ROVAČKA REPUBLIKA (6) „Svaku vlast, koja je neredovna i nezakonita prema zakonu i Ustavu Kraljevine Crne Gore, smatraju Rovčani kao uzurpatorsku“

Piše: Vladimir Jovanović

„U Rovca je došlo više odmetničkih grupa iz raznih krajeva Crne Gore, ali su oni [Rovčani] uglavnom do oktobra [1919] bili mirni”, tvrdi srpski autor Mile Kordić. „Ipak, pošto ih je imalo mnogo, bili su STALNA OPASNOST U OVOM KRAJU, pa je vojska u Kolašinu dobila pojačanje” („Crnogorska buna 1919-1924”, Beograd 1986, str. 239).

Jedan drugi srpski autor, književnik Momčio Selić – a Selići su, rekosmo, ogranak Vlahovića – u svome romanu veli kako je „u jesen 1919. DIVIZIJA PROŠLA KROZ ROVCA I SPALILA SVE KUĆE, BATINALA ŽENE I POHAPSILA MNOGE MUŠKARCE” („Izgon”, Gornji Milanovac 1991, str. 241).

Crnogorski autor, Ljubo Anđelić, navodi da je „u jesen 1919. krenula IZ KOLAŠINA NA ZELENAŠKA UPORIŠTA U ROVCIMA ČITAVA VOJSKA sastavljena od ‘omladinskih i letećih četa’, žandarma i regularne vojske“ („Grad na Tari“, Titograd 1960, str. 45)...

Što se, uistinu, desilo?

Emigrantski „Glas Crnogorca“, na osnovu vijesti koje su kuririma i telegrafom pristizale iz Crne Gore u Pariz, pod datumom 10. oktobar 1919, izvještava da „USTANAK CRNOGORACA PROTIVU SRBIJANSKE OKUPACIJE HVATA SVE VEĆI MAH“ i da su, između ostaloga, „U MEĐURIJEČJU ZADALI TEŠKE GUBITKE SRBIJANSKOJ VOJSCI“.

Međuriječje, „najniže“ rovačko selo (200 m), nalazi na „riječnoj terasi“, s desne strane Morače, kod utoke u nju rovačke rijeke Mrtvice – sada, otprilike, na polovini dionice magistrale Podgorica–Kolašin.

Tu je bilo śedište kapetanije rovačke. U Ćećima, zaselku, nalazi se crkva posvećena Svetome Luki i groblje. Liše stanovnika rovačkoga sela Lješnje (tamošnji Bulatovići i Jankovići, zatim Bukilići, Jovovići, Radulovići, Popovići, Radojevići, Radonjići), koji slave Aranđelovdan, Sveti Luka je krsna slava svih Rovčana. Na Mrtvici – između Međuriječja i Gornjih Rovaca je kameni most, a podiže ga 1858. knjaz Danilo I Petrović Njegoš, sa posvetom, natpisom na mostu – za njegovu majku Krstinju. Prva škola u Rovcima, sa dva razreda, formirana je 1889. na Ćećima, zauzimanjem paroha Miloša Jovanovića, etc.

Stanovnici Međuriječja su ŠĆEPANOVIĆI, sa ograncima Draškovići, Puletići, Boškovići, Mutapovići (koji su se poodavno iselili iz Crne Gore) – te bratstvo SREZOJEVIĆI: Jovanovići, uključujući i Peličiće, zatim Ilinčići, Markovići, Maksimovići – a njima su srodni Popovići i Novakovići...

Kako smo viđeli, uprkos srpskoj okupaciji, na plemenskoj kancelariji u Međuriječju, na Ćećima, vijorila se i oktobra 1919. crnogorska zastava, a u njoj su (p)ostavljene slike crnogorskoga kralja Nikole i kraljice Milene.

U crkvi Svetoga Luke na Ćećima, kao i sabornoj rovačkoj crkvi Velike Gospođe u Mrtvome Dubokome, služena su blagodarenja sveštenika Crnogorske pravoslavne crkve za dug život kralja Crne Gore, a i nekoliko većih skupova ustanika i naroda, uz igranje kola, pjevanje, opšte veselje i nadu u konačnu obnovu nezavisne crnogorske kraljevine.

Sa jednoga od ovih skupova, „pošao je potporučnik Milija Rakočević i ubio sreskoga načelnika Iliju Mandića u Manastiru Morači”. Ubijen je i sreski pisar. Nekoliko drugih „bjelaša“ iz okoline Manastira Morača i okolnoga moračkoga sela Prekobrđe, kao svojevrsnu mjeru upozorenja, od strane moračkih ustanika su tada izranjavani i teško zlostavljani.

Koliko se zna, Jagoš Kerov Vujisić, rođen 1881, artiljerijski crnogorski kapetan, zet Gavrila Dožića (1938–1950. patrijarh SPC), prvi je u tome kraju platio ceh gažnja crnogorske oficirske zakletve. On je, piše Rade Vujisić, „poginuo 1918. od komita u Prekobrđu zbog nepodržavanja grupe komita u politici oko ujedinjenja Crne Gore sa Srbijom” („Bratstvo Vujisića“, Podgorica 1998).

Što se tiče potporučnika Milije Rakočevića, jednoga od najopasnijih moračkih komita, kako smo viđeli, sa grupom drugih Moračana i Rovčana, tokom jula 1919. učesnik je nekoliko većih borbi sa Srbima kod Nikšića, a teže je ranjen u Gornjem Polju. U svome izvještaju, podnijetom 30. jula 1920, on je naveo:

„Godine 1918, kad su srbijanske trupe izvršile okupaciju Crne Gore i drugim nedozvoljenim sredstvima primorale jedan dio gladnog i namučenog crnogorskog naroda da polaže zakletvu na vjernost kralju Srbije, ja sam odskočio u šumu, kao i mnogi drugi, radi odbrane časti i prava naše mučeničke Otadžbine.

Izgoreli su mi kuću, koja se nalazi u Donjoj Morači; UBILI SU MI DVA BRATA, MAJKA MI JE, ŠTO OD TUGE ZA NJIMA, ŠTO OD MUČENJA IZVRŠENOG NAD NJOM, UMRLA; moja sestra je odskočila u šumu, đe se i danas nalazi; JA SAM U BORBI PROTIVU SRBIJANACA ZADOBIO VIŠE RANA”…

Prema ne baš preciznome tumačenju dr Dimitrija Vujovića, do oktobra 1919. „Rovčani [su] bili manje-više mirni” i „zadržavali [su se] samo na svojoj teritoriji – iako ne priznajući vlast, zbog čega su i ubili sreskog načelnika u Manastiru Morači” („Ujedinjenje Crne Gore i Srbije“, Titograd 1962, str. 496).

U Manastiru Morača, na oko 2 km od rovačko-moračke plemenske granice, nalazila se sreska kancelarija, takođe i stalna posada vojske i-ili žandarmerije Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (KSHS) u pripravnosti prema Rovcima.

Jedan od istaknutijih „bjelaša” na širem kolašinskome području – prethodno, od okupacionih trupa, određen za delegata tzv. Podgoričke skupštine, bio je Ilija Mandić, bivši crnogorski oficir. On je neposredno potčinjen tek imenovanome okružnome načelniku u Kolašinu, takođe bivšem crnogorskom oficiru Bošku Boškoviću, čije će ubistvo 1924. – osveta Rovčana i Moračana – biti „povod“ za masakr nad muslimanskim stanovništvom Šahovića.

Bošković je takođe Rovčanin – porijeklom Šćepanović iz Međuriječja. Njegov otac, Lazar, iselio se u Zatarje, đe je 1875. jedan od vođa ustanka, a potom se naselio u Polja, kod Mojkovca. Dobiće komandirski grb od knjaza Nikole I Petrovića Njegoša. Njegov sin, Boško, završio je Oficirsku školu na Cetinju.

Kao načelnik Kolašinskoga okruga Boško Bošković je 13. oktobra 1919. pretpostavljenim okupacionim vlastima podnio zahtjev da se „što brže ovamo pošalje najmanje jedna baterija brdskih topova, i još pomoći u pješadiji, najmanje dvije čete, jer namjeravam očistiti okrug od odmetnika, koji, i iz ostalih okruga iz Crne Gore, imaju utočište u Rovcima”.

Boško Bošković, kao načelnik – očigledno računajući i na svoje rovačko porijeklo – nastojaće da ubijedi Rovčane i da sâmi protjeraju strance iz Rovaca, pa moli da komandant Zetske divizijske oblasti ne dozvoli da ko iz susjednih okruga napadne na Rovčane prije nego on mirnim putem ne pokuša da riješi spor. Ukoliko to ne postigne, izvijestiće komandanta Zetske divizijske oblasti. Tada je načelstvu okruga kolašinskoga poslato 200 ruskih pušaka, 15 sanduka municije za „moskovke“ i 5 sanduka „manliherove municije“ (za puške tipa „mannlicher“). Bošković će „i dalje u svojim izvještajima“, navodi Stevan Popović, netačno „isticati da u Rovcima većinu komita sačinjavaju stranci“ („Rovca i Rovčani u istoriji i tradiciji”, Nikšić 1997, str. 207).

Srpska vojna operacija protiv Rovaca planirana je u Komandi 2. armije Vojske KSHS u Sarajevu u čijoj je nadležnosti bila okupirana teritorija Kraljevine Crne Gore. Komandant 2. armije bio je Stepa Stepanović, rođen 1858. u Kumodražu kod Beograda, a neposredno odgovoran za planiranje operacije načelnik Štaba 2. armije pukovnik Milan Ž. Milovanović, rodom iz sela Šetonje, kod Požarevca – Srbija.

Milovanović je o planovima i toku djejstava referisao Vrhovnoj komandi u Beogradu. U izvještaju od 27. oktobra 1919. on ističe da u Rovcima ima „oko 400 odmetnika“. Za napad na Rovca, iz pravca Kolašina, određen je 11. pješadijski puk Vojske KSHS, kojim je komandovao potpukovnik Dušan Besarabić. Jedinice iz sastava 11. puka – čija je matična baza po formaciji Kragujevac, kasnije Split i Šibenik – prebačene su u Kolašin specijalno za predstojeću operaciju.

Iz Podgorice, jedinice 11. puka su drumom, preko Vjetrenika, Lijeve Rijeke i Mateševa, pokrenute za Kolašin 20. oktobra 1919, a njima je pridodat vod brdske artiljerije iz sastava Zetske divizijske oblasti. U Kolašinu su se već nalazile srpske čete „odbrane Kolašina“.

„Pripremana je“, piše dr D. Vujović, „VELIKA AKCIJA PROTIV ROVACA u kojoj je trebalo da sadejstvuju trupe iz Podgorice i Nikšića“ (str. 496).

Po prispijeću u Kolašin, p.puk. Besarabić, preko kurira, stupa u kontakt sa rovačkim glavarima, tražeći njihovu predaju, obećavajući brda i doline, u suprotnom – uništenje Rovaca. Dobio je odgovor, pismo koje su potpisali oficiri Ivan Bulatović, Vukosav Minić, Dragiša Vlahović, Nikola Bulatović. Tu oni pišu:

„Svaku vlast, koja je neredovna i nezakonita prema zakonu i Ustavu Kraljevine Crne Gore smatraju Rovčani kao uzurpatorsku, te joj se ne mogu pokoriti, sve donde, dok ne padne odluka o sudbini naše Otadžbine“.

Ispostavilo se da su „omladinske“ ili „bjelaške čete“, koje je u Kolašinu i okolini, angažovane za najamničke dnevnice, prikupio okružni načelnik Boško Bošković, prema ocijeni Srba – nepouzdane. Iz arhive Zetske divizijske oblasti (Br. 366, O. br. 3698 – 11. pp) vidi se da su „omladinci“ – da li iz straha od osvete Rovčana ili iskrenih uvjerenja? – „izjavili da oni neće napadati Rovčane“, da prema ocjeni srpskih oficira Rovčani „u privrženicima ovoga stanja imaju svoje pomagače“, a da su suśedni „Moračani na zboru izjavili da će ih [Rovčane] braniti od svakoga ko ih napadne, što znači i od nas“.

S. Popović piše da „okolni bjelaši nijesu htjeli da ih [Rovčane] napadaju“. Međutim, Srbi nijesu ostali bez domaćih plaćeničkih pomagača u predstojećem napadu na Rovca.

Napad je, po svemu sudeći, počeo 26. oktobra 1919, a Rovčani, uz ustanike iz drugih krajeva Crne Gore, njih „oko 300“, „sa slabim naoružanjem“, piše S. Popović, „davali su očajnički otpor“.

Srpska artiljerija, sa lokaliteta Lokve Puletića, „RUŠI KUĆE PO ROVCIMA“.

Četiri dana nakon otpočinjanja napada, 30. otkobra 1919, načelnik Štaba 2. armije javlja Vrhovnoj komandi u Beogradu, da nijesu prodrli u dubinu Rovaca, jer „odmetnici u Rovcima“, još uvijek „drže položaje u Međuriječju“...

(Nastavak feljtona u poneđeljak 6. novembra) 

POVEZANE VIJESTI

ROVAČKA REPUBLIKA (5) „KRVAVA ZASTAVA CRNOGORSKA danas se vije PROTIVU BEOGRADSKIH ZAVOJEVAČA I OTIMAČA”

ROVAČKA REPUBLIKA (4) Rovčani 1919. u planini Lukavici potukli dva srpska bataljona

ROVAČKA REPUBLIKA (3) "Krvave borbe sa NAJGROZNIJIM NAŠIM NEPRIJATELJEM – SRBIJANCIMA”

ROVAČKA REPUBLIKA (2) „Ustanak bataljona rovačkoga ZA ODBRANU PRAVA I ČASTI CRNE GORE”

ROVAČKA REPUBLIKA (1) „Mi imamo našu slavu, Kralj Nikolu, mudru glavu”