Prvi Crnogorac čiju su knjigu preveli Kinezi

Priredio: Vladimir Jovanović

Ovo je priča o jednom od najtiražnijih crnogorskih književnika. VELJKO KOVAČEVIĆ, na slici gore, takođe je bio i revolucionar, general-pukovnik, narodni heroj.

Sa „Seljačkom bunom” Avgusta Šenoe (1877) i „Na Drini ćuprijom” (1945) Iva Andrića —— Kovačevićevi „Kapelski kresovi” (1961) među prva tri su romana s područja bivše Jugoslavije koji su objavljeni u Kini. On je takođe autor romanâ „Mlada šuma" (Zagreb, 1966), „Gavrijda" (Beograd, 1972), „Humka” (Zagreb, 1979), zbirke pripovijedaka „Vrtlog" (Sarajevo, 1971)…

Rođen 1912. u Kraljevini Crnoj Gori, iz poznatog bratstva sa Grahova, odrastao je u seljačkoj porodici kao jedno od petoro đece. „Ostao sam rano bez oca Jeremije, takoreći ga ne pamtim”, rekao je Kovačević u jednom od intervjua. „Otac je dan uoči polaska u rat 1914. protiv Austrijanaca napisao testament. Kada je poginuo, metak probi testament, hartija bi okrvavljena”.

Iz testamenta njegova oca neke rečenice ne gube na aktuelnosti: „Danas su u Crnoj Gori interesi, a pravda i sve zasluge rđavo zastupljeni: učini nadležnom starješini po volji, budi mu kesimača, daj mu kravicu, daj mu zavežuljak para i bićeš čestit patriota svoje zemlje”, zapisaće Jeremije Kovačević.

„Ako će glavar nešto krupno, debelo da slaže, onda ti se uvija, da bi mu potvrdio da je istinu kazao. Nu, ako si čovjek, nećeš mu odobravati i potvrđivati njegove laži. Zbog toga su me sve starješine gledale ko mrtavluk. Mojima proporučujem da se od takvih ljudi čuvaju, neka vjeruju u pravdu pa će vjerovati u Boga”.

Priśećao se Veljko Kovačević da je „krijući od majke, često čitao taj testament; i vazda mi je bio u glavi, dosta uticao na mene”. Kad mu je otac poginuo, „najstarije od petoro đece imalo je tek sedam godina, a najmlađe par mjeseci. Imanje očevo propalo, opljačkano. Pa ipak, majka nas je sve podigla, a da se prosto čudim kako nijesmo pomrli od gladi”.

Od upisa u nižu gimnaziju u Nikšiću, Kovačević se sam izdržavao tucajući šoder na obližnjim džadama. Postaje blizak organizaciji zabranjene Komunističke partije Jugoslavije (KPJ). „Čuveno po bici iz 1858. godine, Grahovo je imalo borbenu tradicju i koliko znam tu je, srazmjerno broju stanovnika, bila najjača kumunistička organizacija u Jugoslaviji”, śećao se Kovačević.

Po svršetku četiri gimnazijska razreda u Nikšiću, diplomirao na Učiteljskoj školi u Cetinju. Upisao 1937. Filozofski fakultet Sveučilišta u Zagrebu no već krajem te godine zaputio se u Španiju u kojoj je bjesnio građanski rat protiv desničarskih sljedbenika Franka. Sredinom 1938. kao republikanski ljevičarski dobrovoljac u Internacionalnoj brigadi teško ranjen u borbi kod Kasteljana. Postaje član KPJ.

Od početka 1939, po slomu republikanskoga pokreta u Španiji, bio u prinudnim izbjegličkim kampovima u Francuskoj, iz kojih bježi sredinom 1941. godine. Kroz peripetije u okupiranom Parizu, te prinudni rad u Njemačkoj, dospjeće u Zagreb, tu uhvatiti vezu s podzemnom organizacijom KPJ, koja ga početkom septembru 1941. šalje na zadatke u oblasti Primorja i Gorskoga kotara — od Italijana okupiranih oblasti u zaleđu Rijeke, Hrvatska.

Kovačević je prvi komandant Primorsko-goranskog partizanskog odreda. A od maja 1942. do aprila 1943. komandant 5. operativne zone partizanskog glavnog štaba Hrvatske. Potom komandant 13. primorsko-goranske divizije. Rodoljub Čolaković (1900-1943), jedan od vodećih jugoslovenski komunista, bilježi: „U štabu divizije dočekao nas je njezin komandant, Veljko Kovačević, Crnogorac, visok, naočit mladić koji se ratnoj vještini, kao i mnogi naši komandanti, učio u Španiji, kao dobrovoljac u republikanskoj armiji” („Zapisi iz oslobodilačkog rata”, Sarajevo, 1956, 131).

Sredinom 1944. Veljko Kovačević je prekomandovan u Slavoniju (Hrvatska), za komandanta 40. divizije. A pri kraju rata, aprila 1945, kao zapovjednik 6. udarnoga korpusa Jugoslovenske armije, na prvoj vatrenoj linji, opet teško ranjen. U službenoj ocjeni o ratnome putu, za njega navode: „S jedinicama kojima je komandovao izvojevao brojne i značajne pobjede u okršajima s neprijateljima: Nijemcima, Talijanima i domaćim izdajnicima ustašama i četnicima”.

Nakon oslobođenja završiće Višu vojnu akademiju. Komandant 1. tenkovske armije, pa komandant armijskih oblasti, Sarajevske i Skopske, potom u Beogradu pomoćnik ministra odbrane. Za narodnoga heroja proglašen 1951. godine. Dva puta iz Gorskoga kotara biran za poslanika saveznoga parlamenta. Član centralnoga komiteta vladajućeg Saveza komunista (SK).

Zahtjev za demobilizaciju i penzionisanje podnosi 1968, što mu je odobreno tek četiri godine docnije.

Nakon vojnostručne knjige „Neka iskustva iz borbi u Hrvatskom primorju i Gorskom kotaru" (Beograd, 1955), te romansirane hronike „U rovovima Španije" (Sarajevo, 1958) —— njegov prvi roman „Kapelski kresovi" postaće bestseler.

„Kapelski kresovi” transponovana je faktografija o razvoju partizanskoga pokreta na Kapeli, Velikoj i Maloj, planinskome masivu u Gorskome kotaru i Lici, području naseljenom većinskim Hrvatima i manjinskim Srbima.

Autoritet i umješnost komandanta nacionalnog Crnogorca, uz to prekaljenog komuniste sa iskustvom „Španca”, nesumnjivo doprinosi partizanskome uzletu u tim krajevima, jer su saveznici Italijana, ustaše i četnici, imale tek malobrojne sljedbenike. (Nota bene, Gorski kotar je vjerovatno jedino područje u Hrvatskoj sa većinski srpskim enklavama — naseljima Gomirje, Srpske Moravice, Drežnica, Jasenak — u kojima 1990-1991. nije izbila oružana pobuna, niti je tamo bilo posljedičnih razaranja i ratnih zločina.)

O „Kapelskim kresovima” književna je kritika bilježila: „Odnos romanesknog i hroničarskog pojavljuje se u novome vidu: sada je autor romansijer koji se koristi svojim bogatim revolucionarnim i ratničkim iskustvom”.

„U duši komandanta - revolucionara otvaraju se duboko intimna dugovanja prema onim divnim jednostavnim ljudima-borcima koji su pod njegovim rukovodstvom iznijeli na svojim plećima breme revolucije” — pisao je Vinko Vinterhalter 1961. o „Kapelskim kresovima”.

„Malo ih ima prilike da ponovo, poslije dvadeset godina, porazgovaraju sa svojim komandantom. Tamo đe su zapaljeni prvi kresovi revolucije, na Kapeli, nalaze se njihovi grobovi. Ali oni žive u śećanju svoga komandanta i njegova pripovijedačka snaga, oplemenjena jednom prefinjenom elegičnom etikom, oživljava ih onakve kakvi su bili u sudbonosnim trenucima naše revolucije”.

„Veljko Kovačević nije ulazio u istorijske, ekonomske i društveno-političke determinante kraja u kojem je vodio oružanu borbu” — nastavlja književni kritičar Vinterhalter. — „On opisuje sinove tog kraja onako kako su oni zračili kad su došli pod snop svjetlosti njegovih zapažanja i njegovih iskustava s njima. I to je njegova prednost. Njegovi junaci nijesu izmišljeni. To su živi ljudi Gorskoga kotara, radnici, seljaci, omladinci, intelektualci koji su u sebi, u svojim postupcima, u svojoj psihologiji donijeli osobine kraja i sredine iz koje su potekli”.

„Povijest, hronika, roman jednog partizanskog odreda, jednog kraja… Što su ‘Kapelski kresovi’?” — pitao se Vinko Vinterhalter.

„Da, sve to, a i nešto više. To je autobiografija jednog komandanta koji se sklonio s glavne scene, ali čije se prisustvo svuda ośeća na vrlo diskretan i nenametljiv način. On živi sa svojim borcima, sa Dimnjačarem, Riđanom, jaranima koji su se koškalii prije rata a to čine i danas. Dimnjačar je ekstrakt Gorskoga kotara. On se borio protiv nepravde, protiv stare Jugoslavije, on ne voli uniforme, on je individualist koji je po pravilu van ’linije’ ali uvijek u pravcu glavnoga puta. Mitraljezac Marko, miner Prsan, komandir čete Jastreb, njegova đevojka Ina, komandir čete Smjeli, kurir — omladinac Srećko, ekonom Pleše, bolničarke Lea i Pavka, profesor Vlado, sve su to plastično izvajani likovi partizana bataljona ‘Matija Gubec’ koji gotovo svi ginu u teškim borbama s fašistima generala Čezarea na pruzi Zagreb-Rijeka i na Lujzijani, drumu koji vodi uz prugu. Opisi borbi, prijelazi drumova i pruga, personificiranje pruge i ‘Lujzijane’ — sve se to čita bez daha i na gornjoj granici unutrašnjih emocija”.

Roman „Kapelski kresovi” objavljen je u desetak izdanja u Jugoslaviji, uključujući i jedno na slovenačkome, a u inostranstvu u prijevodima: - na ruski („Кайельские костры”); - mađarski („Különös tréfa”; „Kapelai szikrák”); - kineski („Kapila de gouhuo”, prijev. Bao Džaodže i Ju Lungšeng, Šangaj, 1979); - poljski („Kapelskie wzgórza”, Varšava, 1988, izdavač Ministerstwo Obrony Narodowej)…

Vrhunac „Kapelskih kresova” uslijediće oko deceniju i po nakon prvog objavljivanja knjige. Radio-televizija Zagreb, po predlošku romana, snimiće istoimenu TV seriju u 13 epizoda u režiji Ivana Hertiha (autora „Kuda idu divlje svinje” iz 1971, još jedne kultne serije).

Sa rekordnim budžetom i za tadašnje produkcije jugoslovenskih televizijskih kuća, uz učešće oko 200 glumaca i članova ekipe, snimanje „Kapelskih kresova” je počelo 1974. na autentičnim lokacijama; i potrajalo devet mjeseca. Briljantnu muziku za seriju napisao kompozitor Bojan Adamič.

Dimnjačara — najupečatljiviji lik „Kapelskih kresova” — tumačio je glumac Boris Dvornik. I kao i svi drugi junaci romana, i ovaj je stvaran. Rođen 1912. u Lokvama kod Delnica, Andrija Grgurić – Dimnjačar (tačnije Dim-lj-ačar, kako su ga u rodnome kraju zvali), bio je radnik, a kao i Veljko Kovačević od 1937. republikanski dobrovoljac u Španiji.

„On je, zbilja, bio vuk nad vukovima, sa izuzetnom sposobnošću izmicanja pred zamkama” — zapisaće Kovačević o Dimnjačaru. „Njega ni francuska policija nije uspjela da uhvati na špansko-francuskoj granici priprilikom našeg povlačenja iz Španije, odakle je za nekoliko dana i bez ikakvih isprava uspio da se probije do Jugoslavije, dok je nas nekoliko stotina Jugoslovena bilo osuđeno na višegodišnje zatočeništvo u francuskim logorima” („Ratna sjećanja: dani koji ne zalaze”, Beograd, 1989, 146).

Stvarni Dimnjačar poginuće 1943. upravo na isti način opisan u romanu tj. prikazan u TV seriji.

Prva epizoda „Kapelskih kresova” emitovana je u udarnome terminu 29. novembra 1975, na praznik Dan Republike. Serija će imati enormnu popularnost i više puta je reprizirana do kraja postojanja Jugoslavije.

Pronašao sam iz 1985. sljedeću novinsku vijest: „’KAPELSKI KRESOVI’ NA KINESKOJ TELEVIZIJI. - Televizija Peking počela je, 3. januara ove godine, da emituje seriju ‘Kapelski kresovi’, koju je otkupila od Televizije Zagreb. Ova serija, našim gledaocima dobro poznata, urađena prema istoimenome romanu Veljka Kovačevića, u dalekoj prijateljskoj zemlji prikazuje se povodom 30-godišnjice uspostavljanja diplomatskih odnosa između Jugoslavije i Kine”…

A iz naredne, 1986. godine, interesantna nam se čini i novinska vijest od 15. septembra: u Valjevu održan „veliki narordni miting, pred oko 20.000 građana” i svečano otkrivanje spomenika narodnome heroju iz tog kraja Žikici - Špancu Jovanoviću (1914-1942), a sve povodom opštinske proslave „42. godišnjece slobode” — na kojem je govorio Slobodan Milošević, u to vrijeme predśednik Centralnoga komiteta SK Srbije. Izvještavalo se da je „poslije Slobodana Miloševića o životu i djelu Žikice Jovanovića Španca govorio narodni heroj, general-pukovnik i član Savjeta federacije Veljko Kovačević, koji je i otkrio spomenik na kojem su zatim položeni vijenci”. (Interesantno, ovaj spomenik u centru Valjeva opstao je na istoj lokaciji do danas.)

Kovačević je zastupljen u „Antologiji crnogorske kratke priče” (Titograd, 1984) koju je priredio dr Radoslav Rotković…

Za razliku od generala ostalih nacionalnosti u drugoj Jugoslaviji, Crnogorci s najvišim vojnim činovima su srazmjerno bili daleko skloniji spisateljstvu — osobito uspješni u memoaristici.

Neke knjige crnogorskih generala, koji su po svršetku rata bili na istaknutim dužnostima u Titovoj administraciji, imale su status komercijalnih hitova — na primjer: Svetozara-Tempa Vukmanovića („Revolucija koja teče”, I-II, Beograd, 1972), Veljka Mićunovića („Moskovske godine 1956-1958”, Zagreb, 1977; „Moskovske godine 1969-1971”, Beograd, 1984), ili u manjem obimu Peka Dapčevića („Od Cetinja do Pirineja”, „Za Beograd”). Najpoznatija knjiga će biti „Nova klasa”, politikološka studija Milovana Đilasa iz 1957, najprije objavljena u SAD, no zabranjena za čitanje, naravno i štampanje u drugoj Jugoslaviji, do 1990.

U maju 1990. zajedno sa sedam penzionisanih general-pukovnika i narodnih heroja, svojih sunarodnika Crnogoraca, Veljko Kovačević pridružiće se nastojanjima da se rehabilituje Đilas — kojem su sredinom 1950-ih, po smjenjivanju sa svih javnih funkcija oduzeli čin general-potpukovnika i ratna odlikovanja.

Predśedništvu SFR Jugoslavije, kolektivnom šefu države, ovi crnogorski generali i naordni heroji obratili su se zahtjevom da se pokrene procedura vrćanja Đilasu čina i ratnih odlikovanja „koja je u ratu časno zaslužio, i koja su mu uzeta iz ideoloških razloga, mada se nikada niđe nije ogriješio o vrijednosti Narodnooslobodilačkoga rata i revolucije, a svojim današnjim istupima se zalaže za demokratsku i stabilnu Jugoslaviju”. Uz Veljka Kovačevića, obraćanje potpisuju Tempo Vukmanović, Savo Drljević, Boško Đuričković, Vojo Kovačević, Gligo Mandić, Vojo Nikolić, Vlado Šćekić. Zahtjev je odbijen.

Nekoliko izjava za nezavisnu štampu, svjedoči o tome da Veljko Kovačević, ne samo da nije podržao politiku Slobodana Miloševića, koju su slijedili Jugoslovenska narodno armija i ondašnje rukovodstvo Crne Gore.

Štoviše, Kovačević je krajem 1991. — zajedno sa generalima Savom Drljevićem, Vojom Nikolićem i Vladom Šćekićem — javno podržao je Apel grupe crnogorskih intelektualaca iz Beograda protiv rata.

„Apelu pridružujemo se u cjelini. Istovremeno podržavamo sve miroljubive i demokratske snage naše zemlje u borbi protiv ovog bezumnog i prljavog rata. Podržavamo demokratska i humana razrešenja jugoslovenske krize”, saopštili su generali.

Apel crnogorskih intelektualaca iz Beograda potpisali su ugledni kulturni, javni i naučni radnici: akademik Pavle Mijović, Vukašin Mićunović, Miodrag Vukmanović, Stojan Cerović, naordni heroj Jovo Kapičić, Gojko Kastratović, Branislav Mićunović, Radmila Vojvodić, viceadmiral u penziji Pavle Kapičić, Miro Miranović, Dimitrije Škuletić, Nebojša Kaluđerović, Mirko Zečević, Martin Vukmanović, Željko Perović, Petar Perunović i drugi:

„Crna Gora je uvučena u besmisleni rat po konceptu jedne preživjele ideologije i velikodržavne, hegemonističke politike. Obmanuta crnogorska omladina gine u osvajačkom pohodu koji je u suprotnosti sa slobodarskim tradicijama crnogorskoga naroda. Duh slobode, pravde i viteštva je Crnu Goru uzdigao na istorijsku ravan đe je uživala poštovanje i simpatije civilizovanog svijeta. Taj duh, slijedom jedne kratkovide politike, nestaje na ruševinama Dubrovnika”.

„Crna Gora sve više gubi ugled i čast i ostaje bez prijatelja. Crnogorska vlast se odriče teritorija koje Crnogorci osvajaju za tuđ račun, ali nije hrabra da im javno uputi poziv da se vrate kućama, već ih ostavlja da krvare pod hipotekom sramote koja je najmanje njihova”, navodi se u Apelu.

„Odbijajući uporno da proklamuje SUVERENITET CRNE GORE, ta vlast lišava sebe mogućnosti da zaštiti i gole živote svojih građana. Posljednji je trenutak da preuzme istorijsku odgovornost za sudbinu Crne Gore i da Crnoj Gori omogući da se suvereno dogovara o budućim jugoslovenskim i evropskim integracijama”.

„Izražavajući zgražavanje nad nasiljem, rušilaštvom i mržnjom u, do juče, zajedničkoj nam domovini, mi, Crnogorci koji živimo ili radimo u Beogradu, solidarni sa demokratskim snagama koje ovđe djeluju, pozivamo sve Crnogorce i pripadnike drugih naroda da dignu glas protiv rata i onih koji su ga inspirisali i organizovali. Da dignu svoj glas protiv slijepog pokoravanja raznim samozvanm pseudodržavnim komandama koje su izgubile kompas i vode svoje privatne, staleške ratove” — navodi se u Apelu crnogorskih intelektualaca iz Beograda….

Veljko Kovačević je govorio 1992. na sahrani svoga saborca u španskome građanskom ratu Koče Popovića, Srbina koji je bio jedan od naslavnijih partizanskih generala, te posljeratni načelnik generalštaba i šef diplomatije: „Nacionalizam je razorio našu Jugoslaviju. Blago tebi, ti ovo više nećeš gledati. Često pomišljam kako је lijepo пе živjeti. Prestao sam i da pišem”.

Dvije godine kasnije, Veljko Kovačević je izvršio samoubistvo.

Tim povodom general Vlado Šćekić je dao izjavu beogradskoj „Borbi”, jedinom dnevnom nezavisnom listu u tadašnjoj SR Jugoslaviji (Srbija i Crna Gora):

„Ma kako to kontradiktorno zvučalo, Veljko je bio ratnik-emotivac, umjetnička duša i jedan kompletan intelektualac. Pisanjem je počeo dosta kasno da se bavi, mada je i dok smo radili zajedno u vojsci puno pričao o romanima koje će tek kasnije napisati. Strast prema pisanju, ma koliko se branio, bila je jača od njega i zato je na sopstveni zahtjev 1972. godine otišao upenziju. On je bio i dobar vojnik — strog, ali i beskrajno duhovit. Vojnici su ga voljeli”.

Družio se Kovačević najviše sa „Špancima”, posebno Kočom Popovićem, a posljednjih godina bio je i čest gost sesija Beogradskog kruga nezavisnih intelektualaca, protivnika politike Miloševića.

„Veljku je” — po riječima generala Šćekića — „najteže pao raspad bivše Jugoslavije. To ubijanje, rušenje i silovanje nije mogao shvatiti mada je vodio dva rata. Raspadalo se njegovo djelo, partija, armija, Jugoslavija. Ipak, do posljednjeg dana je vjerovao da ideali njegove i naše mladosti nijesu mrtvi i da će oni kad tad biti ostvaren”.

Veljko Kovačević je bio oženjen sa Ines, partizankom rodom iz Istre, koja je diplomirala jugoslovensku književnost i romanistiku. Imali su tri šćeri — Biljana Kovačević-Vučo (1952-2010), koja je svojevremeno radila kao saradnica u vrhovnome sudu u Beogradu, a potom prešla u advokaturu, bila je u Srbiji jedna od poznatijih antiratnih aktivistkinja i borkinja za ljudska prava.