Berane – 1944. opet Crnogorci oslobodili

Priredio: Vladimir Jovanović

Na čelu kolone bilo je osam konja natovarenih arhivom, koje je pratilo 20 bradatih i do zuba naoružanih četnika. Naredio sam: niko ne otvara vatru dok neprijateljska prethodnica ne uđe u tjesnac prema mostu na Marsenića Rijeci — priśećao se Bogić Vlahović. 

Rodom iz vasojevićkoga sela Ulotina (Andrijevica), Vlahović je bio komandant 3. bataljona Odjeljenja za zaštitu naroda (OZN-e). Citirane riječi se odnose na sadjejstvo njegove jedinice sa udarnim brigadama, 7. i 9. crnogorskom, iz sastava 3. udarne divizije Titove Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije —— kada je Berane 15. septembra 1944. konačno oslobođeno.

Po naređenju ĐOKA PAJKOVIĆA (oko dvije decenije kasnije biće crnogorski premijer), tada referenta OZN-e za Crnu Goru, kao uopšte prva takve vrste partizanska jedinica na teritoriji Crne Gore 3. bataljon je ustrojen 30-31. jula 1944. u selu Buče kod Berana — uglavnom od boraca Komskog odreda iz Vasojevića čiji je komandant u to vrijeme VLADIMIR SAIČIĆ, a komesar VOJO ZEČEVIĆ. Numeraciju br. 3 bataljon vasojevićke OZN-e dobija kada je nedugo zatim formirana 1. crnogorska brigada narodne odbrane.

Politički komesar 3. bataljona OZN-e bio je MILOŠ ČUBROVIĆ, zamjenik komandanta MILIJA ĐUKIĆ, pomoćnik komesara SAVO DABETIĆ, intendant ĐURO RADULOVIĆ, sanitetski referent BAJO ĐUKIĆ, obavještajni oficir MIRKO ŠUKOVIĆ, komandiri četa: VUKAJLO NOVOVIĆ, BOŽO ČAĐENOVIĆ, JOVAN MARIJANOVIĆ, a komesari: ZARIJA GUBERINIĆ, VLAJKO BAJIĆ, ČEDO VULEVIĆ.

Zadaci bataljona bili su, citiramo: - čišćenje oslobođene teritorije od neprijatelja svih vrsta; - pomoć narodno-oslobodilačkim odborima da se učvrste kao i da se njima i drugim društveno-političkim organizacijama omogući neometana obnova zemlje; - uništavanje kontrarevolucionarnih bandi i stranih agentura… 

Prema Vlahoviću, docnijem potpukovniku, predratnom studentu koji je ustaničke 1941. komandir partizanske Polimske čete, u bataljonu je „bilo 120 ljudi, od kojih su 80 bili članovi Partije (KPJ), a 20 članovi SKOJ-a”. Bataljon je imao značajnu vatrenu moć: 6 puškomitraljeza, 40 automata, 2 laka bacača. Bilježi se da je bataljon ovu svoju „himnu” uglas pjevao: „Naša Ozna bez milosti, ućeruje strah u kosti/ Svima onim koji žale, kralja Petra i ostale/ Sve njihove saveznike, sve fašiste i četnike”. 

Uoči bitke za konačno oslobođenje Berana, 3. bataljon OZN-e u pripravnosti je razmješten u selu Trubini, Opština Bijelo Polje, blizu administrativne linije savremene Opštine Berane. Naređenje su dobili u 22 sata 14. septembra 1944. od Đoka Pajkovića: - da se u toku noći, a do pred zoru narednog dana, neprimjećeni kroz neprijateljsku redove prebače u četničko-njemačku pozadinu na Marsenića Rijeku, južno od Berana, i tu pośednu dominantne položaje na drumu za Andrijevicu; i tako onemoguće četnicima da se iz Berana povlače prema Andrijevici kad ih napadnu 7. i 9. crnogorska.

Pola sata po prijemu naređenja, 3. bataljon OZN-e već je u pokretu: „Kolona, po jedan, kretala se po mraku i bespuću vrlo disciplinovano”, svjedoči komandant Vlahović, ali „na kosi između selâ Luga i Budimlje zastali smo da se malo odmorimo i procijenimo situaciju, jer je tu bila velika četnička grupacija”. 

Bataljon je uspješno provučen kroz četničke linije i „na jedan sat prije zore izbili smo na Marsenića Rijeku”, nastavlja Vlahović. „Odmah sam uputio: - 1. četu da pośedne kosu između Vinicke i Trepče; - 2. četu na dio ove kose zapadno od komunikacije i put koji vodi od Berana za Andrijevicu; - 3. četa je s jednim vodom pośela čuku na desnoj obali Lima, koja bočno gospodari komunikacijom, a dva voda 3. čete u rezervi”. 

U praskozorje, na pravcu nastupanja 7. crnogorske, „od Crnoga Vrha prema Beranama čula se vatra artiljerijskih oruđa i bacača, koja se sve više primicala”.

„Tada me je vod na čuki obavijestio da se od Berana kreće velika kolona uz Gradinsko polje i preko Vinicke prema Andrijevici”, priśećao se Vlahović. Svjedočenje je utoliko značajnije što on tvrdi da je na čelu četničkih grupa koje su bježale iz Berana bio Pavle Đurišić. 

Prvi od četnika naciljalnih od 3. bataljona OZN-e, „20 bradatih i do zuba naoružanih”, ispostavilo se da su sa sobom nosili arhivu Đurišićeve komande za Crnu Goru, Boku i Stari Ras. 

„Kada su upali u zaśedu naših jedinica progovorili su puškomitraljezi i automati boraca OZN-e. Bradonje su dobile zasluženu kaznu. S čuka je ‘šarac’ [‘Maschinengewehr 42”, njemačke proizvodnje, prim] rezao po koloni”.

„Neki su pokušali da pregaze Lim i pobjegnu prema Navotini, ali su ih u tome spriječili dva voda 3. čete iz rezerve. Po Vinickoj je nastao metež zbunjenih četnika. Jedni su se uputili preko Vinicke, da preko kose pređu u Trepču, ali ih je tamo dočekala naša 1. četa. Neki su, koristeći konfiguraciju zemljišta, po grupama počeli da daju otpor, neki su pobjegli k Jugovinama, a neki iz kolone s Gradinskog polja otišli su da gaze Lim i pobjegnu prema Šekularu”.

Tokom osmosatne borbe: - 1. četa 3. bataljona OZN-e svojim je lijevim krilom obuhvatila Vinicku; - 2. četa se u sadjejstvu s 1. spuštala prema Vinickoj; - 3. četa i štab bataljona su pregazili Lim „i stezali obruč da onemoguće četnicima bjekstvo”. 

Oko 13 sati je pljaba obustavljena. Svega jedan borac OZN-e ranjen, a na licu mjesta su prebrojani četnički gubici: 30 poginulih, oko 40 ranjenih, dok se za oko 140 uhvaćenih napominje: „od kojih je veći broj pušten kućama”. Ratni polijen: top, dva mitraljeza, 8 puškomitraljeza, 20 automata... 

O zaplijenjenoj arhivi Đurišića, kasnije „Đoko Pajković je rekao da je po važnosti ravna onoj koja je zaplijenjena u Ostrogu”. (Misli se na arhivu četničkih glavešina Baja Stanišića i Blaža Đukanovića. Ova dvojica, zatečeni 14. oktobra 1943. munjevitim napadom jedinica iz 5. crnogorske brigade, zabarikadirali su se u Ostrogu - Gornji manastir, uzalud očekujući spas od Njemaca iz garnioznâ od Danilovgrada i Nikšića — partizani su sljedećih neđelju dana odbačili sve pokušaje njemačkih prodora, te do 21. oktobra 1943. ubili Stanišića u borbi, a Đukanovića strijeljali, poslije ad hoc suđenja, jer taj se predao, sa 34 drugih četnika i 13 Italijana.) 

Što se tiče borbi za oslobođenje Berana 15. septembra 1944, „Pavle Đurišić, četnički komandant, u toku noći pobjegao je za Andrijevicu — Podgoricu i ostavio vojsku”. 

Kako navodi komandant 3. bataljona OZN-e Bogić Vlahović, „isti dan bataljon OZN-e doveo sam u Berane, koje su oslobodile jedinice 3. divizije; i kada sam raportirao komandantu divizije, Savu Buriću, o izvršenom zadatku, on me je potapšao po ramenu i rekao: - Druže komandante, tvoj bataljon je odlučno izvršio zadatak. Ja vam čestitam” (up. „Vatre sa Komova”, Beograd, 1978, 839-842)… 

Slijedi osvrt o partizanskom pokretu u Vasojevićima na primjeru upravo gorepomenute Rijeke Marsenića (sa zaselkom Navotina), sada u području Opštine Andrijevica — a svega oko devet kilometara od Berana. Selo je prije 1912. u Knjaževini/Kraljevini Crnoj Gori, a 1941-44. imalo šezdesetak kuća. Smješteno uz Lim na starteški važnom drumu Berane - Andrijevica. 

Tipično i za druga sela u Vasojevićima — liše, na primjer Velike, u kojoj četnici nijesu uspjeli da prošire svoju organizaciju — za vakta naročito italijanske okupacije do jeseni 1943, uprkos brutalnostima Đurišićevih sljedbenika, partizanski pokret nije iskorijenjen. U Vasijevićima su se prvi komunisti, po pravilu studenti, pojavili tek 1930-ih, a u Rijeci Marsenića MILIJA JOLIĆ i RADONJA VEŠOVIĆ (docniji književnik, akademik CANU). 

U Trinaestojulskome ustanku 1941. komandir partizanske čete u Rijeci Marsenića je kapetan u penziji BOŠKO MARSENIĆ. On će, nakon italijanske internacije, rat završiti kao komandant partizanske brigade u rezervi. Učitelj iz sela, MILOŠ MARSENIĆ, nosilac Obilića medalje, biće delegat partizanske Crnogorske antifašističke skupštine narodnog oslobođenja. 

Iz Rijeke Marsenića su poginuli ovi mladići i jedna đevojka kao partizanski borci crnogorskih brigada: 

- MILENA MARSENIĆ (rođena 1927, 4. crnogorska); - RADOMIR JOLIĆ (rođen 1920, 4. crnogorska); - RADISAV MARSENIĆ (rođen 1924, 5. crnogorska); - MILJAN MARSENIĆ (rođen 1917, 7. crnogorska); - OBRAD MARSENIĆ (rođen 1924, 5. crnogorska); - BRANKO MARSENIĆ (rođen 1924, 4. crnogorska); - MILONJA MARSENIĆ (rođen 1919, 5. crnogorska); - MILINKO MARSENIĆ (rođen 1925, 7. crnogorska); - RADOŠ MARSENIĆ (rođen 1927, 9. crnogorska); - DRAGIŠA MARSENIĆ (rođen 1927, 4. crnogorska); - ALEKSANDAR MARSENIĆ (rođen 1923, 4. crnogorska).

Iz Rijeke Marsenića su i ovi partizani: - MILOŠ MARSENIĆ (oficir); - BOŠKO MARSENIĆ (oficir); - MILAN MARSENIĆ (oficir); - DRAGOLJUB MARSENIĆ (oficir); - MILISAV MARSENIĆ (oficir); - RADONJA VEŠOVIĆ (oficir); - MILORAD MARSENIĆ; - STOJAN MARSENIĆ; - ALEKSA MARSENIĆ; - MIOMIR MARSENIĆ; - MARJAN MARSENIĆ; - VOJIN MARSENIĆ; - SVETOZAR MARSENIĆ; - DRAGIŠA MARSENIĆ; - DMITAR MARSENIĆ; - RADIŠA MARSENIĆ; - LAZAR MARSENIĆ; - MIRKO MARSENIĆ; - SAVO MARSENIĆ; - MILOŠ RAKETIĆ; - MILIČKO MARSENIĆ; - DUŠAN VEŠOVIĆ; - MILUN JOLIĆ; - ĐORĐE MARSENIĆ; - MIRKO MARSENIĆ.

Ubijeni civili iz Rijeke Marsenića, koji se vode kao žrtve fašističkoga terora: - RADOMIR MARSENIĆ; - MIRAŠ MARSENIĆ; - FILIP MARSENIĆ; -VUKSAN MARSENIĆ; DRAGOLJUB MARSENIĆ; - RAJKO RAKETIĆ; - MILADIN JOLIĆ; - PETAR JOLIĆ; - TODORICA JOLIĆ; - DESA ČEJOVIĆ.

Evo još nekih, moguće interesantnih podataka — oko partizanskoga aerodroma u Beranama. Koliko mi je poznato, nažalost, o tome nema tematske studije. Iako nije mogla da zanemari baš sve aspekte ratne vojno-logističke podrške saveznika Britanaca i Amerikanaca, komunistička istoriografija druge Jugoslavije, pa i u Crnoj Gori, nije se prećerano bavila ovom temom.

Za ukupan broj evakuisanih partizanskih ranjenika i bolesnika transportima savezničke avijacije za bolnice u Italiji u monografiji o „Sanitetskoj službi u Narodnooslobodilačkom ratu Jugoslavije 1941-1945” (I-II, Beograd, 1989) „ne postoji potpuna dokumentacija”, ali se procjenjuje na oko 15.650.

Međutim, sa područja Crne Gore nešto su preciznije procjene o broju savezničkim avionima evakuisanih partizanskih ranjenika i bolesnika, njih je oko 3.650 — a najviše s aerodroma u Beranama, oko 2.100 (uključujući 400 Italijana, koji su nakon kapitulacije svoje zemlje pristupili crnogorskim partizanima). Sa drugih crnogorskih aerodorma ili privremenih letišta: - 1.059 iz Brezne (u Pivi, 22. avgusta 1944, tokom jednodnevne evakuacije); - zatim, 385 iz Njegovuđe (Žabljak); - oko 90 iz Nikšića; - relativno manji broj iz Pljevalja… (up. D. Otović, J. Nikić, „Vazdušne bitke za ranjenike”, Beograd, 1986, 65)…

Partizanski aerodrom u Beranama bio je nadležnost 2. udarnog korpusa, koji je nedugo od dana svoga ustrojavanja, 10. septembra 1943, pod komandom Peka Dapčevića, uz kratkotrajna uzmicanja pred njemačko-četničkim ofanzivama do kraja rata kontrolisao najveći dio teritorija na śeveru Crne Gore. Nakon što je Berane oslobođeno 30. oktobra 1943. u zoni odgovornosti 2. korpusa ustrojena je područna III Komanda mjesta Berane.

Glavna vojna bolnica 2. udarnoga korpusa bila je najprije u Pljevljima, a najduže u manastiru Morača, u kojem je bio i korpusni štab Dapčevića. U Beranama je za pacijente dopremljene iz Morače za transport u Italiju organizovana prihvatno-evakuaciona bolnica: njome je rukovodila jedno vrijeme dr. Saša Božović, a tu su radili i italijanski vojni ljekari.

Akter, sanitetski referent partizanske 3. udarne divizije dr. Miomir Savićević, ratni crnogorski ministar zdravlja, pukovnik, univerzitetski profesor i akademik CANU, priśećao se kako se u beranskoj bolnici „nastavljalo liječenje ranjenika i vršena je trijaža za evakuaciju”, jer „poslije pristizanja do aerodroma, nijesu odmah imali spremne avione za pokret već su morali čekati i po 10 do 15 dana”.

Ustrojavanje partizanskoga aerodroma u Beranama naredio je 4. februara 1944. gen. Peko Dapčević. Evo tog naređenja: 

ŠTABU 4. CRNOGORSKE PROLETERSKE BRIGADE. - Str. pov. 70. 

1) - Aerodrom u Beranama pripremite hitno za noćno spuštanje aviona. 

2) - Ovu pripremu izvršite na sljedeći način. Na svakome uglu (ćošku) aerodroma zapaliti po jednu vatru. Pored toga, na svakoj dužoj strani aerodroma, tačno na sredini, zapaliti takođe jednu vatru. Ove vatre treba da budu na odstojanju 20 m od ćoškova aerodroma. Pored toga treba dati slovo T prema pravcu duvanja vjetra. Da bi u svakom slučaju bilo sve spremno za davanje ovoga slova, treba na svakoj dužoj strani aerodroma i na 50 m od vatre spremiti jedno slovo T od vatri, pa prema pravcu vjetra zapaliti na odgovarajućoj strani i dati zajedno sa vatrama slovo T. Dimenzije slova T vide se iz priložene skice. 

 3) - Sve ovo spremiti tako da na dan 3. februara do 18 sati bude gotovo, kako bi se ovi znaci još u toku noći 3/4. ov. mj. mogli dati, jer je vrlo vjerovatno da će avioni doći još te noći i aterirati na tom aerodromu. 

4) - Do daljeg naređenja davati samo gore navedene znake. Svi dosadanji znaci neće se više davati. 

5) - Sa ovim naređenjem upoznati našeg avijatičara i Italijane, koji rade na tom aerodromu. Za tačno izvršavanje ovog naređenja biće odgovoran Štab brigade. 

6) - Pošto ćete uskoro dobiti smjenu, to ovo naređenje predati Štabu 5. crnogorske brigade. 

7) - Prijem naređenja telefonski potvrditi. 

SMRT FAŠIZMU — SLOBODA NARODU! - (m. p.) - Za Štab [2. udarnog korpusa] komandant — general-major Peko Dapčević.

Iz Titovog štaba su komandi Dapčevića 12. marta 1944. poslali naređenje i uputstva da su „za bačanje materijala iz aviona određena mjesta: - Berane, aerodrom; - Radovče, śeverno od Podgorice; - i Njegovuđa. Oblik signalnih vatri kod Berana je šest vatri u obliku slova T”. 

U vezi s tim je i naređenje gen. Dapčevića str. pov. br. 212. od 14. marta 1944, da se obrazuje Osmatračka grupa br. 1 za Berane, sastavljena od: vođe grupe i pomoćnika, te 20 stražara-osmatrača koje će dati iz 7. crnogorske udarne brigade. „Osmatračka grupa stanuje na mjestu prihvata aviona i snabdijeva se preko najbliže komande mjesta”, „vođu Osmatračke grupe br. 1 daće šef Intendanture ovoga Štaba i šef Ekonomskog odśeka ovoga Štaba” i „oni u pogledu komandovanja ostaju neposredno pod ovim Štabom; zato određeni drugovi ostaju u osmatračkim grupama, kojima su dodijeljeni, bez obzira na eventualne pokrete jedinica iz kojih su došli”. 

„Detaljna uputstva za rad vođa, signale i postupak primiće vođe grupa lično u ovome Štabu i to pismeno i usmeno, i oni će biti u svemu odgovorni pred ovim Štabom o pravilnom prihvatu savezničkih aviona, prijemu i magacioniranju materijala i opreme koju avioni budu bačali, o prihvatu aviona koji budu aterirali i o prihvatu svih lica koja bi avionima prispjela na našu oslobođenju teritoriju”. Naređuje se da će „biti povezani i sa savezničkim predstavnikom u Beranama i sa italijanskim oficirima određenim za ovu službu i njih će obavještavati o svemu u vezi prihvata aviona”. 

Citiraću i naređenje iz štaba gen. Dapčevića, potpisao general-major Rudolf Primorac, sada 8. crnogorskoj udarnoj bigadi, koja je, istakli smo u prethodnom nastavku, ustrojena upravo u Beranama 25. februara 1944, a prvi put postrojena na aerodromskoj pisti: 

ŠTAB 2. UDARNOG KORPUSA NOV JUGOSLAVIJE. - Br. 281. - 2 aprila 1944 god. 

U cilju očuvanja tajnosti i spriječavanja da se nepoznata lica kreću po aerodromu u Beranama, postupite po slijedećem: 

1) - Štab 8. crnogorske brigade sa jednim vodom boraca iz svoje brigade i jednim vodom koji se već nalazi na aerodromu u Beranama obezbijediće beranski aerodrom, tako da se svima nepoznatim licima spriječi svako kretanje i bavljene na aerodromu. 

2) - Za slobodno kretanje po aerodromu Komanda područja u Beranama izdavače propusnice. Stražari na aerodromu propuštaće samo lica koja su snabdjevena propusnicama. Italijani koji rade na proširenju aerodroma produžiće svoj rad, s tim što će i njima Komanda područja izdati propisne propusnice. Prikupljanje i magacioniranje spreme vršiće se kako je to do sada naređeno, s tim što u buduće ne smije nikome da se saopštava što je od spreme došlo, od koga i koliko. Naročito će o ovome voditi računa Komanda III područja, koja će biti odgovorna, ako ma ko dozna za broj odn. količinu, vrstu i porijeklo bačenog materijala. Komanda III područja predaće priloženo pismo vođi osmatračke grupe br. 1 i skrenuti mu pažnju na tačno postupanje pistom. 

2) - Štab 8. crnogorske brigade i Komanda III područja (komandant i politički komesar) upoznaće se sa naređenjem izdatim vođi osmatračke grupe i ovo držati u najstrožijoj tajnosti. 

3) - Komanda III područja potvrdiće telefonski prijem ovoga naređenja, kao i naređenja za vođu osmatračke grupe i izvijestiti da je u svemu po tome naređenju postupljeno…

Na aerodrom u Beranama su slijetali i polijetali avioni iz Sredozemnih savezničkih vazduhoplovnih snaga (Mediterranean Allied Air Forces), formacije osnovane 10. decembra 1943, odnosno najviše od 7. juna 1944. iz Balkanskih vazdhuhoplovnih snaga (BAF - Balkan Air Force), koje su, pod britanskim oficirima (RAF), djelovale na Balkanu, uglavnom nad Jugoslavijom, podržavajući partizane protiv Njemaca i njihovih četničko-ustaških saveznika, ali povremeno podržavajući i grčke i albanske pokrete otpora. 

U Beranama, BAF je, dakle, imao svoje oficire i stručno osoblje. Bilježi se da je alarmirano u Londonu Ministarstvo vanjskih poslova, nakon što je u noći 14/15. jula 1944. na aerodrom u Bari letom iz Berana nenajavljena britanskim vlastima stigla devetočlana vojna misija SSSR-a koju je predvodio obavještajni pukovnik Grigorij Popov. 

„Sovjetski oficiri stigli su u sovjetskom avionu na aerodrom u Bariju kojim je upravljao RAF. Rekli su britanskim sigurnosnim vlastima da su došli iz Berana, gradića u Crnoj Gori u kojem su jugoslovenski partizani imali aerodrom”, piše istoričar Lars Berencen. 

Popov je tvrdio da se najprije 25. juna 1944. spuštio kod Kolašina padobranom, što je Britancima bilo neuvjerljivo. „Kolašin je dosta blizu Berana u Crnoj Gori, a formulacija da su stigli članovi sovjetske vojne misije tamo padobranom čini se suspektnom s obzirom na dokaze da se puk. Popov u to vrijeme pojavio i na ostvu Visu, tamo se nalazio Titov štab”. Kako su se Sovjeti iz Barija zaputili u Grčku, da tamo uspostave misiju pri komandi grčkih komunističkih gerilaca, Entoni Idn, ministar vanjskih poslova, depešom je tražio da mu britanske vlasti u Bariju razjasne jesu li puk. Popov i drugi sovjetski oficiri „stigli zajedno iz Rusije u Crnu Goru”… (up. „The Arrival of the Soviet Military Mission in July 1944…”, „The Journal of the Hellenic Diaspora”, Vol. XIII, Nos. 3-4, Njujork, 1986, 85-86). 

Božo Lazarević, iz Pipera, koji je i kao prijeratni vojni pilot u činu kapetana II klase bio komunista, a u parizanskim jedinicama od Trinaestojulskoga ustanka, pa član Titovog Vrhovnog štaba, poslije rata u činu general-pukovnika jedan od komandanata ratne avijacije — bilježi u svojoj knjizi o „Vazduhoplovstvu u Narodnooslobodilačkom ratu 1941-1945” (Beograd, 1972) da je aerodrom u Beranama „već u prvoj polovini 1944. godine” imao je „električne uređaje za noćno lećenje”, a „to su bile svojine savezničkih vojnih misija; agregati prebačeni avionima sa aerodroma u Italiji bili su izvori električne energije”. 

„Veza sa avionima u vazduhu održavala se radio-putem i raznim signalima. Radio-veza na maršruti bila je kada su se na aerodromima nalazile primopredajne radio-stanice. One su u većini bile svojina savezničkih vojnih misija i od njih je zavisilo može li aerodrom imati radio-primopredajnik. Radio-veza je održavana prema kodiranim tablicama unaprijed sastavljenim i dogovorenim. Kodovi su bili velika tajna i sa njima su bila upoznata lica zadužena za kontrolu letjenja na aerodromu”. 

„Predstavnici vojnih misija u dogovoru sa višim štabovima naših kopnenih jedinica pozivali su transportne avione sa materijalom da polete sa aerodroma u Italiji, a potom da u određeno vrijeme nadlete aerodrom za spuštanje ili prostoriju za izbačivanje materijala”. 

Slovenac Zdenko Ulepič, predratni jugoslovenski vojni pilot u činu majora, koji se 1943. nakon bjekstva iz italijanskoga zarobljeništva pridružio partizanima, zapisaće da je „krajem jula 1944. godine obilazio naše aerodrome u Crnoj Gori”, te iako se  „moj boravak u Crnoj Gori završio prije vremena, poslove sam uglavnom obavio i ponio divne uspomene u ljubaznim i gostoprimljivim ljudima ovoga kraja”. 

„U štabu 2. korpusa, koji se u to vrijeme nalazio u manastiru Morači, primio sam naređenje Vrhovnoga štaba da se prvom vezom vratim na Vis”. Naime, pozvan je da se pridruži Titu u svojstvu stručnog saradnika prilikom razgovora u Italiji (Kazerti) upravo s komandom BAF-a. 

Iz manastira Morača „pošao sam za Berane”, „nekim italijanskim teretnim automobilom, sa drugom Ivanom Milutinovićem” — Crnogorcem, članom Vrhovnoga štaba, po njemu će Berane od 1949. do 1992. nositi naziv Ivangrad — i u Berane „stigli smo sljedećeg dana”. 

U autorskome članku naslovljenom „Sastanak u Kazerti”, koji je 1965. objavljen u monografiji o „Vazduhoplovstvu u Narodnooslobodilačkom ratu Jugoslavije” (Zemun, 84-89), Ulepič — docniji general, od 1946. do 1965. komandant jugoslovenskog tatnog vaduhoplovstva i protivvazdušne odbrane Jugoslovenske narodne armije — bilježi o partizanskome aerodromu Berane: 

„Rezervisao sam mjesto u avionu za Bari. Za to veče bilo je najavljeno nekoliko savezničkih aviona koji su donosili materijal, a u Italiju je trebalo da vrnu nekoliko bolesnih italijanskih oficira i vojnika iz jedinice koja je prišla Narodnooslobodilačkoj vojsci. Letelište je bilo opremljeno električnim startom i SVE JE FUNKCIONISALO KAO NA NEKOM MODERNOM AERODROMU. Avioni su stigli na vrijeme, legitimisali se, dobili odgovor, normalno slećeli, materijal je istovaren — a mi putnici ukrcani”. 

Ulepič 3. avgusta 1944. u svojstvu načelnika vazduhoplovnoga odjeljenja Vrhovnoga štaba napismeno je referisao Titu, citiramo: 

„Aerodrom Berane. - Bazi na aerodromu u Beranama određen je naziv 4. vazduhoplovna baza. Štab 2. udarnog korpusa odredio je komandanta i politkomesara koji su potpuno upoznati sa dužnostima aerodromske službe. 

„Tehnička organizacija na aerodromu je sprovedena vrlo dobro, postoji električni start i rezervna svjetlosna linija pomoću parafinskih lampi. Sadašnje letilište omogućava dnevno i noćno slijetanje svih aviona srednje tonaže. Pošto budu završeni radovi na proširivanju aerodroma, koji su sada u toku, biće aerodrom sposoban i za slijetanje najtežih aviona”. 

Napominje da će i na aerodrom u Beranama uputiti „meteorološke ekipe od meteorologa, koji sada završavaju kurs u Bariju”. 

„I taj aerodrom trebalo bi opremiti sa jednom primopredajnom radio-stanicom sa radio-telegrafistom, koji bi održavao vezu sa bazom u Italiji. I kod ove vazduhoplovne baze potrebno je popuniti aerodromsku četu koja za sada raspolaže sa svega 9 drugova”… 

U jesen i početkom zime 1944, zaključno sa 3. januarom 1945. i oslobođenjem Bijeloga Polja, na cjelokupnoj crnogorskoj teritoriji su prestala vojna djejstva, faktički i Drugi svjetski rat. Ovih dana, dakle, navršava se 80. godišnjica konačnog oslobođenja Crne Gore od njemačko-četničke okupacije: 

Berane su 15. septembra 1944. Crnogorci opet oslobodili: prvi put Crngorska kraljevska vojska 1912. od turske okupacije. U sljedećem nastavku objavićemo još neke podatke o zbivanjima u Beranama i Vasojevićima tokom ratnih 1941-44…

(Nastavlja se)