Piše: Vladimir Jovanović
Načelstvo Okruga u Podgorici, aktom br. 262, januara 1922, među 32 tada oglašena i ucijenjena Crnogorca, pod br. 14, saopštava da je „rasta malog, kose smeđe, očiju graorastih, lica okruglog, brkova nema, bradu brije”.
Opis odgovara najpoznatijem predratnom crnogorskom komunisti, poznatome ljevičarskoj i intelektualnoj javnosti Evrope. Sada se navršilo 120. godina od njegova rođenja, a u Crnoj Gori jedva da se zna ponešto o njemu...
Za PETKA MILETIĆA u publikaciji s popisom političkih zatvorenika, objavljenoj 1936. u Zagrebu, piše da „već preko dvadeset godina sudjeluje u borbi; kad su po prevratu crnogorska ‘ujedinjenjačka’ gospoda izglasala prisajedinjenje Crne Gore Srbiji, crnogorsko seljaštvo se nije moglo složiti s izdajničkom politikom svoje gospode, nego se diglo na oružje protiv prodiranja srpske vojske“, a on, „dvadesetogodisnji mladić, stupa u redove crnogorskih ustaša [ustanika] da zajedno s njima PUŠKOM U RUCI BRANI POSLJEDNJE OSTATKE CRNOGORSKE NACIONALNE SLOBODE; poslije dugogodišnje borbe, srpski imperijalisti su u krvi i plamenu pokorili Crnu Goru, a stotine boraca poslaše na robiju“, pa je „odležao godinu i po okovan u uzama podgoričkog suda”.
Vjerovatno je prvi u nizu naših poznatijih sunarodnika, deklarisanih komunista, koji su se suprotstavili JOSIPU-TITU BROZU, te sa različitim stavovima, obrazloženjima i postupcima – o kojim se, svakako, može diskutovati – postali njegovi oponenti. Śetimo se VLADA DAPČEVIĆA (1917–2001), ARSA JOVANOVIĆA (1907–1948), BRANKA PETRIČEVIĆA (1914–1982), RADOVANA ZOGOVIĆA (1907–1986), te kolone drugih crnogorskih „informbirovaca” srazmjerno neuporedivo brojnije u odnosu na ostale nacije Jugoslavije; tu su SAVO STRUGAR (1901–1976) i JOVAN-JORO BAROVIĆ, nacionalni Crnogorci, revolucionari, kao advokati u Beogradu 1960-ih i 1970-ih protagonisti proliberalne opozicije; na kraju, ili na početku, kako ko voli, tu je najpoznatiji disident druge Jugoslavije, u nacionalnome smislu konvertita, MILOVAN ĐILAS (1911–1995).
Upravo za razumijevanje Đilasove političke ličnosti, 1973. američki magazin „The New Leader” naglašava da „ĐILASOVO hapšenje [u proljeće 1933. god] i zatvaranje zbog učešća u uzaludnome komplotu, da bi se oslobodio PETKO MILETIĆ, označava ključni trenutak u njegovome razvoju kao komuniste”.
Treba, naime, imati u vidu da je Đilas, nakon što je osuđen, naredne oko tri godine robijao zajedno sa Miletićem. U zatvoru je Đilas, prema ocjeni dr Iva Banca, „jedan od revnijih petkovaca”. Đilasov slučaj tipičan je za jedan broj komunista Crnogoraca u odnosu na Miletića. Nakon što je izašao sa robije, Đilas tvrdi da je shvatio da u poređenju sa Titovom „linija” Miletića, navodno, „nema mnogo veze sa stvarnošću”.
Međutim, za razliku od Đilasa, te svih drugih kasnijih antititovskih komunista Crnogoraca, Miletić je direktni Titov rival za mjesto partijskoga šefa. Tito će za Miletića napisati da je „CRNOGORSKI KOMUNISTA, jedan prilično vješt sektaš, koji je uspio da na robiji raznim svojim mudrolijama pridobije veći dio robijaša na svoju stranu; i to mahom sve mlade ljude, mlade članove Partije“...
Petko Miletić je rođen 7. marta 1897. u selu Močila, Gornji Rovci, oko 18 km jugozapadno od Kolašina. MILETIĆI su starośedioci Močila, ali su, „do Drugoga svjetskoga rata”, navodi se, „osim jedne porodice iseljeni”. U jednoj pjesmi crnogorskoj iz sredine 19. vijeka pominje se „vitez MILETIĆ-serdar”. Njegov otac je RADE MILETIĆ, a majka TOMA, rođena MILOŠEVIĆ (porijeklom iz Lijeve Rijeke).
Petko ima ambiciju da se osposobi za stolara. Zanatlije svih profila u Crnoj Gori su deficitarna radna snaga. Dobivši stipendiju od crnogorske kraljevske vlade, odlazi 1912. u Pečuj (Mađarska, tadašnja Austro-Ugarska), zatim u Budimpeštu. Poslije Prvoga svjetskoga rata, postaje član tada formirane KP Mađarske (Kommunisták Magyarországi Pártja). Aktivno učestvuje 21. marta 1919. u proglašavanju „mađarske sovjetske republike“. Nakon što je 6. avgusta 1919. revolucija propala, vraća se u Crnu Goru.
U Rovcima doznaje da mu je otac u ratu poginuo (na Glasincu ili Mojkovcu, postoje različite tvrdnje). S obzirom na to da je kvalifikovani stolar, 2. maja 1920. dobija posao u Danilovgradu, pri zavodu za nezbrinutu đecu na Branelovici. Tu je rukovodilac NIKOLA VELAŠEVIĆ (1885–1929), član „Crne ruke”, emigrant u SAD pa komita u Prvome svjetskome ratu – opisao ga je MIHAILO LALIĆ u romanu „Gledajući dolje na drumove“. Velašević je, međutim, kasnije „bjelaš“, predvodi pomoćne trupe srpske žandarmerije i vojske u napade na komite Za Pravo, Čast i Slobodu Crne Gore; biće i dodatno nagrađen, mimo izbora postavljen za predśednika Opštine Danilovgrad, ali će, nakon debate o vlasništvu nad plemenskim šumama, okončati tragično – upucan nasred ulice.
U međuvremenu, Petko Miletić je, ne najvažniji, ali svakako akter utemeljenja ogranka SRPJ(k) – Socijalističke radnička partija Jugoslavije, prve komunističke organizacije u Crnoj Gori. Čak 12 poslanika tzv. Podgoričke skupštine su deklarisani socijalisti – preteče komunista, članova Komunističke partije Jugoslavije (KPJ). Na osnivačkome skupu SRPJ(k), održanome Beogradu, od šestorice delegata iz Crne Gore, najmanje dvojica su prethodno i delegati tzv. Podgoričke skuštine. Radikalni „bjelaši” su tu-i-tamo i neki obični članovi KPJ, na primjer u Rijeci Crnojevića, odakle 1919. prozivaju „protivnike ujedinjenja Crne Gore i Srbije” kao „Nikoline agente” i tvrde da je „separatizam Crne Gore zločin, jer najviše pogađa radničku klasu”.
Međutim, bilo bi pogrešno tvrditi da su svi ovdašnji socijalisti/komunisti dijelili „ujediniteljske” stavove. LABUD KUSOVAC, BOŽIDAR RADANOVIĆ, BOGDAN VUJOŠEVIĆ, NIKOLA SAVOVIĆ, MARKO POPOVIĆ, SVETOZAR GOJNIĆ — Crnogorci, studenti u emigraciji, iako za stvaranje „zajedničke države” — odbačuju 1918. centralizam i KARAĐORĐEVIĆE, te traže federalnu državu sa republikanskim oblikom vladavine. Po svemu sudeći, slične stavove i u to vrijeme ima i Petko Miletić.
„Zelenašima”, sve do 1923, nije dozvoljeno da se organizuju kao legalna opozicija, dok komunisti u Kraljevini SHS, do kraja 1920, nemaju ograničenja. Ipak, komunisti u Crnoj Gori su ujedno najradikalniji legalni opozicionari; jer su, de facto protiv postojećega društvenoga ustrojstva, a za stvaranje „sovjetske republike” i „balkanske federacije”.
Premda komunizam nikada nije u nekome posebnome fokusu crnogorske vlade u egzilu, službeni „Glas Crnogorca”, reagujući na Oktobarsku revoluciju, prenosi 1917. izjavu osude boljševika – „bezumnika i zločinaca”; uz nekrolog ubijenome Imperatoru Sversuskome, 1918. isti list piše o „LENJINOVIM bandama”; izaslanik Vlade Kraljevine Crne Gore, KOSTO M. LUČIĆ, na jednome međunarodnome skupu 1919. u Rimu optužuje VLADIMIRA I. LENJINA i LAVA D. TROCKOGA da su „njemački plaćenici”; etc.
KPJ je na parlamentarnim izborima, održanim 28. novembra 1920, pojedinačno najjača stranka u Crnoj Gori. Osvojila je tri poslaničkih mandata. Druga po snazi, sa dva poslanička mandata, takođe je nemonarhistička, Republikanska stranka. Komunisti i republikanci zbirno su ubjedljivo jači od glavne dvije karađorđevićevske, „ujediniteljske” partije — Radikalne i Demokratske.
Reagujući na rezultate izbora, Ministarstvo vanjskih poslova Kraljevine Crne Gore 1921. navodi: da je KPJ pobijedila u Crnoj Gori jer su revoltirani „glasovi crnogorskih patriota” njoj dati s namjerom „da pokažu svoju mržnju prema Beogradu”; međutim, da je JOVAN TOMAŠEVIĆ (1892–1924), vođa komunista u Crnoj Gori, najkasnije od 1907. „agent Srbije”, tj. da djeluje „protiv bezbjednosti crnogorske države”; neki s komunističke liste u Crnoj Gori su „rođeni u Srbiji i njeni su državljani” a „u Crnoj Gori, ne samo komunizam, nego čak ni socijlalizam, nijesu nikad do sada postojali”.
Iako u širem smislu među istaknutijim ovdašnjim komunistima, Petko Miletić nije kandidat na listi KPJ za Crnu Goru; na kojoj, uostalom, „nije bilo nijednog radnika”. Nakon donošenja OBZNANE — akta beogradske vlade kojom je KPJ, svega mjesec od održavanja izbora, stavljena van zakona, te posljedičnoga rasula KPJ u Crnoj Gori — a nakon smrti kralja NIKOLA I PETROVIĆA, simbola nezavisne crnogorske kraljevine, Petko Miletić pridružuje se 7. maja 1921. crnogorskim komitima.
„Odmetnuo sâm se”, izjaviće Miletić kasnije pred vlastima Kraljevine SHS, „zato što su me bile unaviđele policijske vlasti u Podgorici”. Miletić će naredne tri godine biti komita, između ostaloga i u družini MILUTINA-MUJA BAŠOVIĆA.
Ta činjenicu jugoslovenske i postjugoslovenska istoriografije prećutkuju. Navode, uz nekoliko rutinskih podataka iz njegove mladosti, kojima ne pridaje osobitu važnost, da je 1926. otišao iz Crne Gore u Beograd, a potom u Moskvu. Tamo studira na KUNMZ-u (Коммунистический университет национальных меньшинств Запада). Navodno, po zadatku Kominterne, 1927. boravi u Mongoliji i Kini; srijeće MAO CEDUNGA i KIM IL SUNGA. Učesnik je 4. kongresa KPJ održanoga 6-12. novembra 1928. u Drezdenu. Postaje organizacioni sekretar Centralnoga komiteta (CK), nakon generalnoga sekretara Milana Gorkića (1904– 1937), praktično, drugi je čovjek u KPJ.
Sredinom 1932. Petko Miletić ilegalno ulazi u Jugoslaviju, ali ga hapse na granici i zatvaraju u Beogradu. Strahovito je mučen od policije i s batinama su mu doslovno izmijenili lični opis. U zatvoru ga je pośetio njegov rođeni brat: „Policija ga je predstavila, a ja još nijesam siguran da je to bio on”. Apel za puštanje na slobodu Miletića su jugoslovenskim vlastima uputili DŽAVAHARLAL NEHRU i ALBERT AJNŠTAJN. „Proleter”, ilegalno glasilo jugoslovenskih komunista, proglašava ga za „NAJVEĆEGA ŽIVOGA BORCA KPJ”. Kasnije, tokom građanskoga rata u Španiji, jedna antitenkovska baterija dobiće ime u njeemu čast.
Njegovo je suđenje 1933. izazvalo veliku medijsku pažnju. Pred Državnim sudom za zaštitu države u Beogaradu osuđen je na sedam godina robije. Najveći dio izdržavaće u zatvoru Sremska Mitrovica, ali najprije boravi u zatvoru Lepoglava, đe se, tvrde neki izvori, upoznao s Titom.
U Sremskoj Mitrovici, tamošnji Kaznionički komitet KPJ – skraćeno „KK” (u prepisci i ilegalnoj štampi i „Kakić”) organizacija od preko 200 članova-robijaša – pod Miletićevim rukovodstvom postaće najjača grupa u zemlji. Međutim, unutar KK će doći do oštrih sukoba 1937, nakon što 1937. je Gorkić u SSSR-u strijeljan, a Tito se, imenovavši „privremeno rukovodstvo” KPJ, domogao de facto funkcije generalnoga partijskoga sekretara.
Miletić se konfrontira sa dvojicom uticajnih robijaša, Titovih eksponenata, takođe veteranima – to su ANDRIJA HEBRANG i MOŠA PIJADE. Dolazi i do fizičkih obračuna između komunista. Tito iz emigracije, za povjerenika KK imenuje Pijada, da bi početkom 1939. Miletića isključio iz partije.
Izašavši sa robije, sredinom 1939, Miletić odlazi na Kosovo, đe mu se porodica iz Crne Gore preselila. Nedugo zatim, preko Bugarske i Istanbula, odlazi za SSSR. U Kominterni, Miletić optužuje Tita za „trockizam”. A Tito, takođe će doputovati u Moskvu, za Miletića tvrdi da je, najkasnije od hapšenja 1932, „saradnik beogradske policije”. Tito i Miletić bili su skoro generacija, vršnjaci. Ne treba zanemariti ni sljedeće: po profesiji obojica su radnici, Tito mašinbravar, Miletić stolar, sa dvodecenijskim stažom u Partiji. Uz to su i članovi Politbiroa Centralnoga komiteta KPJ (Miletić od 1930, Tito od 1934). I Tito i Miletić, u različitim periodima, jedno vrijeme žive u Moskvi. Pitomci su Kominterne. Sa sovjetskim obavještajnim službama vjerovatno su obojica na vezi.
U jesen 1939. traje potpuna neizvjesnost. Njihov sukob odigran je po smrtonosnim pravilima diktiranim u Moskvi. Najprije, u Kominterni je bilo prijedloga da se „Tito likvidira” i da se „pitanje KPJ” može riješiti na način „da se za generalnog sekretara postavi Petko Miletić”. Međutim, odlučeno je suprotno; Tito je, tvrdi se, imao uticanije lobiste. Početkom 1940. Tito se vraća u Jugoslaviju. On je i zvanično novi partijski šef. Miletiću se u SSSR-u gubi svaki pouzdani trag; izgleda da je u SSSR-u ubrzo uhapšen i likvidiran...
Poslijeratna istoriografija crnogorska, ako Miletića nije difamirala na temelju njegove nelojalnosti Titu, u boljoj varijanti ga ignoriše. To možda i utoliko prije što je, nema sumnje, bitno doprinio da KPJ napušti praksu iz ranih 1920-ih negiranja i ignorisanja crnogorske nacionalnosti.
Naime, KPJ i Kominterna tada ne priznaju crnogorsku naciju, niti pravo Crnogoraca na sampopredjeljenje; već se „takvo pravo daje samo Hrvatima i Slovencima, uz procjenu da ga oni neće iskoristiti“. Tek krajem 1924. rukovodstvo KPJ, u cilju „formiranja nezavisnih država” iz Kraljevine SHS, nalaže svome članstvu da podrži „i nezavisnu Crnu Goru”; međutim, prema ocjeni dr Radovana Radonjića, „pravo na samoopredjeljenje, prema toj interpretaciji, niti je nužno značilo obavezno razdruživanje konstituenata ‘zajedničke države’, niti je isključivalo pravo KPJ na ‘agitaciju protiv otcjepljenja’”.
Pod udarom mjera iz OBZNANE, početkom 1921. KPJ u Crnoj Gori je razbijena, „a njeno članstvo pod represijom se raspršilo“. Od komunista, komitskome pokretu se pridružuje najprije VUKAŠIN MARKOVIĆ (1874–1943). Učio je bogosloviju i studirao u Rusiji, te bio akter tamošnjih revolucija 1905. i 1917, Lenjinov saradnik. Do sredine 1920. stiže u Crnu Goru s namjerom dizanja ustanka i proglašenja „Sovjetske Crne Gore“. Sa Markovićem komituju BLAŽO NENADIĆ (osuđen 1922. na dvije godine robije), VUKO STOJOVIĆ (ubijen 1923. na planini Vojnik u sukobu sa oružanim snagama Krljevine); RADISAV STOJOVIĆ (osuđen 1927. na vječitu robijuu, 1931. umro u zatvoru u Zenici), MILIĆ PEROVIĆ (osuđen 1926. na 20 godina robije), MILAN MILIČKOVIĆ (ubijen 1922), MILAN VUKAŠINOVIĆ (ubijen 29. maja 1922), STOJA MARKOVIĆ (1926. osuđena na 20 godina robije, pobjegla iz ženskoga zatvora u Zagrebu za SSSR), JOKICA-JOLE MARKOVIĆ (osuđen 1926. na 20 godina robije u lakom okovu).
Nakon hapšenja, Petko Miletić će saopštiti: „Ja sam bivao u društvu sa dr Markovićem”. Po svemu sudeći, bilo je to „mjeseca marta 1922. godine”, kada je, tvrdi, „bio u Piperima i Rovačkim planinama”.
Međutim, nema podataka da je Miletić učesnik u nekim od najpoznatijih akcija Markovićeve komitske grupe. To se naročito odnosi na oružane sukobe na području Pipera 4. i 28-29. maja 1922. god. U njima je Markovićeva grupa, za koju je srpska štampa izvještavala da u to vrijeme broji „tridesetak pljačkaša”, pobila kontrakomite, dakle one mještane koji su od vlasti Kraljevine SHS angažovani, opremljeni, naoružani i plaćeni da gone i ubijaju crnogorske ustanike. Konkretno, u dva pomenuta sukoba, Marković je sa svojim komitima likvidirao: TOMICU BRKOVIĆA iz „patrole sreza podgoričkog”; zatim, predśednika opštine pipreske IVANA-IVA MIHAILOVIĆA, te djelovođu opštine PAVLA POPOVIĆA.
„Kad je poginuo predsjednik opštine piperske, ja sâm bio u Rovca”, kazaće Miletić.
Naime, izgleda da je Miletić komitovanje otpočeo u grupi tipičnoga crnogorskoga nacionaliste, VUKA RADOVIĆA, osuđenog 1927. na 20 godina robije. Radović „i još tri odmetnika”, među njima i Miletić, učestvuju 9. oktobra 1921. u oružanome sukobu, kod Stubice blizu Nikšića...
(Nastavlja se)
Komentari (0)
POŠALJI KOMENTAR