Radola Gajda: General iz Kotora, gospodar Sibira i vođa čeških fašista

Za Antenu M piše: František Šístek

Na istorijskim vojnim kartama Rusije, operacione zone Napoleonove vojske i Hitlerove nacističke armije u Drugom svjetskom ratu izgledaju gotovo neprimjetno u upoređenju s teritorijom koju su zauzeli čehoslovački legionari krajem Prvog svjetskog rata, od evropske Rusije sve do Vladivostoka. Nijedan češki vojskovođa – i nijedan general iz Crne Gore – nikad nije osvojio prostraniju teritoriju od Radole Gajde (1892 Kotor - 1948 Prag), koji je krajem 1918. imao pod kontrolom površinu upola veću od cijele Evrope.

Sin Čeha i Crnogorke

Budući general i političar Radola Gajda rodio se u Kotoru 14. februara 1892. kao Rudolf Gajdl (Geidl), sin Jana Gajdla, češkog oficira austro-ugarske armije stacioniranog u Boki. Njegova majka bila je Crnogorka. U češkim izvorima se obično navodi da je poticala iz „siromašne crnogorske plemičke porodice“. Pismeni podaci o njenom porijeklu su šturi. U dostupnim ispisima iz knjige rođenih i knjige vjenčanih, navodi se da se njegova majka, rođena 1865. godine, zvala Ana Marija Zalbreht (Zalbrecht), ćerka Ferdinanda Zalbrehta i Jelene Pavlićević. Njen otac je, sudeći po imenu, bio vjerovatno takođe vojnik, činovnik ili zanatlija iz nekog drugog kraja habsburške imperije. U vrijeme udaje, Ana je bila udovica, imala je ćerku iz prethodnog braka i nosila prezime pokojnog supruga – Jaketić.

Rudolf Gajdl je djetinjstvo proveo u Kotoru. Vojni rok je odslužio u habsburškoj armiji u Mostaru poslije aneksije Bosne i Hercegovine. O njegovoj sudbini u posljednjim godinama prije Prvog svjetskog rata postoje kontradiktorne informacije. Gajda je tokom života nerijetko nudio različite verzije svoje avanturističke biografije prema situaciji i mnoge podatke zataškavao. Sigurno je da je poslije vojnog roka ostao na Balkanu. Kasnije je tvrdio da se tokom Balkanskih ratova priključio crnogorskoj vojsci kao dobrovoljac i učestvovao u opsadi Skadra. U Skadru je navodno sreo Crnogorku Zoru, koju je oženio 1913. godine. Prema jednoj verziji, njegova supruga zvala se Zora Piron i bila je ćerka apotekara, iako je kasnije, pred čehoslovačkim sudom, naveo da se zvala Zora Kukavica. Rudolf je neko vrijeme radio kao pomoćnik apotekara Pirona u Skadru.

Poslije Sarajevskog atentata, Rudolf Gajdl je mobilizovan u habsburšku armiju. Zora se pridružila njegovim roditeljima koji su živjeli u Češkoj. Gajdl se opet našao u Bosni i brzo napredovao u činovima. U septembru 1915. prebjegao je na crnogorsku stranu. U crnogorskoj vojsci počeo je da koristi novo „slovensko“ ime pod kojim je ušao u istoriju: Radola Gajda. Prema jednoj tvrdnji, postao je tumač vojvode Đura Petrovića Njegoša. S obzirom na prethodno iskustvo u apoteci, radio je i u sanitetu. Kao dezerter iz austrougarske armije, u vrijeme okupacije Crne Gore 1916. godine našao se u smrtnoj opasnosti. Uz pomoć ruske sanitetske misije (nije jasno da li se radilo o misiji kod crnogorske vojske ili kod srpske koja se povlačila preko Crne Gore), nabavio je lažne dokumente i priključio se srpskoj vojsci. Preko Krfa, stigao je do Odese, odakle je upućen na front u Dobrudži. U srpskoj jedinici u Rusiji, lažno se predstavljao kao doktor medicine i radio je nekoliko mjeseci na frontu kao ljekar. Izgleda da niko nije imao razloga da posumnja u njegovu priču. Početkom 1917. Gajda je prešao u Čehoslovačku legiju u Rusiji, formiranu od nekoliko hiljada čeških i slovačkih zarobljenika i dezertera iz austro-ugarske vojske.

Gospodar Sibira

Kao jedan od glavnih komandanta, Gajda se brzo istakao u velikoj bici kod Zborova na teritoriji današnje Ukrajine, gdje je Čehoslovačka legija pobijedila austro-ugarsku vojsku. Situacija se znatno iskomplikovala poslije boljševičke revolucije. Nova komunistička vlast je potpisala mirovni sporazum s Njemačkom i Austro-Ugarskom, dok se u samoj Rusiji rasplamsao građanski rat. Vođa čehoslovačkog političkog egzila T. G. Masaryk zahtjevao je da se legionari prebace na zapadni front i da ne gube snagu miješanjem u unutrašnje borbe u Rusiji. Međutim, situacija na terenu je bila sve složenija i evakuacija desetine hiljada čeških i slovačkih vojnika iz evropskog dijela Rusije neizvodljiva. Trocki, jedan od vođa nove Crvene armije, nastojao je da razoruža Čehoslovačku legiju, s tim što bi dio ideološki „naprednih“ vojnika učlanio u Crvenu armiju i ostale iskoristio kao radnu snagu na prinudnim radovima. Boljševici su čak pokušali uhapsiti Gajdu kao jednog od najborbenijih oficira, ali dobro naoružani komandant se lično odbranio. Ostala je jedina, naizgled nerealna i fantastična mogućnost kako izvući čehoslovačke jedinice iz Rusije: preko Sibira i onda preko Pacifika, uz neprekidne borbe s nadmoćnijim boljševičkim jedinicama.

Počela je legendarna epopeja Čehoslovačke legije u Rusiji u kojoj se Radola Gajda istakao kao genijalan strateg i komandant koji nije izgubio ni jednu bitku. U julu 1918, kad je njegova vojska stajala nadomak Jekaterinburga, gdje je bila internirana carska porodica Romanov, boljševici su u strahu da će ih Česi osloboditi izdali naređenje da se cijela carska porodica, sa posljednjim carom na čelu, pogubi. Gajda je ušao u grad nekoliko dana kasnije. Tokom narednih mjeseci, osvojio je između ostalih mjesta velike gradove Perm, Novosibirsk i Irkutsk. Sa oko 4000 vojnika, stavio je pod kontrolu Čehoslovačke legije transibirsku magistralu od Urala do Bajkalskog jezera, u sjajnoj seriji pobjeda protiv Crvene armije, koja je u nekim bitkama imala čak desetine puta više vojnika nego Čehoslovaci. U septembru 1918. Gajda je promovisan u čin generala. Uz pomoć brodova, neočekivano je prešao Bajkalsko jezero i nastavio je borbene akcije prema Pacifiku. Krajem 1918, čehoslovačka vojska kojom je komandovao imala je pod kontrolom teritoriju upola veću od čitave Evrope, uključujući kompletnu transibirsku magistralu, 8000 kilometara dugu prugu sa svim gradovima i strateškim zaleđem sve do Vladivostoka. Nevjerovatno uspješan vojni poduhvat pridonio je ubrzanom priznanju čehoslovačke političke reprezentacije u egzilu sa strane zapadnih vlada još prije nego što se raspala Austro-Ugarska.

Od ratnog heroja do vođe fašističke partije

General Gajda se u novoosnovanu Čehoslovačku vratio 1920. godine, kada su se preko Pacifika iz Rusije uspjeli povući zadnji legionari (ukupno oko 70 000 vojnika). Uživao je veliku popularnost u narodu i lojalnost nekadašnjih saboraca, koji su mu dodijelili nadimak „Lav od Sibira“. Početkom 20-ih godina, završio je vojne škole u Francuskoj i Švajcarskoj. U ličnim dokumentima u Rusiji, tvrdio je da je neoženjen i 1918. se vjenčao s ruskom studentkinjom Jekaterinom, s kojom se vratio u domovinu. Nije se radilo o jedinom slučaju bigamije kod Čeha koji su mnogo godina proveli u Rusiji (sličnu aferu je izazvao i pisac Jaroslav Hašek, koji se borio na suprotnoj strani u Crvenoj armiji). Sa Zorom, svojom prvom ženom - Crnogorkom, Gajda se zvanično razveo tek 1923. (kasnije se udala za jednog advokata i ostala je u Češkoj). Gajda je i u mirnodopskim okolnostima napredovao u vojnoj karijeri i 1926. dogurao do samog vrha kada je postavljen za šefa čehoslovačkog Generalštaba.

Međutim, stari predsjednik Masaryk je gajio ozbiljnu antipatiju prema Gajdi, kojeg je smatrao za nepredvidljivog avanturistu sumnjivog morala. Plašio se da bi harizmatičan ratni heroj mogao da izazove desničarski puč i uvede vojnu diktaturu, po uzoru na uspješan puč generala Pilsudskog u susjednoj Poljskoj iste godine. Gajda je iznenada bio optužen zbog navodne špijunaže u korist Sovjetskog saveza. Od loše iskonstruisane i apsurdne optužbe se uspješno odbranio na sudu, ali Masaryk je nastavio s prljavom medijskom kampanjom protiv njegovog ličnog integriteta, čak je i sam pisao anonimne članke protiv Gajde. Pored krupnih optužbi koje su trebale da unište njegov ugled, predsjednik Masaryk je proširio dezinformaciju da njegova majka u stvari nije bila Crnogorka nego Talijanka (ova naizgled marginalna činjenica predstavlja još jedan dokaz koliko su Crnogorci tada bili popularni kod Čeha). Na kraju, Gajda je penzionisan, izgubio je činove, položaj i pravo da nosi generalsku uniformu – degradiran je na vojnika u rezervi.     

Poslije toga, ponižen i ogorčen, bivši general je ušao u politiku: postao je vođa male ali radikalne Nacionalne fašističke zajednice (Národní obec fašistická, NOF), prve i jedine otvoreno fašističke partije u Čehoslovačkoj. Sve do Drugog svjetskog rata, radilo se o glasnoj, ali prilično marginalnoj grupaciji, sa četiri ili šest poslanika u parlamentu, koja se ideološki inspirisala italijanskim fašizmom, češkim nacionalizmom i panslavizmom. Za partijsku himnu, izabrana je pjesma Hej, Sloveni – kasnija himna „Titove“ socijalističke Jugoslavije, samo sa češkim tekstom.

.

Drugi svjetski rat, zatvor i smrt

Nacistička okupacija u martu 1939. za mnoge desničarske elemente i nezadovoljnike predstavljala je priliku da se osvete „liberalima, Jevrejima i ljevičarima“ i da zauzmu visoke položaje u kolaboracionističkoj upravi. Međutim, Gajda za razliku od drugih nije iskoristio ovu priliku. Kao češki nacionalista starog kova, prožet antinjemačkim i panslavističkim duhom, bio je zadrti protivnik nacističke okupacije. Zvanično je raspustio partiju i potpuno se povukao iz političkog života. Tokom Drugog svjetskog rata, Gajda je na razne načine podržavao otpor protiv nacizma. U prvim mjesecima rata, pomagao je vojnim pilotima da pobjegnu u Poljsku i pridruže se čehoslovačkoj vojsci u egzilu. Usred rata, usvojio je ćerku jednog pilota kojeg su nacisti pogubili. Istovremeno je krio aktivnosti svog sina, koji se direktno uključio u pokret otpora. Kao i u Prvom svjetskom ratu, u trenutku najvećih iskušenja, Gajda je položio moralni ispit pred sudom istorije.

Nekoliko dana poslije oslobođenja u maju 1945, Gajda je kao predratni vođa čeških fašista automatski uhapšen pod sumnjom da političar njegovog tipa tokom rata sigurno nije mogao biti ništa drugo nego kolaboracionista. Nekadašnji „Lav od Sibira“ je proveo dvije godine u istražnom zatvoru. Gotovo svakodnevno mučen i prebijan, izgubio je većinu zuba i jedno oko. Uprkos tome, ni jedan dokaz njegovih navodnih kolaboracionističkih aktivnosti nije pronađen, samo su isplivala svjedočanstva da je pod mimikrijom političke pasivizacije pomagao otpor protiv nacizma. Da ne bi ispalo da su dvije godine u zatvoru držali nevinog čovjeka, Gajda je 1947. godine osuđen zbog „propagacije fašizma“ na dvogodišnju kaznu koju je u međuvremenu već odslužio i pušten na slobodu.

Slomljenog zdravlja, Radola Gajda je umro godinu dana kasnije, 15. aprila 1948. Sahranjen je na ruskom pravoslavnom groblju Olšany u Pragu. Tek poslije pada komunizma, pojavio se novi interes za njegovu ličnost. 90-ih godina, kod njegovog groba su se jedno vrijeme skupljali skinhedsi i neofašisti, i nepoznati antifašisti ili obični vandali su ozbiljno oštetili njegovu nadgrobnu ploću. Danas su se strasti već smirile. Istoričari su tokom zadnje tri decenije uvjerljivo dokazali da Gajda nikad nije planirao vojni puč i nije bio kolaboracionista u vrijeme okupacije i da se ne može okriviti ni za jedan od navodnih zločina koji su mu njegovi protivnici, i demokrate i komunisti, stavljali na teret. Uprkos kontroverznim i mutnim crtama njegove biografije, ove godine su na inicijativu istoričara iz Muzeja XX vijeka na njegov rođendan u znak sjećanja „na velikog heroja i patriotu“ zvonila zvona barokne crkve Svetog Nikole (Mikulaš) na Maloj Strani u Pragu.