Gojko Samardžić: Glad, bezakonje, kundak, puni zatvori, kaznene ekspedicije – o srpskoj okupaciji Crne Gore

Priredio: Vladimir Jovanović 

„Traži strica predratnog naprednog radnika. - Moj stric GOJKO SAMARDŽIĆ, koji je 1927. godine, kao član KPJ [Komunističke partije Jugoslavije], pobjegao iz zatvora i otputovao u Sovjetski Savez, učestvovao je u Španskom građanskom ratu u sastavu Internacionalne brigade. Molim sve prijatelje koji su ga poznavali, a koji nešto detaljnije znaju o njemu, da me obavijeste na adresu: - Živko Samardžić, Teodora Drajzera 4, Beograd (Topčider), N[arodna] R[epublika] Srbija”. 

Citirao sam oglas iz 1956. objavljen u jugoslovenskoj štampi, rubrici „Traže se”. Zvanično, do danas, nepoznati su detalji o končini i grobnome mjestu Gojka Samardžića. 

Naslovna slika uz ovaj tekst je Samardžićev portret, za savremenu javnost nepoznat, jedan od dva koje sam pronašao, a oba su nastali tokom sudskoga procesa 1928. protiv njega u Beogradu. 

Samardžić, marksista s najčešćim konspirativnim imenom „Švarc” („Crni”), među blistavijim je našim intelektualcima, članovima zabranjene KPJ, koji su u periodu između dva svjetska rata zalagali i za obnovu nacionalne državnosti Crnogoraca. Samardžić je takve članke pisao za ilegalnu štampu, ali i legalnu kada i ako je cenzura od strane vlasti pokazala nedovoljnu budnost. 

Na primjer za „Glasnik istine”, pro-ljevičarski list koji je izlazio u Sarajevu, 1926. objavio tekstove pod zajedničkim naslovom „O Crnogorskom pitanju”, a prenio ih neđeljnik „Borba” iz Zagreba. Između ostaloga, Samardžić piše: 

- „Kada je riječ o pitanju Crne Gore, treba prije svega istaknuti: da se u njoj već godinama vlada kao u jednoj koloniji srbijanskog imperijalizma; da je beogradski kapital porobljava; da je finansijska politika beogradske vlade sistematski isisava i da vojna klika i Ministarstvo policije vrši po Crnoj Gori svoju neograničenu vlast. Dok je Crna Gora prije rata, iako je bila igračka u rukama velikih sila i dinastičkih interesa, ipak sačuvala barem prividnu svoju državnu samostalnost, ona danas nema više ni śenke od svojega bivšeg samostalnog državnog života. 

- Glad, bezakonje, kundak, puni zatvori, kaznene ekspedicije po selima, premlaćivanje po državnim zatvorima, proglašavanje za antidržavnog svakog onog koji pokaže i trunke protesta protiv ovakvog nesnosnog režima — to je prava slika sadašnjeg i dosadašnjeg žalosnog stanja u Crnoj Gori! 

- Do ovakvog podjarmljivanja Crne Gore od strane beogradskih vlastodržaca, došlo je 1918. godine u toliko lakše, što su dotadanji predstavnici borbe za oslobođenje Crne Gore, napredna opozicija, koja je u Crnoj Gori vodila borbu protiv apsolutizma kralja Nikole, dijelom svjesno a dijelom nesvjesno, postali slijepo oruđe vladajuće srbijanske buržoazije. 

- Tako su oni kroz Podgoričku narodnu skupštinu 1918. god. predali Crnu Goru u naručje beogradskim vlastodršcima, a okupaciju iz iste godine proglasili za ‘narodno ujedinjenje’ u ime samoopredjeljenja naroda u Crnoj Gori iako ih stvarno taj narod u Crnoj Gori nije ni birao niti im dao ovlaštenje da donose bilo kakve odluke u njegovo ime”… 

Neke od napisa Samardžića opširnije ću citirati u nastavku ovoga serijala. 

Skrećem pažnju da su 1932. iz Kominterne Samardžića neosnovano teretili, dakle s izmišljenim optužbama, te naredili KPJ da ga isključil ne samo iz partijskoga rukovodstva, nego i iz članstva. 

TITO je 1936. godine, tj. prije nego će postati generalni partijski sekretar, ispostavilo se zalud tražio u Moskvi rehabilitaciju Samardžića, njegov povratak u rukovodstvo KPJ, napominjući, između ostaloga: 

- „drug Švarc jedan od popularnijih u Crnoj Gori”. 

Slijedi naš pokušaj da, iz raznoraznih dostupnih nam izvora, objedinimo provjerljive činjenice i detalje iz životopisa Gojka Samardžić; utoliko više jer se oko njega, što iz površnosti ili namjerno, na marginama medija, naročito interneta, ponekad objavljuju i apsolutno netačne tvrdnje, ali i iz razloga da ispravimo nepravdu ignorisanja od strane naše istoriografije prema ovome Crnogorcu, o kojega su se ogriješile ne odajući mu dužno poštovanje i crnogorske vlasti u drugoj Jugoslaviji… 

Elem, Gojko je rođen 1. septembra 1896. u Grahovu (današnja Opština Nikšić), Knjaževina Crna Gora. Od oca Alekse-Lesa Samardžića, trgovca. Ratovao 1914-16. u redovima Crnogorske kraljevske vojske. Od 1920. član je KPJ, koju su vlasti Kraljevine SHS od sredine 1921. zabranile, ali je nastavila djelovanje u ilegali pod neprekidnim policijskim progonima. 

Samardžić je studirao na Tehničkome fakultetu u Beogradu. Aktivan u tamošnjem Udruženju studenata-marksista. U jesen 1925. pokrenuo i uređivao „Iskru: nezavisan politički i društveni list”. Zaposlio se u administraciji ljevičarskoga časopisa „Misao”. 

Budući da su se članovi zabranje KPJ organizovali teritorijalno, po mjestu boravka, Samardžić postaje jedan od partijskih instruktora u Beogradu, a potom član pokrajinskoga komiteta za Srbiju. Delegat na III kongresu KPJ koji je održan juna 1926. u Beču. U Zagrebu mu je suđeno zbog stavova objavljenih u člancima „O Crnogorskom pitanju” — oslobođen optužbi. 

Uhapšen je Samardžić oktobra 1927. u velikoj policijskoj raciji. Zatvoren u Glavnjači, po zlu pooznatoj beogradskoj apsani. Pred Sud za zaštitu države tada je izvedeno četrdesetak članova KPJ. U toj grupi su od poznatijih komunista Srbin dr Sima Marković (oslobođen optužbi) i Hrvat Otokar Keršovani (dobio šest mjeseci robije). 

Početkom 1928. na sudskome procesu u Beogradu — koji je izazvao veliku medijsku pažnju, dok je sudnica tokom trodnevnog pretresa bila dupke puna — Samardžić je prkosno istupio, tvrdeći: - da je po ubjeđenju i komunista i nacionalni Crnogorac. Izvještač srpskoga lista „Pravda” je citirao Samardžića: 

„Gospodo, protivu mene državni tužilac navodi u tužbi još jednu stvar: da sam bio komunista i da sam kao takav širio komunističku propagandu. Kad se tiče toga, ja mogu slobodno, bez bilo kakve bojazni i ustručavanja, reći pred svima vama da sam ja doista komunista. To je moja ideologija. To je moja vera. MOŽETE ME VI, GOSPODO, OSUDITI I NA VEČITU ROBIJU, JER SAM JA VEČITI KOMUNISTA”. 

A prema izvještaju objavljenom u listu „Politika”, evo njegove završne riječi: 

„Optuženi Gojko Samardžić NAPADA SRBIJANSKU BURŽOAZIJU i tvrdi da, iako optuženi nisu više članovi partije, po svojoj ideologiji su komunisti i ni jedna ih sila ne može sprečiti da ne učestvuje u kritici socijalne izgradnje: ‘Mi imamo i dužnost i pravo da se borimo za legalnost komunističke partije’. 

Govoreći o prilikama svoga rodnog kraja, Samardžić tvrdi da je Podgorička Narodna Skupština falsifikat kojim je pokrivena OKUPACIJA CRNE GORE od srbijanske vojske. ‘Ako me osudite’ — završava Samardžić — ‘osudićete progres’. Predsednik [sudskoga vijeća, prim] g. Petrović se smeši”. 

Sudski izvještač lista „Vreme” ovako je prenio završnu riječ: 

„Zatim je govorio Gojko Samardžić. On veli da je ugušena komunistička partija da bi se ratni terete prebacili na radnike. Priznaje da je komunista. On je sarađivao u zagrebačkoj ‘Borbi’ i pisao o Crnoj Gori, jer je CRNOGORAC. On je za savez balkanskih republika u borbi protiv zapadnog kapitala, i za mir sa sovjetskom republikom. Zbog toga je bio optužen u Zagrebu, ali ga je sud oslobodio”. 

Osuđen je Gojko Samardžić na šest mjeseci robije, ali mu presudu na godinu pravosnažno povećao Apelacioni sud. Kaznu izdržao u zatvoru Požarevac. 

Nakon izlaska na slobodu, a u kontekstu po uvođenju otvorene pro-fašističke Šestojanuarske diktature Karađorđevića, beogradska policija je Samardžića 1. avgusta 1929. proćerala za radno Grahovo (u njegovoj iznajmljenoj sobi nijesu mu pronašli ništa kompromitujuće). 

Ali, iznudivši pod mučenjima priznanja nekih drugih komunista, šef beogradske policije Milan Aćimović — taj je od 1941. i krvoločni saradnik Njemaca, njihov oslonac u Nedićevoj Srbiji — telegrafski traži od načelnika sreza Nikšićskog da im Samardžića hitno sprovedu. U propratnome aktu za pojačano policijsko obezbjeđenje uhapšenog naređuje se da „najstrože motre i paze na Samardžića, da ne bi umakao, jer je VEOMA OPASAN”. 

Za Beograd sproveden preko Trebinja, Sarajeva, Bosanskoga i Slavonskoga Broda. Već tokom prvog policijskog saslušanja u Upravi grada Beograda, 11. septembra 1929, Samardžić je teško pretučen, tortura se nastavila i narednih dana. U docnijem saslušanju pred tužiocem potom Samardžić negira da je član KPJ, navodeći da mu je priznanje iznuđeno policijskim mučenjem, no svejedno je protiv njega i drugih 28 osoba podignuta optužnica. 

Za Samardžića je navedeno da je oko 1. maja 1929. veću količinu letaka predao na rasturanje po Beogradu i da je „neizvesno kad postao i do ovog hapšenja bio član tajne komuniustičke organizacije pokrajinskog komiteta u Beogradu, dakle, udruženja koje je imalo za svrhu propagandu terirozma i komunizma, pa da je time počinio zločinstvo po čl. 1 tačke 1 i 2 Zakona o zaštiti države”. Tužilac je naveo da Samardžića terete i iskazi drugih optuženih, a za osnovanost optužbe prilaže i raniju presudu protiv njega „zbog komunističke propagande”. 

Samardžić i ostali optuženi u tom predmetu iz policijskoga su pritvora, do početka suđenja, premješteni u zatvor Prvostepenoga suda za okrug Beogradski, u centru grada. I tada, duboko iz ilegale, stvar oko Samardžića preuzima naš sunarodnik —— PETKO MILETIĆ. 

Rođen 1897. u Močilima, Gornji Rovci — od oca Rada Miletića, koji u redovima Crnogorske kraljevske vojske početkom 1916. gine tokom Mojkovačke bitke, i od majke Tome, iz Lijeve Rijeke rođene Milošević — Petko je kao mladić stipendista crnogorske vlade koja ga, da izučava stolarski zanat, šalje u Mađarsku (Pečuj, docnije u Budimpeštu). Tamo će provesti Prvi svjetski rat, a 1919. učesnik je mađarskoga socijalističkog ustanka. 

Po povratku u zemlju Miletić nastanjuje se u Danilovgradu, agituje za komuniste, da bi se 7. maja 1921. priključio gerili protiv srpske okupacije Crne Gore, tj. komitima - Za pravo, čast, slobodu i nezavisnost. Uhapšen 13-14. aprila 1924. u Župi Nikšićkoj, skupa s komitima Jagošem Mušikićem, Đorđijem Radojičićem, Blažom Krulanovićem i Novom Perovićem. Suđen u Podgorici u grupi od ukupno 29 optuženih komita, no u jesen 1925. pušten na slobodu uslijed opšte abolicije i amnestije koju je objavio Karađorđević. 

Petko Miletić, nakon oporavka kod majke Tome u Slatini kod Danilovgrada od trogodišnjeg komitovanja, te zatočenja u podgoričkoj Jusovači — sredinom 1926. odlazi, preko Beograda, za Moskvu, postajući operativni akter internacionalnog komunističkog pokreta, sa misijama u Kini i Mongoliji. Delegat IV kongresa KPJ u Drezdenu, koji je održan u novembru 1928. godine. Izabran za člana Centralnoga komiteta, potom i Politbiroa (najuže rukovodstvo) KPJ, zadužen za organizaciona pitanja. 

Krajem 1929. i početkom 1930. Gojko Samardžić je u pritvoru, iščekujući suđenje. A Miletić, po svemu sudeći iz Mađarske, preko kurira dostavlja u Beogard instrukcije o organizaciji bjekstva Samardžića. 

Miletić za taj poduhvat angažuje provjerenog srpskog komunistu: Mihajla Ivića, učesnika Oktobarske revolucije, koji je radio kao mašinista u Narodnome pozorištu, član podzemne partijske ćelije „Sava”. 

Kako je tačno pripremljeno bjekstvo Samardžića — da li su čuvari, žandarmi, potplaćeni, ili je među njima bilo konspirativnih komunista? Isključeno je da je slučaj udesio nepažnju stražara. Isljedni sudija Prvostepenoga suda za okrug Beogradski pisao je nakon bjekstva Samardžića u izvještaju za postupajućeg tužioca: 

„Danas 22. o. m. oko 8 ½ sati pre podne pobegao je iz pritvora ovoga suda pritvorenik Državnog suda za zaštitu države Gojko Samardžić. Odmah je izveštena policijska vlast, koja je preuzela poteru. Iz komande žandarmerije poslat je jedan potpukovnik sa još dva oficira koji vodi istragu ima li krivice do čuvara žandarma. Popisati isto tako vodi istragu da utvrdi do koga je krivica, te je pritvorenik za vreme šetnje iz dvorišta pritvorskog pobegao”. 

Skupa sa Samardžićem te ostalim pritvorenicima iz KPJ, tada je u istome zatvoru Vladko Maček, vođa (od proglašenja Šestojanuarske diktature takođe zabranjene) Hrvatske seljačke stranke, faktički čelnik hrvatskoga naroda. Maček je uhapšen 22. decembra 1929. u Zagrebu, a 4/5. januara 1930. sproveden za Beograd. Činjenica da je iz tog zatvora pobjegao samo Samardžić, govori o perfektnoj podzemnoj organizaciji kojom je rukovodio Miletić. A stražari-žandarmi su se docnije „vadili” na Mačeka: da im je, biva, sva pažnja bila usmjerena da im Hrvat ne umakne… 

Prema jednoj od verzija, koja se temelji na sudsko-policijskoj arhivi, shodno ranijem tajnom planu za bjekstvo o kojem je obaviješten preko Miletićevih pouzdanika — Samardžić se u tačno označeno vrijeme lagano izdvojio iz kolone koja je izvedena u šetnju unutar zatvorskoga kruga i prošetao kroz hodnik prizemlja. Udešeno je da baš tada žandarmi ili gledaju na drugu stranu, ili da ih ne bude u hodniku. 

Samardžić kroz taj hodnik izlazi na lijevu stranu zatvorskoga dvorišta, do zida koji je odvajao dvorište suśedne ambulante za kožne i venerične bolesti. Preskače zid, obilazi zgradu ambulante, da bi išetao u Dečansku ulicu. Tu je Samardžića čekao Mihajlo Ivić u automobilu. Kako je ocijenila srpska istoričarka Nadežda Jovanović, „zasluga za uspešno izvođenje bekstva svakako pripada i samom Samardžiću, koji je hladno i bez nervoze izabrao momenat da neprimećen izađe iz zatvora i pobegne” („Prilog biografiji Gojka Samardžića”, „Istorijski zapisi”, 1-2, Titograd, 1970, 83-98). 

A prema drugoj verziji, koju je saopštio Đordano Karić, komunista iz Pule tada zatočen sa Samardžićem i drugima, unutar zatvora su bjekstvu odlučujuće doprinijeli Rajko Jovanović (srpski komunista, pravnik, 1929. sa Miroslavom Krležom koautor studije „Glavnjača kao sistem”, poginuo 1942. kao komesar partizanskoga odreda) i Marko Orešković (hrvatski komunista, učesnik Španskog građanskog rata, 1941. vođa ustanka u Lici - Hrvatska, narodni heroj). Evo te verzije: 

„Bijeg su organizirali Rajko Jovanović i Marko. Veze u gradu bile su osigurane: i lažni dokumenti i veze do Beča; trebalo je, naime, da Samardžić odmah pređe granicu i da se partijskim kanalima prebaci u Moskvu (tamo je i nastradao u staljinskim čistkama!). Drugovi su zatočenicima javili da je sve organizirano 21. siječnja 1930. 

Toga dana — sjeća se Karić — svi iz naše ćelije bili smo upućeni u Samardžićeve planove. Svaki od nas dobio je svoje zaduženje. Sjećam se: Rajko Jovanović je razgovarao sa stražarima, netko je stajao na prozoru i tresao deku, da bi odvukao pažnju stražara, a nas trojica ponajsnažnijih smo trebali omogućiti bjeguncu da se prebaci preko zatvorskog zida. 

Uz sam zid je najprije stao Marko, ja na Marka, pa onda onaj student Guta na mene. Samardžić se onda preko nas uspeo i preskočio u slobodu. To je izvedeno munjevitom brzinom” (I. Očak, J. Popović, „Autobiografija: Marko Orešković Krntija”, Zagreb, 1976, 101). 

Kako bilo, Mihajlo Ivić je na ulici s automobilom dočekao Samardžića. Odvezli su se par ulica ukrug, parkirali kod Narodnoga pozorišta. Samardžića je Ivić smjestio u podrumu ovoga zdanja, tu mu je bilo i radno mjesto. 

I dok su beogradska žandarmerija i policija dignute na noge dajući se u opštu poćeru za Samardžićem, on je usred Bograda, u podrumu Narodnoga pozorišta, proveo naredna tri dana. Potom, Ivić je Samardžića otpratio na stan kod drugog provjerenog srpskog komuniste, Dragiše Pravulovića, elektromehaničara u veslačkome klubu, člana podzemne ćelije „Dunav”. 

Ako već i na dan bjekstva Samardžića nije u dubokoj konspiraciji doputovao u Beograd, ili neposredno nakon toga — Petko Miletić — kako docnije otkriva policija, najkasnije u martu 1930. obilazi Samardžića dok su ga krili u stanu Pravulovića…. 

Javnost je o tome doznala nakon što je Miletić dvije godine kasnije, u proljeće 1932, uhapšen na jugoslovensko-mađarskoj granici. O ulozi Miletića u organizaciji bjekstva i skrivanja Samardžića u istrazi su tada policiji supruge Ivića i Prvulovića dale iskaze, a koje ni Miletić nije negirao, dok je Mihajlo Ivić svoju ulogu pred policijom „priznao da ne bi druge tukli zbog toga bekstva”. 

Kao jedno od krivičnih djela protiv Miletića u optužnici iz 1933. navode da je „polovinom meseca aprila 1930. iz Beograda odveo i preko granice prebacio Samardžića Gojka”, s tim da se precizira da je „organizovao prebačenje Samardžića preko granice u Mađarsku”. Miletić je 9-12. maja 1933. na sudskome procesu u Beogradu osuđen na sedam godina robije. 

U knjizi Slobodana Petrovića „Sedam sekretara SKOJ-a [Saveza komunističke omladine Jugoslavije]” (Beograd, 1979, 539) zapisano je o Jožefu Gabnaiu, iz Novoga Sada, članu SKOJ-a i KPJ, da je „učestvovao u ilegalnom prebacivanju preko granice člana Centralnog komiteta KPJ Gojka Samardžića; na povratku iz ove akcije, maja 1930, ubijen na jugoslovensko-mađarskoj granici”. 

Od ljeta 1930. u Beču, Samardžić je dio privremenog rukovodstva KPJ, koje su, uz njega, činili Filip Filipović, Antun Mavrak, Miloš Marković, te Crnogorci Petko Miletić i Nikola Kovačević… 

(Nastavlja se)