Piše: Boban Batrićević
U okviru projekta „Evropski horizonti 1917, značaj i naučene lekcije“ objavljujemo eseje iz istorije, likovne umjetnosti i filma kojim ćemo dati pregled najznačajnijih momenata u posljednjih 100 godina koji su se desili u ovim oblastima u Evropi. Prvi esej koji ćemo objavljivati u nastavcima napisao je istoričar Boban Batrićević.
Doba stradanja i doba nade
Prvoga septembra 1939. godine počeo je najkrvaviji sukob u ljudskoj istoriji koji će trajati do 2. septembra 1945.
U njemu će stradati preko 50 miliona ljudi, a ratna razaranja premašila su sva dotadašnja ratovanja. Stvarnost je konzumirala atomsku bombu.
Najgore je pored Japana prošla Evropa. Razrušena od Moskve do Normandije, izbombardovana, silovana i spaljena, platila je ceh nekontrolisanom rastu totalitarnih apetita. Ipak, svijet se na neki način u toku tih godina ujedinio.
Zbog svoje velike žrtve u borbi protiv nacifašizma, Sovjetski Savez je postao dio antihitlerovske koalicije, iako se već uveliko znalo da na unutrašnjem planu ta država predstavlja monstruoznu, staljinističku mašineriju terora i strahovlade.
Velika antifašistička koalicija demokratskog i komunističkog svijeta uspjela je da savlada njemačke, talijanske, japanske i vojske njihovih saveznika.
Svijetle stranice heroizma i žrtve ispisaće slavne pobjede i ustanci – Trinaesti jul 1941. u Crnoj Gori kao najveći oružani ustanak u tadašnjoj porobljenoj Evropi, El-Alamejn, Moskva, Lenjingrad, Staljingrad, Kursk, Normandija, Varšavski ustanak, Berlin.
Ono što će pored toliko žrtava ostaviti još veći ožiljak jeste pojava konclogora za rasno nepoželjne.
Holokaust i stradanje jevrejskog, a potom i ostalih naroda, predstavljaju najsramniju i najtragičniju pojavu u evropskoj istoriji. Aušvic, Treblinka, Dahau, Mathauzen, Buhenvald, Jasenovac i mnoge druge tačke na karti zla, ubijanje cijanidom i plinom, maljem, prepuni vagoni žena i đece, krematorijumi…
Svaka vizija ljudske istorije kao progresa izgledala je groteskno posljednjih dana rata kad su se sagledavali učinci doktrine „nadčovjeka“.
Bilo je jasno da iako pobjednički, slobodni svijet mora raskrstiti s međuratnom političkom praksom.
Od donošenja Atlanske povelje do konferencije u Potsdamu razvijala se ideja ravnopravnijega svijeta.
Zapadne vlade su mobilišući mase za rat kroz diskurs borbe za demokratiju i ljudska prava promovisale borbu za pravdu i jednakost.
Devetoga maja 1945. godine Evropa je s pravom počela da se nada.
"Zlatno doba“ i dvije evropske stvarnosti
Prinudno prijateljstvo između kapitalističkog Zapada i komunističkog SSSR-a trajalo je kratko nakon Dana pobjede.
Mada su Amerikanci bili široke ruke na početku pregovora o preuređenju svijeta i predusretljivi prema Staljinu ti odnosi će ubrzo zahladnjeti.
Okupacione zone u Njemačkoj i teritorijalna podijeljenost po principu „đe je ko umarširao“ u toku rata postale su osnove buduće mape Evrope.
Bilo je jasno da suprotne ideologije i različiti pogledi na stvarnost ne mogu pronaći zajednički jezik.
Brzo prevaziđena politička platforma iz Potsdama ipak će ostati osnovni dokument na kojem je počivalo uređenje Evrope sve do 1990. kad se Njemačka ujedinila.
Ujedinjene nacije trebale su zamijeniti mlitavo društvo naroda i kontrolisati svjetske tokove kako se ne bi ponovio novi sukob biblijskih razmjera.
Prve dvije godine poslije rata karakteriše sve veća popularnost komunizma na Zapadu; u Belgiji i Francuskoj čak četvrtina biračkog tijela glasa za komuniste.
Od 1947. godine usljed zahlađenja odnosa svijet se počeo opredjeljivati između liberalnog i demokratskog Zapada i rigidnog staljinističkog Istoka.
Usljed savezničkih dogovora o interesnim sferama i nategnute situacije u pojedinim oblastima, linija ideološke demarkacije prošla je kroz srce Evrope.
Najveći dio istočne, jugoistočne i srednje Evrope potpao je pod sovjetsku orbitu, dok je ostatak śeverne i zapadne Evrope ostao lojalan demokratskim vrijednostima.
Pošto je taj dio Evrope bio potrošen ratom, Sjedinjene Američke Države postale su dominantna sila koja je liberalnu demokratiju mogla spasiti od komunizacije. Iskustvo međuratne monetarne nestabilnosti koja je uzrokovala inflacije i pogodovala radikalnoj politici, dovelo je do stvaranja Međunarodnoga monetarnog fonda koji je sada kontrolisao monetarni stabilitet.
Glavna infuzija za izgradnju poslijeratne zapadne Evrope bio je Maršalov plan kad je stopa poreza u Americi skočila na 15%, a Evropi za pet godina ubrizgano 12 milijardi dolara.
Zahvaljujući tome demokratski dio Evrope (bez Španije i Portugalije đe su na vlasti bili dikratori Franko i Salazar) efikasno je počeo da se izgrađuje.
Amerika se sa svjetskog na početku fokusirala na atlantski okvir, što je ubrzo dovelo i do osnivanja NATO, nosioca kolektivne bezbjednosti.
Nasuprot tome SSSR nije nalazio kvalitetan modalitet, Kominform i Ždanovljeva teorija o borbi „socijalizma protiv imperijalizma“ nijesu imali efekta na ekonomiju istočne Evrope.
Sve te zemlje socijalističkog lagera pod kontorlom Moskve uspjele su da se obnove, ali one neće dostići efekat predratnog ekonomskog rasta.
Jedini izuzetak u evropskom okviru činila je Titova Jugoslavija koja se vrlo rano otrgla od Staljinova zagrljaja, shvativši da se iza sovjetske frazeologije o antiimperijalizmu zapravo krije imperijalizam.
Od 1951. godine Jugoslavija će uživati zapadne kredite što će pospješiti njenu izgradnju, a ugovorima s Grčkom i Turskom o savezništvu Jugoslavija je neformalno stala pod zapadni kišobran.
Demokratska Evropa imala je nekolika posebna cilja – oporaviti Italiju i Zapadnu Njemačku, uspostaviti monetarnu stabilnost, zaustaviti nacionalizam i spriječiti širenje komunizma tako što će se smanjiti socijalna neravnopravnost.
Period od pedesetih do sredine sedamdesetih krasiće filozofija „Welfare State“ odnosno „države blagostanja“, u Britaniji je to zlatno doba za laburiste.
Pravo na besplatno obrazovanje i zdravstvenu njegu postali su jedna od evropskih vrijednosti.
Bila je to manje liberalna, a više socijalna demokratija koju više nije krasilo buržujsko rasipništvo međuratnoga perioda.
Desnica i klasični centar bili su u povlačenju, a geneza političke evropske scene tekla je od lijevoga centra ka desnome centru.
Odgovor na to treba tražiti u rivalitetu Evrope s komunizmom, ali i u tradiciji autoritarnih sistema koji su imali realne socijalne programe ranije.
U toku ekonomskoga buma dolazi do jačanja intervencije države i etatizacije, željeznice, energetski sektor pa i dio banaka, naročito u Britaniji i Francuskoj potpada pod državnu upravu.
Sindikati su dobili pravo da imaju svoje predstavnike u upravnim odborima firmi i fabrika.
Država kreditima potpomaže obnovu što je donijelo velikih rezultata.
U ovome periodu demokratija će postati ključna evropska deviza utemeljena na ljudskim pravima koje je SSSR smatrao „formalnošću“.
Savjet Evrope iz 1949. i Evropski sud za ljudska prava iz 1959. u Strazburu značio je i institucionalnu zaštitu prava čovjeka.
Više nego u međuratnome periodu otvarali su se evropski horizonti, Evropa je počela da dobija svoj čvršći identitet.
Mada mnogi početak ujedinjene Evrope vide pedesetih u sklopu formiranja Evropske zajednice za ugalj i čelik, Evropske ekonomske zajednice i Evropske zajednice za atomsku energiju, predistorija EU zapravo počinje osnivanjem OEES-a (Organizacije za evropsku ekonomsku saradnju) 1948. godine koja je trebala kontrolisati i efikasno raspoređivati američku pomoć među zemljama koje su predviđenje kao njeni korisnici.
Kroz nekoliko decenija uspjesi su bili vidni. Od npr. Italije koju slikovito opisuje Fernan Brodel u Materijalnoj civilizaciji đe se pedesetih mogao sresti radnik čiji se ručak sastojao od struca hljeba i paradajza, poslije par godina ta država je postala evropska ekonomska sila.
Evropa je zemljama socijalističkoga lagera željela pokazati alternativni put razvoja koji ne počiva na centralnom planiranju i autoritetu Moskve.
Za razliku od Istočnog bloka koji je počivao na strahopoštovanju i direktivi Sovjetskoga Saveza, zapadna Evropa funkcionisala je na principu savezništva, trudeći se da ukloni svoje razmirice (naročito između Francuske i SR Njemačke).
Zato je Istočni blok bio nestabilniji. Poslije Staljinove smrti kad je Nikita Hruščov na XX kongresu SKP(b) najavio destaljinizaciju, gušenje mađarskog „proljeća“ pokazalo je da se sovjetske strukture i doktrina na kojima počiva njihova moć nijesu promijenile.
Mladi ljudi s Istoka sve više su bježali na Zapad, naročito preko Istočnoga Berlina. Zato su Sovjeti 1961. godine podržali inicijativu vlasti DR Njemačke da se izgradi Berlinski zid, najupečatljiviji simbol bipolarnoga svijeta.
Kao blagi uticaji sa Zapada unutar bloka „narodnih demokratija“ može se posmatrati zaustavljanje nacionalizacije u Poljskoj ili pak Libermanov model u ekonomiji prema kojemu je ovaj sovjetski ekonomski teoretičar predložio povećanje autonomnosti fabrika kako bi što kvalitetnije ispunile normu propisanu centralnim planiranjem.
U Mađarskoj se nezadovoljstvo pokušalo umanjiti povećanjem socijalnih izdataka, što se obično naziva „gulaš komunizmom“.
Uspostavljeni model evropskoga načina života podśećao je na američki. Masovna potrošnja i poboljšanje materijalne kulture bili su jedna strana medalje.
Otkud kritika kapitalizma?
S druge strane krili su se problemi druge vrste. Nova generacija, ona koja je zenit svoje snage doživljala šezdesetih bila je uveliko navikla na slobodu govora i masmedije.
Zato se javio veliki broj pokreta koji je zahtijevao dodatno produbljivanje ljudskih prava i isticao negativne posljedice kapitalizma – proizvodnja naoružanja koje je prodavano i korišćeno u „Trećem svijetu“, kolonijalno izrabljivanje Afrike, Azije, Srednje i Južne Amerike, užasan status nebijelog stanovništva i američke, britanske i francuske vojne kampanje van Evrope.
Preispitivanje tradicije bilo je zastupljeno i u teoriji i u nauci i u kulturi. To je doba velike kritike postmodernista i dekonstrukcionista, procvat antropologije i humanističkih nauka, rokenrol revolucije i pop arta.
Povećani prirodni priraštaj odmah nakon rata uslovio je veći broj mladih ljudi koji nijesu proživjeli ratna stradanja, ali su šezdesetih tražili svoje mjesto u društvu.
Zato 1968. godine imamo veliku eksploziju protesta i pokreta u Evropi. Komentarišući šezdesetosmaše Žorž-Anri Sutu u svom pregledu istorije Evrope ističe: „Svuda se ‘1968.’ odlikovala radikalnim osporavanjem autoriteta i tradicionalnih vrijednosti, više od prethodnih političkih i društvenih opozicija.
Bilo je to nešto novo: kulturna revolucija s veoma dubokim posljedicama koja je vratila stare razdore i stare teme, u velikoj mjeri zastarjele.
Istovremeno, s ove distance, možemo pomisliti da su evropska društva, u punom razvoju od pedesetih godina, podnijela šok 1968. naglašavajući samo već prethodno vidljive napretke, i integrišući mnoge tadašnje libertijanske vrijednosti.
Dokaz za to je liberalni razvoj zakonodavstva u čitavoj Evropi od 1960-ih godina u oblasti običaja, seksualnosti, abortusa, porodičnog života, odnosa među polovima itd.
Ubuduće će biti veoma teško da se napravi podjela između uticaja 1968. i temeljnijeg razvoja evropskih društava od 1945.
Materijalni zahtjevi proklamovani u to doba rezultirali su na kraju bržim potrošačkim društvom.
Studentski pokreti su od te godine postali izuzetno značajan dio društvenoga monitoringa, zasebna populacija čiji je stav prema društvu postao bitan.
I 1960-ih i 1970-ih pojaviće se na Zapadu veći broj ultra lijevih terorističkih organizacija koje će aktima koji izazivaju strah pokušati da iznesu društvenu kritiku, naročito na račun bankarskoga sistema i multinacionalnih korporacija koje su diktirale masovnu potrošnju.
Lijeva Evropa je pokušavala da prikaže horizonte komunizma, ali će tipični sovjetski akt „opomene“ Čehoslovačkoj prilikom Praškog proljeća 1968. i tenkovi u jednoj centralnoevropskoj prijestonici negativno uticati na popularnost komunizma.
Tada se mnogi evropski ljevičari i komunisti počinju okretati od SSSR-a, mada je preko disidentske literature evropska javnost već odavno bila zgrožena sovjetskim terorom i brutalizmom.
Te decenije obilježiće velike intelektualne rasprave o evropskim vrijednostima i „vrijednostima komunizma“.
Jedan od najpoznatijih romana jugoslovenske književnosti Grobnica za Borisa Davidoviča Danila Kiša upravo će nastati kao reakcija na klimu među ljevičarima u Parizu đe je Kiš bio upošljen, koji su kritikujući fašizam opravdavali neke sovjetske postupke.
Ni veliki svjetski istoričar Erik Hobsbaum, veliki komunista, neće se proslaviti svojim viđenjem sovjetske intervencije u Pragu.
Ali kao što je napomenuto, većini je bilo jasno da ruski komunizam nije put do napretka, posebno nakon konstituisanja Brežnjevljeve doktrine.
Lijevi pokreti i komunističke partije na zapadu počeće ośetnije da gube podršku, a lijeva energija će se postepeno transponovati na feministička stremljanja, antikolonijalnu i postkolonijalnu kritiku te kasnije na pokrete zelenih.
Sedamdesete i osamdesete u demokratskoj Evropi proteći će u znaku daljeg preispitivanja evropskoga uređenja, prevashodno se dumalo o evropskom modelu.
Evropska kultura i način života već su se bili iskristalisali, samo je bilo pitanje kako Evropu dalje uređivati. Prva veća proširenja evropske zajednice upravo će se desiti tih decenija.
Međutim, dva naftna „šoka“ 1973. i 1979. godine prekinuće ekonomski rast koji je bio konstanta nakon rata.
Tu se ujedno i završava jedna etapa evropskog razvoja i otpočinje druga koja će sve više težiti individualnom shvatanju demokratije.
Od dolaska Margaret Tačer u Britaniji novi liberalizam će postati konvencija koja će biti pogonska snaga na Zapadu.
Smanjenje etatizma i intervencije države, smanjenje državnih izdataka i jačanje privatnoga sektora neke su od novih zakonitosti koje će naročito zaživjeti nakon pada komunističke paradigme.
Demokratizacija se vršila na regionalnim i lokalnim nivoima, krenulo se u opšti kurs decentralizacije uprave i administracije.
Nove vrijednosti sagledavane su u oblastima „demokratske kontrole“ institucija, transparentnosti, prava na slobodan pristup informacijama, zaštite životne sredine, kontroli javnih službi i javnih organa koji uređuju medije.
A šta se dešava na Istoku?
Pažnja se usmjeravala i na djelove Istočne Evrope koji su se tradicionalno smatrali dijelom evropskoga kulturnog koda.
Za SSSR koji je kuburio s recesijom (iako su ga naftni šokovi sedamdesetih zaobišli) pretpostavljalo se da će postojati još minimum tri decenije, ali su osamdesete ubrzale proces njegova nestanka.
Poljska „Solidarnosti“ i sve intenzivnije antikomunističko raspoloženje u „narodnim demokratijama“ zahtijevale su reformu sovjetskoga sistema. Materijalna kultura na Istoku i Zapadu bila je neuporediva.
Centralno planiranje i zatvorenost tržišta stvarali su ogromne probleme preglomaznom administrativnom sistemu kontrolisanom od strane partije.
Gorbačovljeve Glasnost i Perestrojka bile su nagle mjere preduzete u reformisanju režima koji je od 1917. rijetko pravio tako velike zaokrete. Otvaranje SSSR-a Zapadu značilo je njegovo brže nestajanje.
Izbor pape Jovana Pavla II koji je bio Poljak, bila je jedna od mjera koje su preduzete u podršci dekomunizacije kontinenta.
Helsinški dogovor iz 1975. godine dodatno je pogodovao protivnicima komunizma u Istočnome bloku, budući da je garantovao ljudska prava, a da su ga sve evropske zemlje sem Albanije potpisale.
Krajem osamdesetih počinje pravi talas „plišanih revolucija“ nakon što se Gorbačov složio s time da narodi imaju pravo na samoopredjeljenje kad je u pitanju njihova budućnost.
Komunistički režimi počeli su da padaju efektom domina, a pobjeda evropskih vrijednosti nad jednim nedemokratskim režimom simbolički je obilježena rušenjem Berlinskoga zida i ujedinjenjem dvije Njemačke.
Talas odvajanja od SSSR-a otpočeo je i unutar te države kad su pribaltičke države, zatim Bjelorusija, Ukrajina i Moldavija proglasile nezavisnost. I u azijskome dijelu sovjetske zemlje doći će do istupanja mnogih republika.
Tačku na rusku komunističku revoluciju iz 1917. godine i višedecenijski eksperiment stavila je sama Rusija proglašenjem Ruske Federacije kao države.
Evropa i demokratski svijet mogli su 1991. godine biti ponosni na svoj učinak i razvijenost u odnosu na stanje koje su zatekli iza „gvozdene zavjese“ kad je ova smaknuta.
Otvorile su se dalje perspektive evropske izgradnje i inkluzije, kapitalistički svijet se radovao novim investicijama na Istoku.
Tekst je urađen u okviru projekta “Evropski horizonti 1917. godine – značaj i naučene lekcije” koji je finansijski podržala Evropska komisija kroz program Evropa za građane. Sadržaj je isključiva odgovornost Centra za demokratsku tranziciju i ni na koji način ne odražava stavove donatora.
(Kraj drugog dijela)
Komentari (0)
POŠALJI KOMENTAR