Gojko Samardžić: Narodni ustanak na Badnje veče 1918. otpor protiv okupacije Crne Gore i pomagača te okupacije

Priredio: Vladimir Jovanović

 U osvrtu iz godine 1992, dakle po raspadu druge Jugoslavije, autošovinista Ljubomir Tadić (rođen 1925. u Smriječnom, Piva, umro 2013), nekadašnji marksista i potonji član „senata” ratnoga zločinca Radovana Karadžića — iz Beograda će u referendumskoj 2006. predvoditi Pokret za evropsku državnu zajednicu Srbije i Crne Gore — veli da je „crnogorski komunist GOJKO SAMARDŽIĆ, u zagrebačkoj ‘Borbi’ pisao o ‘srbijanskoj okupaciji’ Crne Gore; otada KPJ [Komunistička partija Jugoslavije] neprekidno napada ‘kolebljivu’ i ‘sporazumašku’ politiku svih građanska partija (npr. Hrvatske seljačke stranke i crnogorskih federalista), ukoliko ne vode uvek doslednu nacionalističku politiku izdvajanja iz Jugoslavije”.

 „U toj politici KPJ”, piše Tadić, „jasno se uočava načelan stav da u nacionalnom pitanju ističe radikalnije zahteve i od samih nacionalnih građanska partija” („O ‘velikosrpskom hegemonizmu’”, Beograd, 1992, 19).

 Gojko Samardžić, rođen 1896. u Grahovu (Nikšić), marksista, među blistavijim je našim intelektualcima, članovima zabranjene KPJ, koji su u periodu između dva svjetska rata zalagali i za obnovu nacionalne državnosti Crnogoraca, štoviše — za obnovu nezavisnosti.

Koliko mi je poznato, Gojko Samardžić prvi je od komunista iz rukovodstva ilegalne partije početak oružane borbe protiv srpske okupacije Crne Gore s kraja 1918. nazvao U-S-T-A-N-K-O-M, ujedno kritikujući i politiku tadašnjega vrha KPJ — „avangarde radničke klase”, koja je od Božićnoga ustanka narednih nekolike godine, iako istina nepomirljivo protiv Karađorđevića, nedovoljno shvatala značaj crnogorskoga nacionalnog pitanja.

 Dušanka Pešić, srpska istoričarka, uočila je da su napisima Samardžića objavljenim 1926, pod egidom „O Crnogorskom pitanju”, unutar KPJ trajno otvorena pitanja „ekonomskog i nacionalnog oslobođenja Crne Gore” („Jugoslovenski komunisti i nacionalno pitanje 1919-1935”, Beograd 1983, 103).

 Samardžić je „O Crnogorskom pitanju” objavio hronološki po svršetku Druge oblasne konferencije KPJ za Crnu Goru, održane februara 1926. godine, na kojoj su, prema arhivskim uvidima istoričara Dušana Bojkovića: - „istakli parolu SAMOOPREDELJENJA CRNOGORACA i formiranja CRNOGORSKE REPUBLIKE u okviru buduće balkanske komunističke federacije”. U maju iste, 1926. godine Samardžić je delegat na III kongresu KPJ u Beču. Među arhivskim dokumentima tog kongresa je i tabelarni pregled delegata po nacionalnostima: crnogorske, muslimanske, srpske, makedonske, hrvatske, mađarske, slovenačke („Nacionalna politika KPJ 1918-1928: otvaranje crnogorskog pitanja”, „Istorijski zapisi”, 3-4, Podgorica, 2013, 187-198).

 A na tom kongresu KPJ iz 1926, za razliku od prethodnih, crnogorsko pitanje je prvi put zasebno tretirano, ravnopravno kao i za ostale „pokrajine” Kraljevine SHS. U rezoluciji o izvještaju pratijskoga centralnog komiteta, koji je usvojen nakon diskusije, navodi se u (citati koji slijede prema: „Istorijski arhiv KPJ”, II, Beograd, 1950, passim):

 - „Za Crnu Goru: — Dok je naša Partija kod izbora 1920. godine dobila u ovoj pokrajini apsolutnu većinu, ona je poslije donošenja Zakona o zaštiti države [1921. godine] naglo izgubila svoj uticaj na široke seljačke mase. Da bi taj izgubljeni uticaj mogli da povratimo treba: - 1) popularisati sadašnji ispravni stav Partije u crnogorskom pitanju; - 2) pomagati proces diferencijacije u federalističkom pokretu [Crnogorskoj stranci] i povezati se s njegovim lijevim krilom; - 3) ojačati radničke, a prije svega sindikalne organizacije”.

 U drugim dokumentima istoga kongresa se uglavnom tačno uočava: „Postala kao uzgredan produkat imperijalističkog rata, Jugoslavija je mnogonacionalna država, koja se od svog postanka nalazi u višestrukoj krizi. Osnovu krize čine neriješeno nacionalno i agrarno pitanje: to su dva pola osovine oko koje se okreće cio politički život Jugoslavije”. Zatim, u rezoluciji o nacionalnome pitanju, šansa za komuniste da preuzmu liderstvo u crnogorskom nacionalnom pokretu se vidi i u tome da su, citiramo: „Crnogorski federalisti napuštili revolucionarne metode i prešli na teren legalne borbe, tj. pogađanja s vladajućom buržoazijom”.

 Zaokret k novoj politici KPJ u odnosu na Crnogorce i Crnu Goru, a koji će u masovnoj podršci do izražaja doći od Trinaestojulskoga ustanka 1941, najviše se manifestovao na IV partijskom kongresu, održanom novembra 1928. u Drezdenu. Iako je Gojko Samardžić u to vrijeme po presudama beogradskih sudova bio na izdržavanju robije u Požarevcu, bezamalo su u kongresnim dokumentima prepisani njegovi stavovi obrazloženi u člancima „O Crnogorskom pitanju”.

Evo tih „crnogorskih” ocjena i zadataka KPJ s kongresa u Drezdena 1928. za disciplovnovane sljedbenike u zemlji, tada u dobokoj ilegali:

- „U Crnoj Gori, koja je poslije rata, pomoću francuskog i engleskog imperijalizma, lišena svoje državne samostalnosti i prisajedinjena državi SHS, sprovodi velikosrpska buržoazija DIVLJAČKI OKUPATORSKI REŽIM i pljačka siromašno seljaštvo ‘bratske’ Crne Gore (reparacije, garnizoniranje itd). Otuda crnogorsko seljaštvo, pritisnuto strahovitim progonima i glađu i opljačkano do kože, teži k NEZAVISNOSTI CRNE GORE”.

 - „Partija će najpunije pomagati sve akcije masa koje vode k obrazovanju NEZAVISNE CRNE GORE, pritom bezobzirno demaskirajući direktne eksponente hegemonističkog režima i kolebljivost buržoaskog vođstva Crnogorske federalističke stranke i objašnjavajući masama da se konačno oslobođenje crnogorskoga naroda može osigurati samo izvojevanjem radničko-seljačke vlasti i stvaranjem Balkanske Federacije radničko-seljačkih republika”.

 Zatim, uočava se da je Kraljevina SHS samo proširena Srbija i kako su, uz nepošteno aminovanje bivših sila Antante (na Versajskoj konferenciji), ratni plijen Srba postali svi drugi narodi unutar te tvorevine, a da će ta tvorevina prije ili kasnije detoniratirati:

 - „Već samim stvaranjem države SHS stvorene su mnogobrojne i duboke suprotnosti unutar države SHS, koje neizbježno vode u susret novome ratu i koje se mogu riješiti samo slomom te državne tvorevine. Dok su pri pretvaranju predratne Srbije u sadanju državu SHS pobjednički imperijalisti Antante ostavili više stotina hiljada Slovenaca i Hrvata pod jarmom italijanskog imperijalizma, oni su stavili pod vlast velikosrpske buržoazije ne samo Slovence, Hrvate i do rata nezavisne CRNOGORCE i ostavili pod njezinom vlašću 1913. godine osvojeni najveći dio Makedonije, nego su joj priklopili znatna albanska, bugarska i mađarska područja. Na takav način, kao sastavni dio svjetskog imperijalističkog sistema, Senžermenskim, Trijanonskim i Nejskim mirovnim ugovorima stvoreni novi sistem nacionalnog ugnjetavanja u državi SHS stvorio je i nove suprotnosti između države SHS i njezinih suśeda”, etc.

 Članci „O Crnogorskom pitanju” Gojka Samardžića iz 1926. docnije su preštampani u zbornicima: - „Građa o djelatnosti KPJ u Bosni i Hercegovini, januar 1921 - april 1941: listovi, proglasi i leci”, grupa autora, Sarajevo, 1971; - „Izvori za istoriju radničkog pokreta i revolucije u Crnoj Gori”, I, priredio Jovan Bojović, Titograd, 1971.

 Samardžić je za svoj prvi od tematskih napisa u legalnom političkom listu „Glasnik istine” iz Sarajeva, a ti su napisi prenijeti u takođe tada legalnom listu „Borba” iz Zagreba — iskoristio povod: slučaj Jovana Plamenca (1879-1944), jednog od organizatora Božićnog ustanka, potom neko vrijeme premijera crnogorske kraljevske vlade u egzilu. Plamenac se 1925. pogodio sa srpskim liderom Nikolom Pašićem, te Karađorđevićem, a uz aboliciju od krivičnoga progona i za statusno postavljenje na fiktivno mjesto poslanika Kraljevine SHS u Čehoslovačkoj uz odgovarajuća novčana primanja — te se iz emigracije nastanio u Beogradu. Dok su i u to vrijeme vođeni masovni sudski procesi protiv boraca Za pravo, čast, slobodu i nezavisnost Crne Gore, ili mnogim drugim komitima već presuđene teške robije u kazamatima Zenice i podgoričke „Jusovače”.

 Članci „O Crnogorskom pitanju” Gojka Samardžića, pod punim imenom i prezimenom u potpisu, objavljeni su u tri broja „Glasnika istine” — 5. marta, 1. aprila, 15. aprila 1926. — da bi ovaj list potom bio zabranjen, a Samardžić pozvan na sudsku odgovornost. Slijedi prvi od Samardžićevih napisa…

 O CRNOGORSKOM PITANJU - povodom slučaja Jovana Plamenca i procesa pred cetinjskim Okružnim sudom

 Kapitulacija predśednika bivše crnogorske vlade u emigraciji J. Plamenca pred beogradskim vlastodršcima i njegovo imenovanje za ministra na strani dalo je povoda da se održi čitav niz protestnih zborova po Crnoj Gori, pa i u Beogradu. - A veliki sudski proces na Cetinju protivu boraca i učesnika iz NARODNOG USTANKA iz 1918-19. god. zajedno s tom kapitulacijom, ponovno je pokrenuo u javnost crnogorsko pitanje.

 Međutim, dok sva srbijanska buržoaska javnost sa svojim licemjernim protestom protivu imenovanja J. Plamenca svojom divljom i šovinističkom harangom stvarno hoće da još više pojača obruč kojim beogradski vlastodršci stežu Crnu Goru, dotle u redovima siromašnog crnogorskog radnog naroda tinja sasvim drugi protest protiv izdajničkog rada Plamenca koji je bio oruđe u rukama prvo talijanskog, a sada srbijanskog imperijalizma, kao i protivu cjelokupnog ugnjetačkog režima beogradskih vlastodržaca u Crnoj Gori.

 Sam taj fakt, da, na žalost, stav avangarde radničke klase kako u Crnoj Gori, tako i u cijeloj Jugoslaviji, u crnogorskom pitanju ranije nije bio pravilan, jer se sve do 1924. godine nacionalno pitanje uopšte, a naročito borba naroda u Crnoj Gori za svoje samoupravljanje potcjenjivalo, pobuđuje me, da ovom prilikom pred radničkom javnošću istaknem, kakvi su stvarni interesi i kakvo je pravo raspoloženje crnogorskih radnih masa — i kakav treba otuda da bude stav revolucionarne radničke klase Jugoslavije u crnogorskom pitanju.

 Za karakteristiku toga, kako se može teško osvetiti avangardi radničke klase ako pravilno ne izražava sve istinske interese i raspoloženja širokih seljačkih i radničkih masa, dovoljno je sada istaći samo taj fakt, da je Komunistička partija Jugoslavije u izborima 1920. god, kada je crnogorski radni narod vjerovao da će ona biti dosljedan borac i za pravo samoopredjeljenja Crne Gore, dobila apsolutnu većinu prema broju glasova; dok u slijedećim izborima [od 1921. specijalnim zakonom zabranjena, KPJ je na izbore 1923. ozašla s listom pod nazivom Nezavisna radnička partija Jugoslavije, prim], zbog njezine neopredjeljenosti u crnogorskom pitanju, većina radnih masa napuštila ju je; i u mnogim srezovima đe je prije dobila sve kuglice, nije dobila ni jedan glas.

 Kada je riječ o pitanju Crne Gore, treba prije svega istaknuti: - da se u njoj već godinama vlada kao u jednoj koloniji srbijanskog imperijalizma; - da je beogradski kapital porobljava; - da je finansijska politika beogradske vlade sistematski isisava; - i da vojna klika i Ministarstvo policije vrši po Crnoj Gori svoju neograničenu vlast.

 Dok je Crna Gora prije rata, iako je bila igračka u rukama velikih sila i dinastičkih interesa, ipak sačuvala barem prividnu svoju državnu samostalnost, ona danas nema više ni śenke od svojega bivšeg samostalnog državnog života.

 Glad, bezakonje, kundak, puni zatvori, kaznene ekspedicije po selima, premlaćivanje po državnim zatvorima, proglašavanje za antidržavnog svakog onog koji pokaže i trunke protesta protiv ovakvog nesnosnog režima — to je prava slika sadašnjeg i dosadašnjeg žalosnog stanja u Crnoj Gori!

 Do ovakvog podjarmljivanja Crne Gore od strane beogradskih vlastodržaca, došlo je 1918. godine utoliko lakše, što su dotadanji predstavnici borbe za oslobođenje Crne Gore, napredna opozicija, koja je u Crnoj Gori vodila borbu protiv apsolutizma kralja Nikole, dijelom svjesno a dijelom nesvjesno, postali slijepo oruđe vladajuće srbijanske buržoazije. Tako su oni kroz Podgoričku narodnu skupštinu 1918. god. predali Crnu Goru u naručje beogradskim vlastodršcima, a okupaciju iz iste godine proglasili za „narodno ujedinjenje” u ime samoopredjeljenja naroda u Crnoj Gori iako ih stvarno taj narod u Crnoj Gori nije ni birao niti im dao ovlaštenje da donesu bilo kakve odluke u njegovo ime.

 Mjesto da je Podgorička narodna skupština, pošto je zbačila s prijestola kralja Nikolu, stvori slobodni savez sa Srbijom, Hrvatskom, Makedonijom i ostalim nacijama na Balkanu, ona je prosto predala Crnu Goru pod vlast srbijanskog imperijalizma i time ojačala snagu reakcije, koja je kasnije i lišila svih prava Crnu Goru, kao još i mnoge druge pokrajine u Jugoslaviji. Mjesto da je razdijelila svo imanje kralja Nikole, sva crkvena i manastirska dobra i sve velike pośede (ukoliko ih je bilo) u Crnoj Gori, siromašnim seljacima i time zadovoljila njihove potrebe, ona je isto tako, kao što su to činila i „narodna vijeća" u Hrvatskoj, Sloveniji i drugim pokrajinama, osnovala takozvanu „narodnu gardu” koja je uz pripomoć srbijanske vojske štitila diobu tih dobara i time htjela bajagi da očuva „princip privatne svojine”.

 Kao što se iz svega ovoga vidi Podgorička narodna skupština nije bila progresivna u pravcu interesa narodnih masa već je ona takvim svojim samovoljnim radom u stvari samo izmijenila oblik i način ugnjetavanja naroda u Crnoj Gori. Ovakav rad bivše napredne crnogorske opozicije, koja je svoju pravu ekonomsku borbu protiv režima kralja Nikole zamijenila služenjem interesima beogradskih vlastodržaca, i na taj način od revolucionarne postala kontra-revolucionarna, morao je izazvati jednostrani protest od strane siromašnog radnog naroda u Crnoj Gori.

 Zato se javio narodni ustanak, koji je počeo na Badnje veče 1918. godine i značio u stvari otpor radnih masa protiv okupacije Crne Gore i pomagača te okupacije, u prvom redu politike Narodne skupštine; i zato nije nikakvo čudo što se učesnici tog ustanka i danas, poslije višegodišnjeg ratovanja, uporedo s imenovanjem za ministra njihovog otpadnika J. Plamenca transportuju preko cetinjskog okružnog suda pravo na robiju u Zenicu ili podgoričku „Jusovaču”!

 Posljedica ovakvog ukidanja svake nezavisnosti Crne Gore od strane beogradskih vlastodržaca i podgoričke Narodne skupštine bila je još i ta, što su oni dali hrane i podstreka bivšoj kamarili kralja Nikole sa J. Plamencom na čelu, koja je zbog toga ovaj spontani revolucionarni pokret crnogorskog seljaka mogla vješto da iskoristi, kao borac za njihovu nezavisnost, iako je u stvari bila samo oruđe u rukama imperijalizma i njegovog prodiranja na Balkan.

 Ali seljački narod u Crnoj Gori, koji nije htio da bude igračka u rukama nikakovih imperijalističkih i dinastičkih klika, izvršio je, kad mu je bilo već oduzeto pravo na samoopredjeljenja i plebiscita 1918. godine, sam plebiscit u izborima dajući apsolutnu većinu Komunističkoj partiji Jugoslavije.

 I što je najkarakterističnije, prilikom izbora 1920. god. radničke i seljačke mase i iz jednog i iz drugog, do tada protivničkog tabora, našle su se zajednički i na istom terenu, jer su vođene zajedničkim interesima. Nigđe i nikada se ljepše nego tada nije pokazalo odvajanje siromašnog radnog naroda od buržoaskih, zelenaških i karijerističkih klika!

 Ali kao „kruna” ove njihove zajedničke sudbine dolazi odmah i odgovor za sve njih od strane beogradskih vlastodržaca na taj njihov plebiscit u vidu Obznane, Zakona o zaštiti države, hapšenja u masama, paljenja kuća, premlaćivanja po zatvorima i vazdan drugih bezakonja i nezapamćenih mučenja.

 I ovom prilikom, po drugi put, manifestuje se zajednička sudbina siromašnih radnih masa, bez obzira na političke tabore, ali samo sada u vidu njihove nesreće, u vidu njihova zla i pakla!

 Međutim, kroz to vrijeme uspjelo je srbijanskom imperijalizmu da stvori sporazum sa talijanskim imperijalizmom i na taj način da likvidira crnogorsku emigrantsku vladu u Gajeti (Italija). Tako isto njemu je uspjelo da izvrši proboj opozicionog fronta u samoj zemlji, naćeravši na kapitulaciju vođstvo Radićevog pokreta [Hrvarska seljačka stranka].

 Poslije toga srbijanskom imperijalizmu bilo je vrlo lako da preuzme u svoju službu dotadanjeg talijanskog plaćenika J. Plamenca. Međutim, dvostruki crnogorski izdajnik J. Plamenac postao je već politička lješina za narod u Crnoj Gori i on ne može više da vrši za račun beogradskih vlastodržaca ni onu cjepačku i službeničku ulogu koju u Hrvatskoj vrši Stjepan Radić.

 Otuda dolazi ta duboka razlika u osudi J. Plamenca između stava cjelokupne srbijanske buržoazije s jedne i naroda u Crnoj Gori s druge strane!

 Dok srbijanska buržoazija i njezini svjesni i nesvjesni eksponenti u Crnoj Gori nastoje da, osuđujući prošlost J. Plamenca, osude također i svaki pokret naroda u Crnoj Gori za svoju nezavisnost i oslobođenje od pritiska beogradskog imperijalizma, dotle sam narod osuđuje J. Plamenca iz sasvim drugih razloga. On ga osuđuje, kako zbog njegovog ranijeg služenja talijanskom, tako i zbog njegovog sadanjeg služenja srbijanskom imperijalizmu; ali tako isto narod u Crnoj Gori osuđuje i one kojima J. Plamenac sada služi, osuđuje cjelokupni ugnjetački režim hegemonije srbijanske imperijalističke buržoazije nad Crnom Gorom!

 Kakav stav danas zauzima današnja Federalistička stranka u crnogorskom pitanju, a kakav stav treba sada da zauzme avangarda radničke klase Jugoslavije, o tome ću pisati u idućem članku.

(Nastavlja se)