Misterija iz 1954: „DUH CRNIH BRDA“ PROTIV TITA I RUSA, ZA NEZAVISNOST CRNE GORE! (1)

Novi feljton Antene M!

Piše: Vladimir Jovanović

Ranih 1950-ih podzemna organizacija se bori za nezavisnost Crne Gore. Zove se „DUH CRNIH BRDA“. Glavni protivnici: Tito i Rusi.

Djeluju u uslovima okrutne podjele društva i mišljenja koju, oko tzv. Rezolucije Informbiroa, podstiču Jugoslavija i SSSR, Beograd i Moskva. Oni nijesu samo vatreni crnogorski nacionalisti, koji žele obnovu 1918. nečasno giljotirane države, nego i antikomunisti.

Imaju moralnu i finansijsku podršku grupe Crnogoraca i Crnogorki u Njujorku organizovanih u tajni ogranak, na engleskome: „The Spirit of the Black Mountain”, koji priprema dalekosežniji poduhvat: možda transport naoružanja za Crnu Goru radi podizanja oružanoga ustanka.

Jedan Crnogorac je vlasnik „Rustermana“, „high-class“ restorana na Menhetnu. Ujedno i šef ogranka „Duha Crnih Brda”. Njegovo ime je Marko Vukčić. On je „gorostas, sa gustim klupkom svoje kose liči na lava uspravljenoga na zadnjim nogama“.

Oko 19,30 sati [7:30 P.M.] u četvrtak 18. marta 1954, nedaleko od svoga stana na adresi East 54th Street, zastao je na trotoaru da pozove taksi. Tamni „ford sedan“, za koga njujorška policija tvrdi da je malo ranije ukraden i parkiran diskrenoj u blizini, startuje uz škripu točkova. U Vukčića su ispaljeni smrtonosni hici: dva u grudi i jedan u stomak.

„Zov, Peter [Petar Zov] — Secret Policeman in Titograd, Montenegro”. To je ime ili pseudonim ubice, agenta „Titove vlade”. Slijedi osveta „Duha Crnih Brda”, a njima će se pridružiti u Crnoj Gori – harizmatični „Crni Vuk”.

O njemu je, najprije, riječ. „Crni Vuk” je za milione lozinka ili jedini sinonim za Crnogorce i Crnu Goru. Generacije širom svijeta prvi put o nama doznaju upravo preko „Crnoga Vuka”: na engleskome, ruskome, njemačkome, francuskome, italijanskome, hebrejskome… čitajući knjige i stripove, ili gledajući filmove, TV serije, pozorišne predstave, ili slušajući radio drame. Crnogorac „Crni Vuk” tu je glavni lik. Iz Njujorka on tako već osam decenija.

* * *

U službenim američkim „biografijama“ upisano je: „Nationality – Montenegrin. Citizenship – United States by naturalization“.

„Crni Vuk” naturalizovan je u SAD između 1923. i 1927. god.

Jednom je rekao: „Ja sam rođen u Crnoj Gori. Kao šesnaestogodišnjak odlučih da vidim svijet. Putovah 14 godina, po skoro cijeloj Evropi, Aziji, malo i u Africi“. Prema alternativnome tumačenju, „Crni Vuk” ipak nije rođen u Crnoj Gori, već u SAD, možda u državi Ohajo – od crnogorskih roditelja emigranata. Međutim, to je zabluda, jer 1939. sasvim jasno reče agentu Federalnoga istražnoga biroa da jeste rođen u Crnoj Gori. Godinu ranije, 1938, pred nekim Amerikancima, saopštiće: „Vi, gospodo, svi ste potpuniji Amerikanci od mene, jer ja nijesam rođen ovđe“.

„Crni Vuk”, zapisaće profesor na Harvardu dr Bernard A. De Voto (1897-1955), „u nekome trenutku, između 1913. i 1916, učesnik je izvjesne epizode toliko očajne prirode, ili je bio involviran u važne međunarodne tajne, da njegovo povezivanje sa svim tim mora zauvijek da bude nemoguće i njegov pravi identitet mora vječno biti skriven („Harper’s Magazine”, Njujork, jul 1954, str. 8).

Neki autori ukazuju da je do 1913, kad vjerovatno ima oko 20 godina, „Crni Vuk” u Španiji (Kataloniji), Alžiru, zatim Egiptu, đe kao austrougarski agent učestvuje u opasnoj akciji. Naredne godine je u Arabiji. Ali, čitavo to vrijeme, čak i dok prima novac od Austro-Ugarske, „lojalan je samo Crnoj Gori“.

Zatim se 1915. pojavljuje u Albaniji, a hapšen je u Bugarskoj. Stiže u svoju domovinu đe se „bori protiv najezde Austro-Ugarske“. „U svojim ranim dvadesetim godinama avanturistički on je radio u obavještajnoj službi Austrougarske carevine i kasnije se priključio Crnogorskoj vojsci” („Encyclopedia of mystery and detection”, Njujork 1976, str. 427).

Kad je vojni otpor Kraljevine Crne Gore, početkom 1916. slomljen, „Crni Vuk” je u grupi crnogorskih komita koji iz planina napadaju okupatora.

U 1917. dočepao se Italije, zatim Francuske. Tu ga „kao veterana Crnogorske vojske“ u službu primaju Amerikanci. De Voto tvrdi da su ga, između 1918. i 1921, uputili u izvjesnu misiju „na Balkanu“. Zaista, nešto američkih trupa, diplomate, te personal humanitanih organizacija, nakon 1918. – dok traju žestoke oružane borbe komita protiv srpske okupacije – tu-i-tamo prolaze kroz Crnu Goru. „Crni Vuk”, tvrdi Dejvid R. Anderson, „najmanje je jedan dio svoje mladosti proveo u upleten u političke intrige oko svoje Crne Gore“ („Rex Stout”, 1984, str. 134).

„Crni Vuk”, hronično malo pričljiv, posebno o svojoj prošlosti, nekim Crnogorkama u Njujorku kasnije potvrđuje da je 1921. bio u domovini. „U to vrijeme usvojio je u Crnoj Gori trogodišnju đevojčicu, siroče“. Možda je ona šćerka nekog poginulog komite, iz njegove postradale porodice? Daće joj i ime i prezime – Karla Lovćen. Ostavlja je na brigu izvjesnome Peru Brovniku i njegovoj ženi.

Odlazi u Ameriku. Doputovaće 1929. u Zagreb s namjerom da vidi Karlu. Nije mogao da je pronađe. Iz nekih razloga će ga jugoslovenske vlasti strpati u zatvor. Interveniše američki konzul; dobija 10 sati da napušti Jugoslaviju, što i čini, vraća se u Ameriku. Karla će docnije doći kod njega u SAD. On se postarao da dobije američko državljanstvo; ona je sada naturalizovana Carla Lovchen.

U međuvremenu, „Crni Vuk” je privatni detektiv. Postaje popularan. O njemu se 1934. štampa knjiga, prva u nizu. Dvije godine kasnije, glavni je lik igranoga filma u produkciji Holivuda. Slijedi još jedan film, desetine drugih knjiga; pa stripovi, radio drame i serije, TV filmovi i serije, pozorišne predstave. Ne samo u Americi, nego i Kanadi, SR Njemačkoj, Italiji, Rusiji, Francuskoj…

Ali, on nije stvarna ličnost! Njegovo ime je: NERO VULF (Nero Wolfe); dakle – Crni Vuk. Literarna je kreacija Reksa Stauta (1886–1975), klasika američke književnisti – žanra kriminalistička priča.

Statut će 1933-1934. napisati „Fer-de-Lance“ („Oštro koplje“), prvu storiju o Nero Vulfu. Izdavačka kuća „Farrar & Rinehart“ štampaće je u oktobru 1934, a narednoga mjeseca „The American Magazine“ u skraćenome obliku i pod promijenjenim naslovom: „Point of Death“ („Tačka smrti”). Staut će o Vulfu kreirati originalnu seriju od 33 romana i novela i 39 kratkih priča, a publikovan je i teško saglediv broj ponovljenih izdanja sa milionskim tiražima.

Razmatrajući ulogu SAD od 1916. do 1921. u „crnogorskome pitanju”, dr Džon D. Tradvej će prije dvije i po decenije napisati: „Naravno, do nedavno većina Amerikanaca nikada nije čula za Crnu Goru, ili, ako jesu, to je zbog toga što je Crna Gora naziv domovine Reks Stautova mitskoga detektiva Nero Vulfa” („Anglo-American Diplomacy and the Montenegrin Question, 1914-1921”, Wilson Center, 1991). Vulfovu popularnost možda ilustruje i sljedeća tvrdnja: „Osim, naravno, Nero Vulfa, knjaz-vladika Petar II Petrović-Njegoš je najznačajniji za postizanje međunarodne slave Crnogoraca” („Nero Wolfe: The Archie Goodwin Files”, 2005, str. 25-26).

Američki istoričar kulture, profesor Univerziteta Kolumbija, Žak M. Barzen (1907-2012) u seminalnome radu „Murder for Pleasure“ (1941) dva Stautova romana o Vulfu ubraja u „najuticajnija djela misteriozne fikcije“.

Famozna osoba „M“, pretpostavljeni Džejmsu Bondu u romanu Jana Fleminga „On Her Majesty’s Secret Service“ („U tajnoj službi Njezina Veličanstva“, 1963), priznaje da je Vulfov obožavalac. Staut 1959. dobija „Grand Master Award“, priznanje za „vrhunac dostignuća u oblasti misterije“, posthumno je 2014. uvršćen u „Kuću slavnih pisaca države Njujork“, etc.

O Vulfu, rekoh, snimljena su dva cjelovečernja igrana filma, oba u Holivudu. „Meet Nero Wolfe“ („Upoznajte Nero Vulfa“) iz 1936. je produkcija „Columbia Pictures“. Vulfa glumi Edvard Arnold, a kao klijentkinja, zapravo sestra Vulfova klijenta, pojavljuje se lik koji tumači Rita Hejvort. Drugi film, „The League of Frightened Men“ („Savez uplašenih ljudi“), snimljen je 1937. opet u produkciji, „Columbia Pictures“. Vulfa igra Valter Konoli.

Tu su i radio drame, format onomad popularan u Americi, četiri serijala emitovana preko pet velikih radio mreža: — 1943-1944, „The Adventures of Nero Wolfe” („Avanture Nero Vulfa”), produkcija „ABC”; — 1945, „The Amazing Nero Wolfe” („Nevjerovatno od Nero Vulfa”), produkcija: „Mutual Broadcasting System”; — 1950-1951, „The New Adventures of Nero Wolfe” („Nove avanture Nero Vulfa”), produkcija „NBC”; — 1982, „Nero Wolfe”, produkcija „Canadian Broadcasting Corporation”. Vulfa je 1950-ih crtao kanadski umjetnik Majk Roj. U novije vrijeme, Vulfa igraju u pozorištima; na primjer, rimski „Teatro del Stabile del Giallo“ krajem 2009. izveo je premijeru Stautove „Božićne zabave“ („Christmas Party”), a „Park Square Theatre” iz Sent Pola (Minesota) 2014. „Crvenu kutiju” („The Red Box”).

Tu su i televizijski filmovi i serije: — NJEMAČKA, 1961, produkcija „ARD”, pet nastavaka naslovljenih „Zu viele Köche“ („Previše kuvara“), Vulfa tumači Hajnc Klevenov; — ITALIJA dva puta: 1969-1971, produkcija „RAI“, Vulfa igra Tino Buačeli, a 2012. u produkciji „Casanova Multimedia“ & „RAI Fiction“ đe Frančesko Panofino glumi Vulfa; — RUSIJA dva puta: 2001-2002, produkcija „Пеликан“ i 2005. u produkciji „Свет“ Donatas J. Banionis, poznati sovjetski i litvanski glumac, tumači u oba serijala Vulfa (Ниро Вульф); — SAD tri puta: 1979. u produkciji „ABC“, Tajer Dejvid glumi Vulfa, zatim 1981. u produkciji „NBC“, Vulfa igra Vilijam Konrad i 2000-2002, produkcija „A&E Television Networks“ – to je najbolja ekranizacija Vulfa uopšte, tumači ga Mori Čajkin, a 20 nastavaka emitovano je pod egidom „A Nero Wolfe Mystery“ („Misterije Nero Vulfa“).

* * *
Vratimo se u godinu 1954. „Nero Volf je znao da je njegov najstariji i najbolji prijatelj Marko Vukčić duboko zainteresovan i duboko uključen u podzemni crnogorski nacionalistički pokret ‘DUH CRNIH BRDA’”, piše Vilijam S. Bering-Gould u knjizi „Nero Wolfe of West Thirty-Fifth Street” (Njujork 1969, str. 136).

To se opisuje u „The Black Mountain“ („Crna Gora“), bestseleru Reksa Stauta iz 1954. god. Na ruskome je preveden „Черная гора“; na italijanskome „Nero Wolfe fa la spia“ (1979); na njemačkome: „Nero Wolfe in Montenegro“ (1987); na francuskome: „La Montagne noire“ (1955), postoji i izdanje na hebrejskome, etc.

„Vulf ponekad tvrdi da je rođen u sijenci ‘Crnih brda’ koja Crnoj Gori daju ime. Knjiga s tim naslovom, međutim, jedina je o Nero Vulfu čija se radnja odigrava u Crnoj Gori”, primijetio je 1973. vašingtonski časopis „Best Sellers”.

U Crnoj Gori, navodi se u jednome savremenome osvrtu, „nećak Marka Vukčića [Danilo] dio je subverzivne grupe koja se bori za nezavisnost Crne Gore od Jugoslavije; takav koncept 1954. bio je nerealan, ali ranije podržan od strane gerilskih formacija komita i ‘zelenaša’. Crna Gora je 2006. postala nezavisna republika”.

Dakle, Vulf se, nakon 1921, iniciran 1954. rasvjetljavanjem ubistva svoga najboljega prijatelja, vraća u otadžbinu; ilegalno. Amerikanka Rut E. Gruber, koja je od 1978. do 1981. profesionalna dopisnica iz Jugoslavije, tek 1987, lišena obaveze da prati političku i ekonomsku situaciju, može da se, kako kaže, „posveti svojim maštanjima đevojčice o detektivskoj fikciji”. Zaputila se iz Italije trajektom da bi utvrdila puteve i lokacije Vulfove misije u Crnoj Gori. O tome je objavila članak za „Los Angeles Times”.

„Avantura Nero Vulfa iz 1954, pod nazivom ‘The Black Mountain’, označava jedan od svega nekoliko puta koliko je on uopšte napuštio svoj dom. Da bi istražio smrt svoga najboljega prijatelja, Crnogorca, vlasnika restorana, Marka Vukčića, Vulf švercuje sebe i jednoga svoga saradnika u Crnu Goru. Tu stupa u kontakt sa antikomunističkim nacionalistima koji žele srušiti jugoslovenskoga vođu maršala Tita”.

„Vulf se, sa svojim malim ribarskim brodom, ukotvio južno od zaliva u blizini Budve. To je neposredno uz dva ponajbolja hotela na jugoslovenskoj obali: Svetoga Stefana, ribarskoga sela na malome ostrvu, čije su zgrade pretvorene u luksuzni hotel, i Miločera, zvanične kraljevske palate smještene u raskošnome parku na zakrivljenoj privatnoj plaži”.

„Od obale, Vulf je prošao planine do Rijeke Crnojevića”, napisala je Rut E. Gruber, koja svojim čitaocima te 1987. predlaže „putovanje do Cetinja, grada koji se ośeća kao na vrhu svijeta i koji je služio kao glavni grad Crne Gore kada je ona bila nezavisna država”.

I drugi su, naravno, pisali o Vulfoj povratničkoj misiji u domovini. „Napuštio je zemlju sa stoljećima dugom tradicijom represije”, navodi „Beacham's Encyclopedia of Popular Fiction” (knj. 4, 1996, str. 397). „Po povratku, utvrđuje da je komunizam redukovao Crnogorce u ništavne simulante: ‘Komunisti su to napravili od njih! A ni Turci, da su vladali i deset vijekova, ne bi ih mogli uništiti. Čak i pod despotizmom Karađorđevića držao je Crnogorac kao čovjek uspravljenu glavu’. Oni malobrojni Crnogorci, koji nijesu pokleknuli, postali su tvrdi, gorki, nepovjerljivi, brutalni. ‘DUH CRNIH BRDA’, na čelu sa Danilom Vukčićem, Markovim nećakom, čine mračni ljudi čija je glavna namjera da, koliko mogu, a prije nego što umru, ubiju što više komunista”…

(Nastavlja se)