Kad je bila Mojkovačka bitka: 1912. ili 1916? (5)

Istorijski feljton Antene M.

Piše: Vladimir Jovanović

Oslobođenje Mojkovca 9. oktobra 1912, nešto kasnije i područjâ sadašnjih opština Berane, Bijelo Polje, Gusinje, Petnjica, Plav, Pljevlja, Rožaje, te njihovo ujedinjenje s Crnom Gorom, predstavlja finale višedecenijske propagandne, prosvjetne, obavještajne i vojne djelatnosti crnogorske države u Zatarju, Donjim Vasojevićima, Taslidži (Pljevljima).
„Crnogorski komesarijati u Andrijevici i Žabljaku bili su zaduženi za nacionalni rad kod stanovništva u pograničnim oblastima“, pisao je dr Novica Rakočević. „S druge strane, oni su budno motrili na sve što se dešava u pljevaljskoj, bjelopoljskoj i beranskoj oblasti, pa i na propagandu iz Srbije i rad pojedinih lica za koja se znalo da su orijentisana prema Srbiji, ili da održavaju vezu sa pojedincima ili institucijama iz Srbije“ („Politički odnosi Crne Gore i Srbije 1903-1918“, Cetinje 1981, str. 142).

„Među Vasojevićima [onome dijelu plemena u Otomanskoj carevini – prim.a] bila su dosta raširena međusobna optuživanja: ’Ti si Crnogorac’ i ’Ti si Srbijanac’“, dok je, na drugoj strani, „pogranični komesar u Žabljaku imao pune ruke posla, čak i više od onog u Andrijevici“ (str. 144, 145).

„U pljevaljskoj oblasti bilo je više pristalica Srbije, nego što je to bio slučaj u Donjim Vasojevićima“, navodi N. Rakočević. Zbog toga, pogranični komesar u Žabljaku, Vule Knežević, traži od crnogorske vlade da mu se pošalje „jedan sposoban agent“ i „mala suma novca“ „da bi se odstranilo ’sve ono što remeti interese Crne Gore’; u svakom licu, koje je iz Srbije dolazilo u pogranična mjesta, crnogorske vlasti su gledale ’organe srbijanske agitacije’“ (str. 145).

„U aprilu 1908. u pljevaljskoj oblasti su se pojavila neka lica koja su po selima ispitivala ’KO HOĆE DA JE SRBIN, A KO HOĆE DA BUDE CRNOGORAC’“. Ti su agenti, izvještava komesar V. Knežević, „govorili da su Srbija i Crna Gora ’u velikoj zavadi’, bacajući pri tom svu krivicu na Crnu Goru“. Dalje, „da NAROD U CRNOJ GORI NIJE SRPSKI, NEGO CRNOGORSKI ’i da CRNU GORU TREBA OSVOJITI MAČEM KAO KOSOVO’. Govori se da je bilo i SPALJIVANJA KNJIGA I UDŽBENIKA KOJE JE ŠKOLAMA SLALA CRNA GORA“ (str. 146).

* * *

„Odlukama Berlinskog kongresa jasno je označeno da sva sela na desnoj obali Tare, od Mojkovca prema zapadu, pripadaju turskoj teritoriji“, piše dr Đoko D. Pejović, a „u nekima od njih se, i pored toga STANOVNIŠTVO SMATRALO KAO CRNOGORSKO, pa mu je i odnos prema turskim vlastima bio takav“ („Politika Crne Gore u Zatarju i gornjem Polimlju 1878-1912“, Titograd 1973, str. 13).

Ovo se odnosi djelimično i na mojkovačka sela do 9. oktobra 1912. u turskoj granici. Interesantno je da na širem području današnjeg grada Mojkovca – prema popisu, koje su sprovele po oslobođenju vlasti Kraljevine Crne Gore – od ukupno 70 domova niti jedan nije bio pravoslavni. Tek poslije oslobođenja, Mojkovac naseljavaju pravoslavni Crnogorici, „Tomovići, Kljajići, Mirovići, Minjevići, Žurići, Vlahovići, Vukovići, koji su došli [uglavnom] iz Štitarice i Polja“ (Milovan Jevrić, „Stanovništvo Opštine Mojkovac“, Beograd 1984, str. 46).

I u Stevanovcu, danas periferiji Mojkovca, tadašnjim Mekićima, bili su samo muslimanski domovi, njih 15. Selo Lepenac, takođe, bilo je naseljeno isključivo muslimanima – 69 domova, uglavnom Balijagića i Kofrca; na njihovim imanjima su, kao čipčije (najamnici), radili Vlaovići, Krgovići, Moračani, Mrdovići, etc. U  selu Žari, na  istoku planine Buren, od ukupno 85 domova, svega 6 su bili pravoslavni (Radomir L. Rakočević, „Kolašinsko-mojkovački kraj: Ratna hronika Potarja 1912-1918“, Matica crnogorska – Mojkovac, 2013, str. 25).

Međutim, najveće selo na mojkovačkoj desnoj obali Tare je Prošćenje, sa zaselcima – Stričina, Gostilovina, Jakovići i Crvena Lokva. Prema popisu, koji su po oslobođenju sprovele vlasti Kraljevine Crne Gore, Prošćenje, Stričina i ondašnji Mušovići imali su „pravoslavnih domova 136, muslimanskih domova 20 i odbjeglih 5 muslimanskih domova“.

Najzastupljenija bratstva u Prošćenju, uglavnom i danas tamo žive, su Smolovići, Medojevići, Stanići, Filipovići, Mrdovići, Rovčani, Raičevići, Vujičići, Minići, Jokići i Vučinići, kao i Jovanovići, Drobnjaci, Vidakovići, Baltići, Zejaci, Madžgalji, Popovići, Ristići, Šutovići, etc. Prema istraživanju M. Jevrića, „Savići porijeklom su iz Vasojevića i smatraju se za jedne od najstarijih stanovnika Prošćenja“ (str. 46).

Osim, naravno, bratstava Rovčana i Drobnjaka, svi ostali Prošćenci, gotovo bez izuzetka, takođe su povezani sa matičnim crnogorskim plemenima. „Medojevići su se prvo doselili u Dobrilovinu“, piše M. Jevrić, „ali sa Cetinja, odakle su prešli u Prošćenje“. Topovići su ogranak Medojevića. Čevljani, dakle iz plemena Ozrinića, starinom su prošćenska bratstva: Smolovići, Filipovići, Vučinići, Zejaci (Đogovići), Vujičići; Šutovići su iz Oputne Rudine; Minići su Rovci, Jokići porijeklom iz Kuča, od Drekalovića“, a i „Stanići su starinom iz Kuča; istog su porijekla kao Ristići, Pantovići i Tmušići“ (str. 46).

U Prošćenju je 1898. crnogorska knjaževina otvorila i izdržavala školu. Poslije povremenih incidenata sa Turcima, Prošćenci su bježali preko Tare, a situacija je smirivana diplomatskih intervencijama sa Cetinja. „Vučko Baltić, ustaš [ustanik] iz Kolašina, sela Prošćenje, po naredbi vaše vlasti, s Cetinja povratio se u Prošćenje, kao i ostali ustaši prošćenski“, navodi se u jednome dokumentu Velikoga suda Knjaževine Crne Gore“ (Nikola P. Rajković, „Isprave crnogorskih sudova 1879-1899“, Podgorica 1998, str. 50).

Talasi oružanih pobuna su od 1903. do 1907. zahvatili i Prošćenje nakon što su  turske vlasti uvele agnam – porez na krupnu stoku. U jesen 1905. kajmakan iz Šahovića naredio je podizanje karaule i u Prošćenju. Tokom proljeća 1906. je „mobilisana velika [turska] vojska, od Soluna do Pljevalja; u pomoć su stigli i Arnauti iz pećke i rugovske nahije“. Snagama je komandovao Šemsi-paša Čolović. On je „sa sakupljenom vojskom krenuo iz Novog Pazara 17. maja [1906] preko Peštera za Bijelo Polje“. U pokušaju da pomognu sunarodnicima, od 19. do 21. maja 1906. oko 500 pripadnika regularne Crnogorske vojske, po naredbi Knjaza, tajno prelazi Taru, da „nanese što više štete turskim snagama“.

Na granicu, piše Đ. P. Pejović, upućen je tadašnji ministar vojni Janko Vukotić, koji je stigao u Žabljak, a zatim se spuštio u Dorilovinu, da se „obrati glavarima Prošćenja, Krupica, Barica i Stožera porukom da opšti interesi ne dopuštaju da im se pred koncentrisanim snagama više turskih bataljona pruži odgovarajuća pomoć“ (str. 90). 

Preko Tare, na teritoriju crnogorske knjaževine, prebjeglo je i zbrinuto oko 3.000 ljudi. „Posle izvesnog vremena, nakon razgovora turske i crnogorske delegacije“, piše Mileta Vojinović, „dozvoljeno je izbeglom stanovništvu da se vrati na svoja zgarišta; neki su se vratili kroz mesec, a neki tek posle godinu“ („Pljevaljski kraj“, Pljevlja 1993, str. 48).

„Usred sela Prošćenja, poslije ove bune, [turska] vlast je načinila karaulu i tako nam čine velike zulume: siluju žene, kradu stoku i sve što nađu. Dalje se zulum ne može snositi od askera“, navodi se u jednome izvještaju. Napetosti su se povećavale uoči oslobođenja, piše Miloš-Mido Milikić, kad su „Turci na svirep način ubili 29. avgusta 1912. u Crvenoj Lokvi Sima Stanića i sinove mu Trifuna i Miletu“ („Mojkovac – ratna i revolucionarna prošlost“, Mojkovac 1983,  str. 26).

U međuvremenu, Kraljevina Crna Gora je u Prošćenju oformila i ilegalnim kanalima naoružala dobrovoljački bataljon, koji je 9. oktobra 1912. i kasnije, kao dio regularne Crnogorske vojske, uzeo učešće u borbama.

* * *

„Između niže pomenutijeh – od jedne strane bivši zapovjednik grada Kolašina gospodin Nuri-beg, kajmakan Njegova Veličanstva Cara Otomanskoga, a od druge gospodin vojvoda Mašo Vrbica, šef Glavnog vojničkog štaba Njegove Svjetlosti Knjaza Crne Gore – učiniše i utvrdiše svojim potpisima i pečatima ovaj ugovor: 1) Više imenovani gospodin Nuri-beg, saglasno Traktatu berlinskome [Berlinskome ugovoru], a po naredbi svoje visoke Otomanske vlade, predaje grad Kolašin sa svojima selima i ZEMLJIŠTEM DO MOJKOVCA Knjaževstvu Crnogorskom“.

To je dio Ugovora, potpisanog na Cetinju rane jeseni 1878, a koji obuhvata, ne samo predaju od strane Turaka varoši Kolašina, nego i po površini veći dio savremene Opštine Mojkovac – nazivanog Donji Kolašin – sa selima Štitarica, Podbišće, Polja, Bistrica, Dobrilovina na lijevoj, te Bjelojevića na desnoj obali Tare.

Samo mali broj stanovnika užeg mojkovačkog kraja ostao je u pravoslavnoj vjeri, kao Fuštići i Palevići, koji se smatraju za starośedioce. Do 1886. tu je, dakle, „u većini živjelo muslimansko stanovništvo“, navodi M. Jevrić, a oni su „jednim dijelom poislamljeni starosjedioci, a drugim dijelom doseljenici“. Poznatija muslimanska bratstva su bili Kajevići, Adžakovići, Askovi, Stanići, Martinovići, Lalevići, Tutići, Mekići, Karlice, Svirale, Karandaši, Hoti, etc.

„Crnogorska vojska po predaji Kolašina sa okolinom nije ušla u Kolašinska Polja i ostala sela Donjeg Kolašina, već je zadržana na Prepranu (kod Štitarice) gdje je ostala sve do aprila 1886. godine, zadržana otporom muslimana nastanjenih u Donjem Kolašinu“, piše dr Milovan Šćepanović.

Ne može se osporiti pokušaj da se preostali donjokolašinski muslimani integrišu u crnogorsku državu – knjaz Nikola je za prvoga kapetana Poljske kapetanije imenovao Zejnila-Zeka agu Lalevića, „inače bogatog Turčina iz Podbišća“, koji je, piše M. Milikić, „primio kapetanstvo, a bio turski jatak“ i „ne samo odbijao da izvrši naloge crnogorske vlade, već joj je često i prkosio“.

„To mu je tolerisano sve dok nije svoj kapetanski grb okačio na svoga konja“, a „kad je za to saznao, knjaz Nikola naredi da se Lalević likvidira“ a to je 1885. „izvršio Sava Pejović, ubivši Zeka kod njegove kuće“. Konačno, 1-9. aprila 1886, navodi M. Šćepanović, „došlo je do upada Crnogorske vojske i konačnog oslobođenja ovih krajeva sve do Tare odnosno i Bjelojevića preko Tare“.

Slično kao i u Prošćenju, mojkovačka sela na lijevoj obali Tare, te Bjelojevići, tokom vremena postaju svojevrsni „plemenski melting-pot“ pravoslavnih Crnogoraca. Razlika je u tome što su oni nakon 1878. od strane zvaničnog Cetinja planski naseljavani – prema ratnim zaslugama za crnogorsku državu.

U Štitaricu, Gornju i Donju, prema podacima Rada Vujisića, naseljeni su, između ostalih: iz Morače Rakočevići i Vujisići; Štitaričani porijeklom Čevljani su Dedejići, Raosavljevići, Vukovići (Raosavljevići); iz Rovaca su Baltići, Vukovići (Fatići), Boškovići, Jokovići, Vukovići, Novakovići, Tapuškovići; iz Kuča: Miloševići, Krgovići, Bakovići, Rubežići; Čobeljići su Bjelopavlići; iz Uskoka su Zindovići i Kršikape... („Štitarica na raskršću vjekova“, Nikšić 1995, str. 261-262).

Na području Podbišća naseljeni su Đilasi iz Župe Nikšićke; Veljovići i Ćorići porijeklom su Čevljani: Minići i Bulatovići (Đurašinovići) iz Rovaca; Tomovići i Janketići iz Kuča; Markovići iz Bjelopavlića; Ćirovići iz Morače; Drobnjaci su Raičevići (Marići) i Minjevići; Radenovići su iz Meteha kod Plava.; etc. U selo Bjelojevići, na desnoj obali Tare, podno Bjelasice, naseljeni su  uglavnom Vasojevići, bratstva: Boričići, Mišnići (Milikići), Žurići, Đukići, Kruščići, Radevići...

Najveće selo, Polja, „naseljeno je prvjenstveno ustanicima (tzv. ustašima) odnosno učesnicima u ustanku u Potarju od 1875, čiji su prvaci bili: iguman manastira iz Dobrilovine Mihailo Dožić, ustanički barjaktari Lazar Bošković, pop Andrija Anđelić, Rade Ivanović i drugi“, navodi M. Šćepanović. Knjaževina Crna Gora je do 1886. u Polja naselila 287 porodica iz Jezera, Šaranaca, Gornjih Vasojevića, Rovaca i Morače – neki su porijeklom Čevljani, kao Krgušići – a „zemlja je dijeljena po muškim glavama, po 6 rala u selini i planini, od toga 2 rala oranice i 4 rala odnosno 2 kose livade“.

Državni savjet Knjaževine Crne Gore je dao tumačenje „da se zemlje u Poljima imaju smatrati kao darovne i sa tijema zemljama posjednici nijesu kupci kao sa sopstvenom starinom raspolagati, tj. vrh njih se ne mogu zaduživati, ne mogu ih prodavati ni ustupati ni pod kakvim uslovima; ako ko ima u Poljima kupovne zemlje, sa njom može po svojoj volji raspolagati”. Pravo slobodne prodaje vojničkih djelova u Poljima je odobreno naredbom od 12. aprila 1899, a kasnije je knjaz Nikola, prilikom pośete Kolašinu, „odobrio da se u Poljskoj kapetaniji odvoji od komuna i dodijeli svakoj kućnoj zajednici po 3 rala zemlje u svrhu krčenja i pretvaranja u obradivo zemljište“; etc.

Otvorene su i crnogorske škole: u Poljima 1887, Podbišću i Štitarici 1897, Bistrici 1902. godine.  Sagrađene su i crkve: Sv. Arhangela Mihaila u Štitarici i Sv. Blagovijesti u Poljima. Obje je osveštao mitropolit Mitrofan Ban, poglavar Crnogorske pravoslavne crkve.

* * *

Preostali, za „turskoga vakta“ nešto manji dio savremene mojkovačke teritorije, na desnoj obali Tare, uključujući i sâm Mojkovac, oslobođen je u oružanoj borbi  i trajno priključen Crnoj Gori 26. septembra 1912. po starome kalendaru, odnosno, po novome – 9. oktobra 1912. god.

Iz izvještaja brigadira Janka Vukotića, dan nakon Mojkovačke bitke 1912, doznaju se gubici Crnogoraca na Mojkovcu, ali samo za onaj dio vojske koji se kretao neposredno uz njega: 5 mrtvih i 15 ranjenih. Međutim, prema podacima M. Milikića, tada je, izginulo  još crnogorskih vojnika, među njima kod Šahovića i dvojica mladih oficira – potporučnici Sekule Jakšić iz Gornjih Polja i Lakić Krgović iz Donjih Polja; poginuli su i vodnik Savo Ćorić, desečari Mrdo Vasović i Vaso Pejović... („Mojkovac – ratna i revolucionarna prošlost“, Mojkovac 1983,  str. 327-329).

Ukupni gubici Crnogorske narodne vojske tokom borbi za oslobođenje Mojkovca i Bijeloga Polja 9-11. oktobra 1912, bili su 24 poginula i 82 ranjena. Žrtvama za oslobođenje Mojkovca svakako treba pribrojiti i najmanje 18 poginulih oficira, podoficira i vojnika  tokom borbi od 2-3. avgusta 1912. za uništenje turske  karaule „Pržišta“ i drugih graničnih objekata (vidi drugi nastavak ovoga feljtona).

Ujedno, ponoviću, 9. oktobar 1912, dan oslobođenja Mojkovca, prva je crnogorska vojna pobjeda u Balkanskome ratu, uopšte prva nad Otomanskom carevinom u tome ratu i uvod u oslobođenje još sedam savremenih opština Crne Gore.
Ali, paradoks se ogleda u tome da, koliko mi je poznato, taj događaj nije ma na koji način ikad obilježen; o tome datumu ne postoji bilo kakvo znamenje; uopšte, potonuo je u „zaborav“, između ostalih, duboko i u sijenci oružanih borbi kod Mojkovca iz 1916. god.

Mojkovčanin M. Milikić, partizan, kasnije oficir avijacije, za 1916. zapisaće: „U narodu se odomaćio naziv ’Mojkovačka bitka’, iako, po vojnoj terminologiji, borbe koje se pod tim nazivom podrazumijevaju treba da nose naziv ’Boj kod Mojkovca’“ (str. 28).

Na stranu da li su borbe kod Mojkovca 1916. „boj“ ili „bitka“, nema sumnje da je, terminološki i geografski, prva po redu Mojkovačka bitka bila 9. oktobra 1912. – ona je, na svoj uspješno izveden način, umnogome uticala na tok Balkanskoga rata, tj. na njegovu etapu u sektoru Istočnoga odreda Crnogorske narodne vojske.

Nezavisno od toga, smisao ovoga feljtona nije umanjenje značaja druge Mojkovačke bitke, one iz 1916. god. Naprotiv, sve jedinice koje su učestvovale 1912. u prvoj, učestvovale su 1916. i u drugoj po redu Mojkovačkoj bici. Feljton je pokušaj da se predoči cjelovitija slika o Mojkovcu kao simbolu vječne slave oružja i herojstva vojnika crnogorske kraljevine – pobjedili su i 1912. i 1916. godine.

(Kraj)

POVEZANE VIJESTI

Kad je bila Mojkovačka bitka: 1912. ili 1916? (4)

Kad je bila Mojkovačka bitka: 1912. ili 1916? (3)

Kad je bila Mojkovačka bitka: 1912. ili 1916? (2)

Kad je bila Mojkovačka bitka: 1912. ili 1916? (1)