Kad je bila Mojkovačka bitka: 1912. ili 1916? (1)

Novi serijal tekstova!

Piše: Vladimir Jovanović

Tri datuma su predmet višegodišnjih sporova Mojkovčana: 4. novembar, 7. januar, 13. avgust. Koji uzeti za opštinski praznik? Izbor Dana opštine Mojkovca, međutim, po prilici nadmašuje okvire lokalne rasprave i uveliko zadire u ośetljiva pitanja širega tumačenja crnogorske nacionalne prošlosti i sadašnjosti.

Nešto provjerljivih činjenica i osvrta na hronologiju u vezi zasnovanosti dosadašnjih opštinskih praznika trebalo bi uzeti u obzir...

* * *

Zakon o području srezova i opština u Narodnoj skupštini Narodne Republike (NR) Crne Gore usvojen je 8. jula 1955, a stupio je na snagu śutradan. Ukaz o proglašenju zakona su potpisali predśednik Narodne skupštine NR Crne Gore Blažo Jovanović i predśednik Izvršnoga vijeća (Vlade) Narodne skupštine NR Crne Gore Filip Bajković.
Zakonom su utvrđena śedišta srezova – njih pet ukupno: Ivangrad, Nikšić, Pljevlja, Titograd, Cetinje – kao i koje opštine ulaze u njihov sastav. Tada je u Srezu Ivangrad ustanovljena u sadašnjim teritorijalnim dimenzijama Opština Mojkovac, sa „samostalnim naseljima“: Mojkovac, Lepenac, Žari, Stevanovac, Slatina, Gostilovina, Bistrica, Gojakovići, Gornja Polja, Dobrilovina, Donja Polja, Podbišće i Štitarica (čl. 3 st. 1 tč. 5).

I Zakon o sprovođenju novoga uređenja opština i srezova usvojen je isti dan, 8. jula 1955. god. U čl. 10. i 11 određeno je, između ostaloga, da narodni odbori (lokalna vlast) novih opština održe svoje prve śednice najkasnije do 15. avgusta 1955, te da se izvrše sve pripreme „da bi, počev od 1. septembra 1955, mogli nesmetano vršiti sve funkcije koje im postojećim propisima pripadaju“.

Mojkovac je Zakonom o području srezova i opština iz 1955. tek jedna od čak 36 tadašnjih opština u NR Crnoj Gori. Opštine su, na primjer, bile i sadašnje mjesne zajednice Lozna i Tomaševo (danas u sastavu Opštine Bijelo Polje), Velimlje, Grahovo i Krstac (Opština Nikšić), Maoče i Gradac (Opština Pljevlja), Lijeva Rijeka (Glavni grad Podgorica), Manastir Morača (Opština Kolašin), Virpazar i Ostros (Opština Bar), Rijeka Crnojevića (Prijestonica Cetinje).

U skladu sa odredbama Zakona o području srezova i opština, izgleda 13. avgusta 1955, Narodni odbor novoustrojene Opštine Mojkovac, održao je svoju prvu śednicu. Taj datum, odlukom o izmjeni Statuta Skupštine opštine Mojkovac – većinom glasova odbornika Demokratske partije socijalista (DPS) i Socijaldemokratske partije, ustanovljen je 2012. za Dan opštine. I od tada se proslavlja svake godine.

Iz opštinske vlasti saopšteno je da „datum [13. avgust 1955], kada je došlo je do spajanja Opštine Polja iz Sreza kolašinskoga i tadašnje Opštine Mojkovac u današnju Opštinu, zaslužuje da bude proglašen rođendanom Opštine Mojkovac“.

Prethodno, opštinski praznik se oko tri decenije obilježavao 4. novembra, kao śećanje da je u Mojkovcu, na taj dan 1941, formiran prvi partizanski organ „narodne vlasti“, Narodnooslobodilački odbor. Njegov predśednik je bio Filip Žurić, članovi izvršnoga odbora Zagorka Bakoč, Lazar Caković, Boško Vučinić, sekretar Radomir Medojević, a odbornici Mišur Gogić, Mijailo Bogavac, Radule Mrdović, Blagoje Smolović, Radivoje Medojević, etc. Naziv „4. novembar“ nekad je imala opštinska nagrada, vojna fabrika i bivši mojkovački košarkaški klub.

Proslavljanje 4. novembra 1941. kao opštinskoga praznika i u doba komunizma za Crnu Goru je atipično. Za razliku od Mojkovca, druge opštine uglavnom su za svoje jubileje uzimale datume „oslobođenja od fašizma“, tj. dan kada su partizanske jedinice u drugoj polovini 1944, nakon odstupanja Njemaca i četnika, konačno umarširale u opštinska središta.

Što se tiče Mojkovca, tradiciju proslavljanja 4. novembra jednostrano mijenja nekadašnja većina u opštinskome parlamentu iz redova Socijalističke narodne partije (SNP), „pod pritiskom tadašnjih koalicionih partnera“, iz bivših stranki, Srpske narodne i Narodne. Za novi Dan opštine 2004. je proglašen 7. januar, „protiv čega su bili odbornici DPS-a, želeći da izbjegnu politizaciju praznika“. Novi Dan opštine, saopštili su iz SNP-a, „ustanovljen u znak sjećanja na slavnu epopeju – Mojkovačku bitku“. Međutim, Vlada Crne Gore, shodno ingerencijama po Zakonu o lokalnoj upravi, nikada nije dala saglasnost na tu izmjenu.

I kao što su nekad odbornici DPS-a bojkotovali svečane śednice povodom Dana opštine, koji iz SNP-a proslavljali 7. januara, tako odbornici SNP-a i ostatka lokalne opozicije par godina unazad bojkotuju 13. avgust, tj. svečane śednice povodom sadašnjega Dana opštine.

* * *

Istine radi, Opština Mojkovac je postojala i prije 13. avgusta 1955. kao administrativna jedinica lokalne samouprave. Ustanovljena je još u doba Kraljevine Crne Gore. Mojkovačka opština se prostirala na veći dio okolnih naseljâ na desnoj obali Tare. Međutim, oblici lokalne vlast na teritoriji savremene mojkovačke opštine su još stariji.

Sela na od Mojkovca suprotnoj, lijevoj obali Tare – Gornja i Donja Štitarica, Podbišće, Gornja i Donja Polja, Gojakovići, Bistrica, Dobrilovina – oslobođena su i do 1878. ujedinjena sa Knjaževinom Crnom Gorom. Na desnoj obali Tare, svega par kilometara od Mojkovca, do 22. juna 1886, oslobođeno je i crnogorskoj knjaževini prisajedinjeno selo i na padinama Bjelasice – Bjelojevići.

Dakle, više od polovine sadašnje teritorije Opštine Mojkovac se i prije 1912. nalazi u sastavu Knjaževine/Kraljevine Crne Gore, a za nju je bila nadležna lokalna vlast – Kapetanija poljska, jedna od ukupno njih 34.

Granice Kapetanije poljske na rijeci Tari, te na njenoj desnoj obali, ispred sela Bjelojevići – od Ambarina, đe je sada Željeznička stanica Mojkovac, do iznad Brskovabila je ujedno i državna granica crnogorske knjaževine/kraljevine do 26. septembra/9. oktobra 1912. – a taj datum treba zapamtiti.

Na čelu kapetanija su bili kapetani, sa ingerencijama upravne, policijske, finansijske i sudske vlasti. Ukaz o njihovome postavljenju je potpisivao Knjaz/Kralj. Kapetani poljski su bili Mališa Krgušić, Sava Anđelić, Nikola Anđelić, Vid Krgušić... Kapetanije su se dijelile na opštine, a opštine na sela. U domenu opštinskih vlasti su bili kmetovski sud, opštinski odbor i opštinski zbor.

Teritorijalna oganizacija Knjaževine Crne Gore precizirana je Zakonom o administrativnoj podjeli Države (7. decembar 1903), Zakonom o izmjenama i dopunama Zakona o administrativnoj podjeli Države (15. jul 1904), Zakonom o administrativnoj podjeli Države (26. jun 1909).

U Zakonu o administrativnoj podjeli Knjaževine Crne Gore od 12/25. februara 1910, po redu deveta bila je Moračko-Rovačka oblast, sa śedištem u Kolašinu, a kao posljednja, od šest u njenome sastavu, navedena je kapetanija „Poljska, kapetansko mjesto – Polja“. Kapetanija poljska, sa pripadajućim opštinama, opstala je do 1918. u nepromijenjenome opsegu.

Najkasnije od donošenja Uredbe o upravnim, sudskim i finansijskim vlastima u novooslobođenim oblastima od 10/23. decembra 1913, saglasno postojećem modelu administrativno-teritorijalne podjele crnogorske kraljevine, ustanovljene su četiri nove oblasti: Pećka, Beranska, Pljevaljska i Bjelopoljska. Uredba precizira da u Bjelopoljsku oblast, sa śedištem u varoši Bijelo Polje, spadaju kapetanije Bjelopoljska i Brzavska, ali se opštine u njima poimenično ne navode.

Međutim, Mojkovac je u tome periodu ustrojen kao posebna opština, jedna od njih 12 u Bjelopoljskoj oblasti; ostale opštine su: Ravnoriječka, Stožerska, Pavinopoljska, Šahovićka, Nedakuska, Lozanska, Zatonska, Rasovska, Savinopoljska, Koritska, Orahovačka. Obavljen je 1914. popis, a Opština Mojkovac je imala 2.874 stanovnika.
Opštine Polja i Mojkovca su postojale i u Kraljevini SHS/Jugoslaviji, s tom razlikom što su Polja pripadala Kolašinskome, a Mojkovac Bjelopoljskome srezu. Čitav Bjelopoljski srez, uključujući i Mojkovac, bio je u Užičkoj oblasti, izdvojen iz Crne Gore, tj. iz Zetske oblasti. Od 1929. Bjelopoljski srez, uključujući i Mojkovac, nalazio se u sastavu Zetske banovine.

Obje opštine postojale su od 1945. i u Federalnoj, odnosno NR Crnoj Gori, do 13. avgusta 1955. kada je obavljeno njihovo administrativno ujedinjenje. Međutim, Opština Mojkovac ni tada nije dobila punu lokalnu autonomiju, jer je ostala u sastavu Sreza Ivangrad. To se desilo tek 22. jula 1957. kad su srezovi ukinuti Zakonom o izmjenama i dopunama Ustavnoga zakona o osnovama društvenoga i političkoga uređenja NR Crne Gore. U njegovome čl. 7 je navedeno: „Narodni odbor opštine, kao organ narodnog samoupravljanja, osnovni je organ vlasti radnog naroda Republike i NAJVIŠI ORGAN VLASTI OPŠTINE“.

* * *

Što je sa 7. januarom?

Srpski general Petar Pešić, za nesreću načelnik Štaba Vrhovne Crnogorske komande, 1925. tokom polemike za beogradsku štampu otkriva jedini smisao svjesnoga žrtvovanja Crnogorske vojske kod Mojkovca u januaru 1916. god. Zapitao je srpsku javnost „kakva bi situacija bila [...] da se na Solunskom frontu, pored Srpske Vrhovne komande našla i Crnogorska Vrhovna komanda, a po proboju ovoga fronta i ulaska u otadžbinu pored kralja Petra [Karađorđević] i kralj Nikola [Petrović-Njegoš]?“

Naknadnim tumačenjima je izmišljeno „opravdanje“ – navodna zaštita trupa Srpske vojske u povlačenju preko Crne Gore za Albaniju. Crnogorci ostali na poprištu da čuvaju zapštnicu daleko brojnijim i vojnim materijalom opremljenijim Srbima?!

Međutim, Srbi su se danima ranije, već 1. januara (po novome kalendaru) 1916, uglavnom povukli i koncentrisali na liniji Skadar – Lješ — Drač – Elbasan – Tirana. Ta činjenica nije bila nepoznata i vojnom zapovjedništvu austrougarske vojske. Naime, austrougarski vojnoobavještajni dokumenti demistifikuju ne/opravdanost koncentracije udarnih snaga Crnogorske vojske kod Mojkovca, a ne izvlačenje glavnine crnogorskih trupa preko Albanije za Grčku – na Solunski front.

Pored drugih arhivskih izvora, vojnoobavještajna mapa Komande 3. austrougarske armije (K.u.K. 3. Op. Armeekmdo) od 4. januara 1916. – koju sam prvi put predočio javnosti prije šest godina – ilustruje tačan razmještaj snaga Crnogoraca (Montenegriner), već izvršenu koncentraciju Srba (Serben) u Albaniji, te manjih grupa saveznika, Italijana i Esad-paše Toptanija. Iz mape se doznaje da značajnijih trupa Srpske vojske na teritoriji Kraljevine Crne Gore već 4. januara 1916. nije bilo.

Srpska Vrhovna komanda je tog 4. januara 1916. izdala Naredbu Obr. 26448 komandantima svoje 1, 2. i 3. armije, zatim Odbrani Beograda, Timočkoj vojsci, trupama Nove oblasti, zapovjedniku mjesta u Skadru i glavnome intendantu – da počnu pripreme za „ukrcavanja u brodove“, te da će evakuisati iz pristaništa San Đovani di Medua i Drača.

Na dan 7. januara 1916. žestoki okršaji Crnogorske vojske sa austrougarskim trupama odigravaju se na planinskim visovima blizu Mojkovca, ne i na prostoru sadašnjega mojkovačkoga urbanizovanoga centra. Borbe, neke ne manjega inteziteta, takođe su vođene 6. ali i 8, 9. i 10. januara. Naredba o povlačenju trupa iz toga područja za Podgoricu je izdata 18. januara 1916. god.

Ondašnji Mojkovac, sa nekoliko kuća razbačanih po kosinama, oživio bi pazarnim ili u danima vašara, kada bi se okupljalo staovništvo iz okolnih sela radi trgovine, druženja i provoda. Osim na lokalitetima nekoliko kilometrima od Mojkovca, manji dio borbi se odigrao i na teritoriji van sadašnje mojkovačke opštine – Slijepač Mostu (Izviđački odred Krsta Popovića) ili Rakiti (Uskočki bataljon poručnika Ljuba Poleksića).

Upravo je Poleksić, učesnik bitke, zapisao: „Mojkovačka bitka — taj naziv je odomaćen, iako se na Mojkovcu odigrala samo posljednja faza te po prostoru ogromne, po vremenu tromjesečne, a po svojoj ulozi i postignutim rezultatima značajne bitke“. Onovremeni izvještaji, na primjer srpskoga generala Božidara Jankovića, govore da su „na severnom frontu, na mjokovačkom pravcu, crnogorske trupe preduzele napad kod Lepenca“ (Pov. D. Br. 2323, 9. januar 1916).

U svakome slučaju, termin Mojkovačka bitka iako djelimično odražava geografsko i vremensko poprište višemjesečnih operacija oko 2/3 svih snaga Crnogorske vojske koncentrisanih na śevernim granicama krajem 1915. i početkom 1916, ušao je u memoriju. Naknadno je ustanovljen tumačenjima u istoriografskim i publicističkim spisima – što, inače, nije neuobičajeno. Ponekad se možda i tačnije imenuje kao Bitka kod Mojkovca.

Međutim, vršene su i „prepravke“, odnosno i krivotvorine, ne samo istorijske, nego čak i geografske. Neke od njih, mada nemaju opravdanje, čine se i „logičnim“. Na primjer, naziv lokaliteta đe su crnogorski bataljoni, 1. i 3. regrutski, Rovački i Drobnjački, 6. i 7. januara 1916. vodili borbe – BOJINA njiva, decenijama kasnije izmijenjen je u BOJNA njiva.

Dok je vlast držala SNP sa koalicionim strankama, posegnulo se i za još gorim falsifikatima, posredno vezanim i za Mojkovačku bitku – i to javno, na śednicama lokalnoga parlamenta. ULOŠEVINA je osvjedočeni istorijski naziv za područje kod Mojkovca, đe su početkom 1916. takođe vođeni ratni okršaji. Ako je išta guslar Radovan Bećirović-Trebješki u vezi Mojkovačke bitke 1916. tačno pjevao, to je stih: „Kao munja kad iz neba šine / Napadoše pr’o ULOŠEVINE“. Međutim, većinom partijskih glasova, ULOŠEVINA je službeno preimenovan u UROŠEVINA. „Veza“ je pronađena sa Urošem, jednim od Nemanjića, srpskim monarhom 1243-1276. čije se ime pominje oko rada rudnika Brskovo...

(Nastavlja se)