ nazvao Podgoričku skupštinu ‘TAKOZVANA’. 

Znam da pisac nije usamljen u toj ljutnji. Ali bez obzira na to, fakta ostaju fakta: 

- Podgorička skupština OSTAJE I DALJE ‘TAKOZVANA’, a njeni članovi djelimično svjesni, a djelimično nesvjesni GROBARI CRNE GORE — Herostrate. 

Ili je valjda pisac notice prespavao vrijeme od 1918. g. do danas, te su mu tako ostale nepoznate docnije iznešene činjenice, koje su otkrile i utvrdile stvarnog krivca onakvog sloma Crne Gore 1916. godine? 

Da li je piscu išta poznato O RADU I PRIZNANJU g. Petra Pešića I NJEGOVIH POMAGAČA u tim ‘slavnim podvizima’. 

Još bih želio da pisac otkrije svoje poštovano ime, da vidim s kim imam čast raspravljati. 

Miljko Bulajić

Sar[ajevo] 29. VI 1939 g.” 

Ali, pisac nije imao smjelosti da otkrije „svoje poštovano ime”, dok redakcija „Slobodne misli”, ispod reagovanja Miljka Bulajića, napisa sljedeće: 

„Ranije objavljeno saopštenje o g. Bulajiću imalo je samo tu svrhu da podvuče da je g. Bulajić bio član Vel. narodne skupštine. Kao što se sad vidi g. Bulajić dijeli poslanike Podgoričke skupštine na svjesne i nesvjesne. Ako se slučajno i g. dr Sekule Drljević slaže sa ovim tvrđenjem onda je g. Bulajić otkrio jednu situaciju o kojoj se tek može razgovarati da se vidi i g. Bulajić i drugi” [?!]. 

Napominjemo, Miljko Bulajić je, između ostaloga, tokom Drugog svjetskog rata potpredśednik partizanskog Narodnooslobodilačkog fronta Crne Gore, ali delegat Zemaljskog antifašističkog vijeća oslobođenja Crne Gore i Boke – Crnogorske antifašističke skupštine narodnoga oslobođenja (CASNO) — narodnog predstavništva koje je izglasalo obnavljanje državnosti Crne Gore i nacionalnu ravnopravnost Crnogoraca u federalnoj Jugoslaviji. 

Ima sličnih primjera, recimo dipl. pravnika Sava Fatića (1876-1948). On je potpredśednik tzv. podgoričke skupštine, kada je, prema stenogramima sa ovoga skupa, doslovno pozivao: 

„Ja vas molim, gospodo, da ostavimo na stranu istoriju Crne Gore. Što se, pak, tiče njene političke istorije, ja je dijelim na dva dijela: na do juče i od juče. MI VIŠE NIJESMO CRNOGORCI, NEGO SRBI” (citat prema: Jovan P. Bojović, „Podgorička skupština 1918. - dokumenta“, Gornji Milanovac, 1989, 87)… 

Ali, nakon krvavoga iskustva srpske okupacije u Jugoslaviji Karađorđevića, Fatić će se osvijestiti, opet kao nacionalni Crnogorac: postaće 1945. ukazom Predśedništva CASNO-a prvi predśednik republičkog Vrhovnog suda u obnovljenoj državnosti Crne Gore.

O prilikama 1918. i docnije u Crnoj Gori, te stavovima naših komunista, pročitajte na linkovima dolje svjedočenje u četri nastavka aktera, Nikole Kovačevića (1890-1964), učitelja s Grahova (Nudo) — takođe učesnika izdajničke tzv. podgoričke skupštine, docnije saborca Miljka Bulajića…