Berane – 1944. opet Crnogorci oslobodili

 Priredio: Vladimir Jovanović

U partizanskoj vojsci nije bilo neuobičajeno da se i štabovi divizija nađu usred borbi, te da najviši zapovjednici neposredno pucaju na protivnike. Upravo to se desilo Štabu 3. udarne divizije partiznaske Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije u Beranama 15. septembra 1944. — na dan kada je ova varoš trajno oslobođena. 

Četničko-njemačke redove u varoši i okolini zahvatio je paničan metež uslijed obuhvatnih prodora crnogorskih udarnih brigada, 7-me i 9-te, iz sastava 3. divizije. Niko Strugar, komandant 7. crnogorske udarne omladinske brigade „Budo Tomović”, priśećao se da je lično poveo neke svoje jedinice u nastojanju da četnicima i Njemcima zatvore „kliješta” na Gradini, lokaciji južno od Berana na kojoj je njemačka posada još davala otpor: 

„Komandant 3. divizije Savo Burić i komesar Jovo Kapa odmah se upute k meni. Ali, na putu od grada do sela Buča, na 50 metara, sretu se s kolonom od 500 četnika koja je odstupala od Crnoga Vrha, preko Lušca, Buča i Lima. Sa ono malo kurira odmah otvore vatru na njih” („Ivangrad od 8. oktobra 1943. do 13. septembra 1944”, „Istorijski zapisi”, 2, Titograd, 1953, 496-503)… 

Navršava se 80. godišnjica oslobođenja Crne Gore od njemačko-četničke okupacije. U jesen i početkom zime 1944, zaključno sa 3. januarom 1945. i oslobođenjem Bijeloga Polja, na cjelokupnoj crnogorskoj teritoriji su prestala vojna djejstva, faktički i Drugi svjetski rat — trijumfovala Titova vojska.

Opisaćemo konačno oslobođenje Berana 15. septembra 1944, kada su Crnogorci opet oslobodili ovaj grad: prvi put Crngorska kraljevska vojska 1912. godine. Na linku ispod je prethodni nastavak ovoga serijala.

Berane i okolno područje je 1941-1944. imalo istoriju velikih preokreta. Duboku ratnu polarizaciju oslikava i činjenica da su varoš i okolina jedno od većih centara crnogorskoga partizanskog pokreta, ali i ovdašnji najveći centar četničkoga pokreta.

Prema službenim podacima, tačno 795 (SEDAMSTO-DEVEDESET-PET) muškaraca i žena s područja docnije Opštine Berane su poginuli kao borci i borkinje raznih partizanskih jedinica.

U Trinaestojulskome ustanku 1941, varoš je poslije trodnevnih borbi protiv Italijana oslobođena — 20. jula, kada gine MILOŠ MALIŠIĆ, docnije proglašen za narodnoga heroja. Tri dana ranije, 17. jula 1941, italijanski okupator je na Jasikovcu, uzvišici kod Berana, strijeljao devetoricu taoca, „komunističke pobunjenike”: - ARSENIJEVIĆ ALEKSANDRA; - DERVANOVIĆ AVDA-BOKU; - JOKSIMOVIĆ DANILA; - LEKIĆ BOŽIDARA; - MALIŠIĆ ARSA; - MALIŠIĆ MILANA; - NEDIĆ BOŽINU; - ŠĆEKIĆ MILETU; - ZEČEVIĆ VUKAJLA. 

Berane će reokupirati 10. avgusta 1941. jedinice iz 38. italijanske divizije „Puglie”. Početkom 1942. Pavle Đurišić, povezavši se sa komandom Dragoljuba-Draže MIhailovića u Srbiji, iz Zaostra nadomak Berana organizuje prve četničke jedinice za koje je naoružanje i municiju, logistiku i novac dobijao od Italijana, docnije Njemaca i iz Srbije od kvislinga Milana Nedića.

U beranskome području Đurišićevi četnici su prvi put napali crnogorske partizane u noći 23/24. januara 1942. u Gornjim selima (Bastahe, Glavaca, Kurikuće, Lubnice, Praćevac, Vuča). Protiv višestruko brojnijih četnika u borbi gine 15 partizana, a 27 njih, među kojima i ranjenici, predali se na „kumosku tvrdu riječ” Ljuba Minića — ova zlica je iz Kolašina, predratni sudija — da bi sve do jednoga, njih 27, četnici pobili istoga dana u Lubnicama (na lokacijama: Kljajića livada, Kučkina litica, Luke i kraj Gunjare); glavnina od oko 120 partizana iz Gornjih sela je tada uspjela da se iz četničkoga obruča preko riječice Jelovice probije uz Bjelasicu za Kolašin.

U svojim čuvenim ratnim „Dnevnicima” dr Vladimir Dedijer, istoričar, tokom rata član užeg Titovog paritzanskog rukovodstva, zapisaće u Jajcu početkom novembra 1943, ova svjedočenja i procjene o dotadašnjim ratnim prilikama u Beranama i Vasojevićima: 

„Na večeri kod Starog [Tita] vodio se razgovor o velikim pobedama naše vojske u Crnoj Gori. Peko [Dapčević, u to vrijeme komandant 2. udarnoga korpusa, prim] oslobodio, sem Kolašina, Berane i Andrijevicu”. 

„Kaže Đido [Milovan Đilas, član Vrhovnoga štaba] da je istorijsku ulogu u Crnoj Gori odigrao Vasojevićki gerilski bataljon. On se čitavo vreme držao u neprijateljskoj pozadini, izdržao je najbesomučnije progone Italijana i četnika. Naročito u periodu između Pete ofanzive [Bitke na Sutjesci, maj-jun 1943] i kapitulacije Italije, Vasojevićki bataljon razvio je značajnu delatnost. On je izvršio čitav niz akcija, narastao je u borbama, tako da je znatno pomogao oslobođenju Crne Gore kad je naišao Peko sa severa”.

„Vasojevićki bataljon” — nastavlja Dedijer — „počeo je da dejstvuje još od marta 1942. godine kad su naše jedinice morale da napuste teren Vasojevića. On se u prvo vreme sastojao od dve grupe gerilaca: beranske (40 boraca) i andrijevičke (23 borca). Četnici i Italijani pravili su divlje hajke ne bi li uništili vasojevićke gerilce. 16. aprila 1942 godine u jednoj kolibi opkoljeni su drugovi BRANKO DELETIĆ, sekretar Okružnog komiteta i komesar Andrijevičkog bataljona, s BAJOM JOJIĆEM, članom Sreskog komiteta. Obojica ginu u borbi. U daljnim okršajima, u zasedama i u poterama ginu mnogi drugovi, među njima: VOJO BAKIĆ, komandant 1. čete Andrijevičkog bataljona; RADULE JEVRIĆ, član Sreskog komiteta i član štaba Komskog odreda; MANOJLO KASTRATOVIĆ i PETAR DEDOVIĆ”. 

„Pod direktivama Okružnog rukovodstva u kome su bili ĐOKO PAJKOVIĆ [iz sela Lužac], SAVO JOKSIMOVIĆ [iz sela Buče], RADOMIR KOMATINA [iz sela Donja Ržanica] i VUKO TMUŠIĆ [iz sela Buče], vasojevićski gerilci, nastavili su borbu”.

„U februaru 1943. Draža Mihailović [u to vrijeme boravio u Lipovu kod Kolašina, prim] lično naređuje da se organizuje blokada oko Lješnice, posle borbe naših gerilaca s četnicima i pogibije jednog četničkog komandanta. Četnici su uhodili ženu koja je nosila gerilcima hranu, pa su uz pomoć Italijana i muslimanske milicije opkolili naše dve zemunice. U borbi koja se razvila poginuli su drugovi MILAN KUČ, srez Beranski, član Okružnog komiteta i komandant bataljona, jedan od najhrabrijih i najplemenitijih ljudi u Vasojevićima. Zajedno s Milanom Kučom poginuli su: VLADO MARTINOVIĆ — BAJICA, sekretar Okružnog komiteta, VUKADIN VUKADINOVIĆ, koji je robijao kao politički osuđenik u Mitrovici, MILUTIN-TABO BORIČIĆ, RADOVAN ČUBROVIĆ i [STANA]-CRNGA KUČ, drugarica Milana Kuča”.

.

„Svi su se drugovi borili do poslednjeg metka. Posle pogibije Milana Kuča, četnički vojvoda Pavle Đurišić izdao je specijalno saopštenje, koje su naše jedinice zaplenile kod Kalinovika, u martu 1943 godine”. 

O pogibijama ove grupe partizanskih gerilaca u Vasojevićima, a svoju posljednju borbu vodili su u šumi Kaludar — narodni pjesnik Milorad Mojašević iz Andrijevice je spjevao „Kaludarsku tragediju 15. februara 1943” i štampao je godine 1969. o svome trošku u formi knjižice. 

Da pročitamo uvodni dio spjeva Mojaševića: 

- „Ljeto bješe četrdeset druge, zemlja puna haosa i tuge, preživljuje najveću nesreću, sa Tjentišta gerilci se kreću. - Od ustaša ne bježe i švaba, No naredbom Vrhovnoga štaba, te hitaju u dolinu Lima, đe bijaše leglo četnicima. - Upućeni ka ovom terenu, da sprovedu liniju borbenu, kroz njemačke prolaze zaśede, i kamene Mojkovačke grede. -  Kad stigoše na Zekovu glavu, tad bačiše pogled na Troglavu, lijep dan se prosuo planinom, te miriše travom i svježinom. - Oživješe uspomene divne, i bačiše pogled sa planine, na Komove gorde i prkosne, Prokletije stroge i zanosne, a Lim bistar protiče radosno, niz Polimlje divno i zanosno. - Tu su prvo svijet ugledali, i života radost upoznali, s nevoljama sreli se čovjeka, al' su tome tražili lijeka: kroz učenja Marksa i Lenjina, svaka riječ njina je istina”. 

- „Oživješe ustaničke dane, i junačku borbu za Berane, tad sloboda zasijala draga, i narodna nadošla je snaga. - Da se crne oslobode strave, i vlast pravu narodu postave, da buržujske sve zakone brišu, i narodne nove da napišu. - A tu divnu dolinu od Lima, koja prošlost svu junačku ima, opasala bodljivaka žica, što čuvaše živote ubica. - Tu zastave izdajstva se viju, a pod njima zločinci se kriju, tu skup bješe raznog ništavila, reakcija što je okupila, i jazbinu najcrnjega mraka, da imenâ zatire junaka. - Po tom živom ljudskom osinjaku, zagaziše gerilci po mraku, po grupama, svaka po terenu, da sprovedu liniju borbenu, u gerili da žive i rade, i da snage okupljaju mlade”. 

- „Ova snaga kad na teren dođe, tad četnici i njihove vođe, ośetiše u narodu vrenje, da ih javno osuđuje mnjenje. - KOMpartija tih borbenih dana, izabrala Kuča je Milana, da sektorom borbe rukovodi, kad akcije poče da izvodi. - Tad počeše da ginu špijuni, što glavare četničke uzbuni, pojačaše zaśede i straže, pa gerilce po šumama traže. - Svoje snage pokrenuše jake, pohvataše gerilske jatake, zatvaraju rodoljube prave, i zločine sprovode krvave: pale kuće, sudovi im sude, gubilište bijaše za ljude”. 

- „U to zima do praga je śela, te u maglu utonuše sela, po šumama niču zemunice, u zagrljaj da prime gerilce. - Prvi snijeg donese nevolju, za gerilce na ratnome polju, moraše se povuć s terena, da ih primi kuća pripremljena, u planine hladne i skrivene, da im mladost divna tu uvene. - Tu je grupa i Kuča Milana, koja broji osam partizana, u Kaludar kod sela Lješnice, đe i druge bjehu zemunice”. 

- „Al' četnici u te zimske dane, razapeše mreže na sve strane: tu se zlato prosiplje i lire, u podzemlje planovi se šire, da doznaju đe su zemunice, i u njima uhvate gerilce”. 

- „Petnaesti februar osviće, zora zori i dan skoro biće. - Siva magla leži po dolina, kao da je to morska pučina, sniježna brda iz te magle vire, naokolo dok vidik dopire. - Budni stražar te promjene prati, pogleduje koliko je sati, blijedo mu podrhtava lice, posljedice to su zemunice, vrijeme je smjena da mu dođe, i vratima zemunice pođe. - Vučji pogled bači po strmini, dok ugleda bandu u blizini, đe lutahu oko zemunice, to četničke bjehu predhodnice. - To zlo ljudsko kad viđe nemilo, brzo javi šta je novo bilo, i uzbunu dade zemunici, spremiše se za borbu gerilci, razvijeni u streljačkom stroju, da bi dužnost ispunili svoju”. 

- „Partizanske đe su zemunice, trostruk lanac od hiljadu ljudi, opasao kaludarske grudi, pretražuju šume prethodnice, svaki grmen i svaka glavica, oživjeli bjehu od ubica: zapośeli sve čuke i staze, đe bi borci mogli da prolaze. - Snijeg visok i šuma bez lista, i oni su protiv komunista. - Odjeknuše bombe i rafali, te znak borbi krvavoj su dali, i dolina zadrhta Lješnice, sve do vrha gore od Mušnice”. 

- „Siplje vatra kao oblak kišu, mladi borci istoriju pišu, sa mastilom svoje krvi vrele, i oružjem u ruke bijele. - Snijeg visok do pojasa gaze, prvi lanac lome i prolaze, i dospješe gore ka brdima, đe slobode još ima ljudima”… 

Ali, u daljem toku ove krvoločne četničke hajke na gerilce, njih šestoro ginu, dvojica uspijevaju da se probiju. Narodnim herojima su docnije proglašeni: Milan Kuč (iz sela Babino, Berane) i Vukadin Vukadinović (iz sela Mašte, Berane). 

Neki likovi beranskih partizanskih gerilaca djelimično su opisani u klasičnim djelima Mihaila Lalića, koji je i sam bio vasojevićki gerilac, iz sreza Andrijevičkoga: na primjer, u liku „Baja” iz romana „Hajka” prepoznaje se Vlado Bajica, koga u istoimenome filmskom hitu Živojina Pavlovića iz 1977. tumači glumac Boro Begović, etc.

Evo i spiska ostalih gerilaca sreza Beranskoga u vrijeme najžešćeg četničkog terora 1942/43. godine: 

— varoš Berane: - ARSENIJEVIĆ MIRKO; - MITROVIĆ SAVO; - MALIŠIĆ MILOVAN; - GOLUBOVIĆ RADONJA; — selo Babino: - VUKIĆEVIĆI RADIVOJE, SEKULE i RADOMIR; - ŠĆEKIĆ LEKO; - BORIČIĆ VRANO; — selo Lješnica: - PRELEVIĆ RADE; — selo Dragosava: - BORIČIĆI RADIVOJE i MILO; - GOLUBOVIĆ VLADO; — selo Goražde: - ŠĆEKIĆ MILUN-MUJO; - TODOROVIĆ DANILO; - MUJOVIĆ ARSO; — selo Budimlja: - LABOVIĆ RAJKO; - BABOVIĆ VELJKO; — selo Dapsiće: - ČUBROVIĆI MAJO i MILOŠ; — selo D. Ržanica: - KOMATINA MILOŠ; — selo Zagrađe: - PANTOVIĆ MIHAJLO; - CIKIĆ RADOMIR; — selo Ivanje: - KORAĆ DUŠAN; - OBRADOVIĆ MILIKA; — selo Bubanje: - BUBANJE MILOŠ, AKO, BATRIĆ, MILONJA, BOŠKO, MILISAV, MILOJE i STANOJE; — selo Prijelozi: - NEDOVIĆ VUČETA; — selo: Štitari: - KARLIČIĆ RADOVAN; — selo Vučje: - ŠEKULARCI NIKOLA i VOJO; — selo Kurikuće: - MERDOVIĆ VUKADIN; - RAKOVIĆ VASILIJE; — selo Lubnice: - OJDANIĆI BLAGOJE, PAVIĆ i MIHAJLO; - OBRADOVIĆI RADE, MILO, RADOJKA i MARKO; — selo Vinicka: - DABETIĆ SAVO; — selo Buče: - MIŠOVIĆ MILIVOJE; - CEMOVIĆ VUKSAN; - JOKSIMOVIĆI IVAN i ĐURO; — selo Dolac: - PIPER MILORAD-MIKA; — selo Pešca: - DELEVIĆ STEVO; - NEDIĆ ĐORĐE-ƉOKO (up. „1941-1942. u svedočenjima učesnika Narodnooslobodilačke borbe”, XII, Beograd, 1975, 526).

Opet ću citirati „Dnevnik” Vladimira Dedijera u kojem početkom novembra 1943. u Jajcu zapisuje svjedočenje Sava Mitrovića, gerilca iz Berana: „Vasojevićki gerilci izvršili svoju ulogu. Od marta 1942. pa sve do jeseni 1943. oni su smjelo držali zastavu slobode u ovome dijelu Crne Gore. U pohvali koju je Vrhovni štab uputio Vasojevićkom bataljonu stoji da se bataljon istakao junaštvom i izdržljivošću i naziva ga MUČENIČKIM”. 

„Uprkos svih poćera i progona” — nastavlja Mitrović — „krajem 1942. godine učvrstile su se naše desetine, vodovi i čete Vasojevićkog bataljona. Stvorena su uporišta, i baze za opstanak ilegalaca. U srezu Andrijevičkom ova uporišta bila su: sela Konjuhe, Cecuni, Mašnica, Velika Vranještica, Slatina. U srezu Beranskome: Lubnice, Štitari, Lješnica, Dapsići, Vinicka”, a pogotovo: „Bubanje sa svojim poznatim borcima Bubanjama”. 

„Krajem aprila 1943. godine, kad su četnici naročito bili ojačali teror uslijed približavanja naše glavnine iz Bosne, kad su bili proglasili mobilizaciju u Vasojevićima, — mi smo odgovorili našom mobilizacijom: 30 aprila uveče sva su brda oko Berana i Andrijevice bila su osvijetljena našim vatrama, naše desetine s oružjem sišle su u određena mjesta i formiran je vrlo jak bataljon od 156 drugova, koji izvodi čitav niz akcija; vodi borbe s njemačkim jedinicama koje su vršile koncentraciju uoči Pete ofanzive; zatim — uništenje zloglasnog četničkog štaba”.

Tokom ljeta 1943, nastavlja Savo Mitrović, „gerilske patrole Vasojevićkog bataljona likvidirale su mnoge četničke rukovodioce i funkcionere fašističkog albanskog kosovsko-metohijskog komiteta, među kojima su se nalazili: Dražin ‘ministar’ Vuksan Bakić; zamjenik komandanta četničkoga korpusa Milivoje Obradović; komandant brigade Milija Ćeranić; zamjenik komandanta brigade Stanko Marijanović; i zloglasni gestapovac Golub Miković”.

Mitrović ističe kako treba „od starih junaka spomenuti RADUNA ZOGOVIĆA, koji ima Obilića medalju još iz Prvog svjetskog rata: stari Radun je pomagao partizane, a i lično je učestvovao u mnogim akcijama”, a „primjer junaka i odanosti narodnooslobodilačkoj borbi i uvjerenja u sigurnu pobjedu jeste drug MIRKO KRDŽIĆ, pukovnik naše armije, bivši jugoslovenski sudski major; za čitavo vrijeme on je za gerilske trupe važio kao član Glavnoga štaba za Crnu Goru i Boku, stalno bio s bataljonom i vršio je dužnost neposrednog vojnog rukovodioca u svim akcijama Vasojevićkog bataljona”.

Vasojevićki udarni bataljon, kojim je komandovao Nikola Šekulaac, 23-25. oktobra 1943. u Poljima kod Mojkovca postaje 4. bataljon 4. proleterske crnogorske brigade — po spisku njih 248, od kojih su 27 đevojke; ostali raspoređeni u druge jedinice, a jedna grupa najiskusnijih se vratila u zavičaj radi djejstava u četničkoj pozadini. Iz ovogk početnog vasojevićkog stroja 4. bataljona — njih 89 će poginuti u borbama do kraja rata.

Ocijenjuje se da je Vasojevićki bataljon „sastavljen od odličnih boraca, koji su i u moralno-političkome pogledu većinom članovi KPJ i SKOJ-a — na nivou boraca najboljih jedinica”. Bilježi se i da je u to vrijeme pjevano: „Pekove su divizije/ Crnoj Gori najmilije/ Nema borbe, nema treske/ Bez Četvrte proleterske”. 

U međuvremenu, 8. oktobra 1943. jedinice 2. udarnog korpusa, kojim je komandovao Peko Dapčević, ušle su u Berane i razoružale jedinice iz sastava 19. italijanske divizije „Venezia”. Uslijedili su četničko-njemački pokušaji da partizane istisnu iz varoši; u čemu su Njemci, poslije niza bojeva, uspjeli — 23. oktobra 1943. godine. Ali, u kontranapadu 30. oktobra 1943. upravo je 4. crnogorska sa svojim bataljonom Vasojevića, opet oslobodila Berane; i ta varoš postaje narednih mjeseci važno partizansko središte. 

Kontinuitet partizanske kontrole nad Beranama, bezmalo do kraja rata, nekoliko puta će nakratko biti prekinut. 

Potpomognuti njemačkim snagama, legijom Krempler (sa muslimanskom milicijom kao pomoćnim trupama) i 4. pukom Branderburg, četnici Pavla Đurišića nastupajući iz pravca Srbije zajedno sa 2. bataljonom 5. puka Srpskog dobrovoljačkog korpusa (SDK) kvislinga Milana Nedića tj. naciste Dimitrija Ljotića, 17. aprila 1944. ponovo će ovladati Beranama, a u okviru šireg plana odobrenog od njemačkoga okupatora „o ujedinjenju Srbije i Crne Gore”. 

Na scenu tada stupa 7. crnogorska udarna omladinska brigada „Budo Tomović”, koja 5. maja 1944. u sadjejstvu s tri bataljona Komskoga odreda u snažnom napadu na Berane, sada bez njemačke posade, razbija četničke snage: dio četnika bježi preko Vrmoše (Albanija) u njemački garnizon u Podgoricu, a Đurišić sa „štablijamq” u Prijepolje, dok je od 893 pripadnika 2. bataljona 5. puka SDK, koji su Nedić i Ljotić poslali Đurišiću da „ujedini Srbiju i Crnu Goru” — prema njihovim izvorima — svega oko 350 je žive glave vrnulo u Srbiju (B. Karapandžić, „Građanski rat u Srbiji 1941-1945”, Klivlend, 1958, 316) 

Zbog aerodorma Dolac kraj Berana, sa kojeg su zbog povoljnih proljećnih i ljetnjih meteorološki prilika mogli učestalo da slijeću i polijeću transportni avioni anglo-američkih saveznika, donoseći ratni materijal, a odvozeći ranjenike na liječenje u Italiju — varoš postaje važan centar logistike crnogorrskih partizana.

Slijedi finialni ratni period u pozno ljeto1944. tokom kojeg Berane nekoliko puta mijenja ratne gospodare, što je bilo uslovljenom širom njemačkom operacijom u Crnoj Gori nazvanom „Rübezahl”: - 13. avgusta, a tek kada je glavnina snaga Peka Dapčevića (Operativna grupa divizija: 2. proleterska, 5. i 17. udarna) upravo iz rejona Berana upućena u kampanju za oslobađanje Srbije, u varoš su ušli Njemci, četnici i muslimanska milicija; - 30. avgusta grad oslobađa sada 5. proleterska crnogorska brigada; - 11. septembra četnici i Njemci su opet u Beranama. 

Konačno, naređenja da opet oslobode Berane, ispostaviće se konačno, 14. septembra 1944. dobijaju crnogorske udarne brigade —– 7. i 9. — a sadjejstvovaće im, neposredno bataljon Odjeljenja za zaštitu naroda, posredno 5. crnogorska…

(Nastavlja se)