ROVAČKA REPUBLIKA (11) Vrhovna komanda u Beogradu tvrdi: „Odmetnici sa meštanima ubijaju nemilostivo naše vojnike”

Feljton Antene M!

Piše: Vladimir Jovanović

Krajem novembra 1919. okupacione vlasti na širem području Nikšića, izložene stalnim oružanim udarima ustanika – od kojih povremeno značajan dio dolazi i iz Rovaca – nalaze se doslovno pred raspadom.

Vojin P. Tunguz, srpski kapetan I klase iz 2. bataljona 2. žandarmerijske brigade, izvještava 29. novembra 1919. pretpostavljene da kod Nikšića djeluju: grupa Mata Todorovića, „jačina od 100 ljudi“, koja „krstari po Duzi [Dugi Nikšćkoj]”; grupa Miśe Nikolića, „u jačini 40-50 ljudi, krstari od planine Vojnika do Župe Nikšićske”; grupa Nikole Nikolića; jaka grupa Kosta Radovića „nalazi se u Banjane”; grupa Živka Nikčevića „u jačini 20-30 ljudi”, „krstari Budošom i njegovom okolinom”, a „grupa pod komandom Rada Kršikape u jačini 20-30 ljudi nalazi se sada u Jezera”.

Osim njih, tu su i manje grupe, poput one Tomice Pekovića, Ilije Kecojevića i Mihaila Adžića (Planina Pivska), Ilije Damjanovića (Trepča-Broćanac), Nikole Perovića (Zla Gora), Andrije Stankovića i Đorđa Mijuškovića (Stubica-Bogetići-Žuta Greda)... Srpski komandant u Nikšiću početkom decembra 1919. izviještava da su ovi ustanici „DOBILI POJAČANJE OD 50 ROVČANA I MORAČANA”.

„NAMERA JE KOMITA: OSVAJANJE VELIMLJA, OSVAJANJE ŠAVNIKA, pa, grupisani sa ta dva plemena, DA UDARE NA NIKŠIĆ; direktive za rad dobivaju od Krste Popovića iz Cuca”, navodi kap. Tunguz.

„DVE TREĆINE STANOVNIKA OKOLINE NIKŠIĆA I POLOVINA STANOVNIKA [VAROŠI] NIKŠIĆA NA NJEGOVOJ [KRSTA POPOVIĆA] SU STRANI”. Ustanici su, piše Tunguz, „pre nekoliko dana pokušali napad na istražni zatvor”, a „polovina činovnika”, konkretnije – „sreski načelnici, policijski pisari i ostali činovnički personal, izlaze komitima na susret”.

Raspadaju se i neke okupacione jedinice, jer je, navodi Tunguz, „20. novembra o[vog] m[ese]ca pobeglo 29 vojnika, a 23. o[vog] m[ese]ca pobeglo je oko 10 vojnika“. Telegrafske veze iz Nikšića sa Šavnikom i Velimljem su u prekidima, ustanici ih śeku, a češće biva preśečen i saobraćaj ka Danilovgradu, te ka okolnim selima...

Nakon nove, djelimične mobilizacije ustanika Rovačkoga bataljona „za odbranu prava i časti Crne Gore“, stotinjak rovačkih ustanika, marširaući u ekstremnim zimskim uslovima preko planine Ponikvice, dolazi 5. decembra 1919. u selo Morakovo (Župa Nikšićka)“. Prema predanju, najveći dio Rovčana, potomaka Gojaka, najstarijega sina Nišina – od kojih su i svi stari Nikšićani, ukjučujući i Župljane – imaju, dakle, iste pretke. Gojak iz Župe Nikšićke dolazi u Rovca i tu dobija četiri sina: Vlaha, Bulata, Šćepa i Sreza, a ti Rovčani, „Gojakovići“, kao i Župljani, slave Sv. Luku (Mirko Barjaktarović, „Rovca – etnološka monografija“, Titograd 1984, str. 44-45); etc.

Hronologiju o događajima krajem 1919. moguće je u najbitnijem utvrditi na osnovu autentičnih srpskih vojnih, policijskih i vladinih dokumenata koje je 1997. objavio dr Šerbo Rastoder („Skrivana strana istorije: Crnogorska buna i odmetnički pokret: 1918–1929: dokumenti“, knj. 2).

Koncentracija ustanika, iz raznih crnogorskih krajeva, prema dogovoru, trebala je početkom decembra 1919. biti na Pješivcima, odakle bi nastupali prema Baru – radi njegova oslobođenja i dočeka kralja Nikole, koji bi se u pratnji crnogorske vojske iz Italije, preko Jadranskoga mora, vratio iz emigracije.

Rovčani su u Morakovu primljeni od naroda i lokalnih ustaničkih vlasti. Međutim, „kažu nam”, referiše kasnije Ivan Bulatović, „da se PREINAČIO PUT ZA BAR; ovaj glas nas mnogo uznemiri”.

Prethodno, 4. decembra 1919, Komanda 2. armijske oblasti Vojske Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (KSHS) iz Sarajeva, tj. njen – umjesto Stepe Stepanovića – novi zapovjednik, general Božidar Terzić, dostavlja (OBr. 5112) podređenoj Komandi Zetske divizijske oblasti na Cetinju naredbu Vrhovne komande iz Beograda (ONo. Br. 45876, 3. dec. 1919). Za situaciju u Crnoj Gori tu se veli „da ODMETNICI SA MEŠTANIMA UBIJAJU NEMOLOSTIVO NAŠE VOJNIKE; odmetnici sa nekim meštanima PONAŠAJU SE, PREMA NAŠOJ VOJSCI, KAO I ARNAUTI”.

Kako je to u praksi, možda, izgledalo? Na primjer, docnije tokom decembra 1919, grupa crnogorskoga poručnika Kosta Radovića iz Banjana – ukupno 64 ustanika, na lokalitetu Božurovo brdo napada i potpuno razbija 2. četu 2. bataljona 38. pešadijskoga puka Vojske KSHS.

Ubili su jednoga, ranili pet vojnika, a ostatak čete se predao. Ustanici su zarobljenim Srbima, prema njihovim dokumentima (Nikšićka pukovska okružna komanda, Pov. Br. 510), „oduzeli oružje, odelo i preobuku, tako da su ih, na ovako jakoj zimi, ostavili potpuno gole; nisu skinuli košulje sa onih čije su bile sve u krvi”.

„RANJENIKE I PREOSTALE, POŠTO SU SVUKLI, TUKLI SU KUNDACIMA I KAMENJEM, TAKO DA SU IH ISPREBIJALI”, a „četvoricu, onako gole, povezli su da ih ubiju, ali je PORUČNIK KOSTO RADOVIĆ REKAO DA IM JE DOSTA I OVO: ‘PUŠTITE TU FUKARU, NEKA IDU!’”. ..

U nastavku naredbe Vrhovne komande iz Beograda od 3. decembra 1919. se podvlači da „ovakvo stanje više se ne može tolerirati”, tj. srpska vojna nemoć da se suzbije crnogorski ustanak. Traže se „najenergičnije mere prema pobunjenicima I MEŠTANIMA”, da se „uvede mir što pre u Crnoj Gori”.

Naredba Vrhovne komande temelji se na pismenoj odluci Vlade (Ministarskoga saveta) KSHS od 29. novembra 1919, đe ministar vojni, general Stevan Hadžić, naređuje: „S obzirom na situaciju u nekim krajevima Crne Gore, gde su razbojništva odmetnika uzela velike razmere, [da se] preduzmu energične i brze vojne mere radi vaspostavljanja reda i bezbednosti; pošto SADA IMA DOVOLJNO VOJSKE U CRNOJ GORI, izvoliće Vrhovna komanda, da se upotrebe trupe”.

Prema procjenama crnogorskih ustanika, na njih su u tome periodu usmjereni – bez posadnih jedinica, zatim bez žandarmerije i najamničkih, paravojnih trupa – srpski 11. i 38. pešadijski pukovi, ukupne brojnosti oko 4.200 ljudi. Zatim „artil[j]erija: 42 poljska i brdska topa; metraljeza – 50, sa propisanim brojem municije”. Iz srpskih vojnih arhiva – depeše Vrhovne komande dostavljene 5. decembra 1919. regentu Aleksandru Karađorđeviću (Pov. Br. 988) – vidi se da je na teritoriji Crne Gore prispio i 9. pešadijski puk iz Mostara, a da je u pokretu ka granici Crne Gore 6. pešadijski puk iz Osijeka, etc.

Dakle, Štab Vrhovne komande u Beogradu 5. decembra 1919. izvijestio je „o pojačanju trupa u Crnoj Gori,” a gen. Terzić 6. decembra 1919. izdaje naređenje gen. Milošu Mihailoviću, komandantu Zetske divizijske oblasti, da preduzime mjere „U CILJU SPREČAVANJA KRALJU NIKOLI ULASKA U CRNU GORU”.

Ministar vojni, gen. Hadžić, dobio je, takođe 6. decembra 1919, prijedlog Vrhovne komande, koji dostavlja ministru unutrašnih poslova, a u njemu se veli: „Sve do sada preduzete mere u cilju sređivanja prilika u Crnoj Gori nisu dale zadovoljavajuće rezultate. Pored vojničkih mera, do sada preduzetih, potrebno je odmah i bez odlaganja PRISTUPITI RASELJAVANJU PORODICA POJEDINIH ODMETNIKA, PA I ČITAVIH SELA, KOJA SU SE POKAZALA NELOJALNA I NEPOKORNA“.

Navodi se da bi raseljavanja trebalo da obave polcijske, uz asistenciju vojnih vlasti, a da bi se „ISELJENICI MOGLI PRIVREMENO RAZMESTITI PO POJEDINIM MESTIMA MAKEDONIJE”…

Za to vrijeme, saznavši 5. decembra 1919. u Morakovu da, uslijed početka jedne od najvećih srpskih kampanja za slamanje ustanka, neće doći do planiranoga okupljanja u Pješivcima i pokreta ka Baru – kako docnije izvještava rovački ustanički lider, oficir Ivan Bulatović – „učinjesmo nekolicina sjednicu, što se ima raditi”.

„Tu [u Morakovu] noćimo. A ujutro [6. decembra 1919] budemo napadnuti od strane neprijatelja. Borba se vodila za kratko vrijeme”. O istome izvještava i komandant srpske 2. žandarmerijske brigade, koji veli da su tada „ubijeni od strane odmetnika u selu Morakovu” srpski major i „jedan redov”.

Nakon te borbe, doznaje se iz referata Ivana Bulatovića, „Rovčani, nekoliko Pipera i Bjelopavlića, pođemo opet za Rovca”. Dio župskih ustanika je takođe priješao u Rovca, a Srbi, za odmazdu, hapse i odvode u koloni za Nikšić „116 jataka i članova familija odmetnika iz sela Kuta, Bjeloševine i Gornjega Morakova” (Pov. Br. 2657, 16. dec. 1919).

U Rovcima je, kako sam istakao, de facto obnovljena „Rovačka republika”. Da Srbi nemaju kontrolu nad Rovcima – osim jedno vrijeme u selu Međuriječju – potvrđuje i sljedeći dokument. Naime, Kancelarija poverenika Vlade KSHS za Crnu Goru dostavila je 14. decembra 1919. komandantu Zetske divizijske oblasti (K. Pov. Br. 2348) izvještaj Načelstva Okruga kolašinskoga:

„Čast mi je izvestiti g[ospodina] Poverenika, a prema izveštaju načelnika Sreza moračkoga, da se nalaze U SELIMA VLAHOVIĆI I BULATOVIĆI OKO 100 BANDITA, KOJE SELJACI TIH SELA POKRIVAJU. Sigurno je da se među ovim banditima nalazi Pero Vuković [oficir iz Pipera, rođen 1883, umro 1955], kapetan Dragiša Bojović, Novica Radović i Živko Stojović“.

Međutim, broj starih i novih ustanika na slobodnoj teritoriji Rovaca raste iz dana u dan. Već 17. decembra 1919. okupacione civilne vlasti iz Kolašina izviještavaju pretpostavljene: „Načelnik Sreza moračkog, aktom od 15. ovog meseca, javlja da Pero Vuković ide od sela do sela po Rovcima, te prikuplja bandite i druge nezadovoljnike, kojih IMA OKUPLJENIH U SELIMA TRMANJU I VLAHOVIĆIMA DO 600“.

U produžetku, veli se da „načelnik sreza moli, da se ovo uzme po sve ozbiljno“, „jer, KAD BI BANDITI PREŠLI PREKO ROVACA KA MORAČI I KOLAŠINU, IMALI BI DOSTA DRUŠTVA I TIME POSTIGLI SVOJ CILJ: PROŠIRITI USTANAK U TOM MESTIMA“.

Na osnovu dokumenata nastalih sljedećih dana je moguće pouzdanije utvrditi smisao koncentracije par stotiina ustanika, uglavnom Rovčana, ali i Pipera, na jugu Rovaca (Trmanje i Vlahovići), te njihov ulazak na područje Pipera – u Seoca, desetak kilometara śeverno od Podgorice. Naime, načelnik Okruga podgoričkoga javlja višim okupacionim vlastima „da su odbegli Piperi, sa banditima koji su im pritekli u pomoć iz Rovaca u jačini 150-200, bili okupljeni u selu Seocu, odakle su mislili da razviju akciju u vezi sa pokretom majora Vojina Lazovića u Kučima“.

Vojin Z. Lazović, Kuč, bivši crnogorski oficir, pogazio je zakletvu, pristupio 17. juna 1919. srpskoj vojsci i učestvovao kao „aktivni pešadijski major“ u 3. bataljonu 38. puka na pomoćnim pravcima u masivnoj napadnoj operaciji protiv Rovaca krajem oktobra i početkom novembra 1919. god. Međutim, oko 11. decembra 1919, Lazović se odmeće od srpskih vlasti, te okuplja stotine pristalica u Kučima, osobito iz Ubala i Liješta, te obližnje Albance, iz Zatrijepča. „Pozvao ih je na bunu“, saopšteno je. Na Lazovića su upućene jedinice 11. pešadijskoga puka, prethodno angažovane protiv Rovčana.

Majoru Lazoviću se pridružuju još neki oficiri i plemenski prvaci Kuči, među njima Krsto Ivanović, Spasoje Pavićević i Vaso Čejović, a staroga crnogorskoga brigadira Velišu Lazovića, prvaka iz Kuča, srpske vlasti su do 18. decembra 1919. pritvorile u Podgorici (Pov. Br. 211). Interesantan je podatak da je Vidosava, žena oficira Ivana Bulatovića, od Lazovića iz Kuča. Rovčani i Kuči, prema tradiciji, imali su najbolje moguće odnose – potvrđene kumstvima i vjenčanjima. Kada je 1774. skadarski paša Bušatlija provalio u Kuče, dio izbjeglih Kuča upravo kod Rovčana nalazi bezbjedno utočište, prema predanju, čitavih pet godina U Rovcima i sada postoje lokaliteti Kučke livade i Kučke baštine. Vojin Lazović i Ivan Bulatović, docnije, boraviće godinama zajedno u emigraciji...

Dakle, sredinom decembra 1919, nekoliko stotina Rovčana i Pipera pokušava sadjejstvati i vjerovatno na Morači se spojiti sa ustanicima iz Kuča. „Njih je [ustanika iz Rovaca i Pipera] u jednoj gomili bilo 400 ljudi, koji su razvili barjak i pucajući prošli preko Pipera“, a imali su „3-4 mašinske puške“ (Pov. Br. 2710, 19. dec. 1919).

Došlo je 16. decembra 1919. do borbi kod Podgorice, đe su srpske jedinice pokušale ustanike da manevrom okruže. Međutim, Srbe, kako navode u jednome svome izvještaju (Pov. Br. 822), „napali su s leđa banditi pod vođstvom Milije Rakočevića iz Morače, te su tako odmetnici uspeli da se povuku“; a drugi izvještaj (Pov. 851) precizira da je i „Vojin Lazović, sa 100 ljudi, izgleda uspeo da umakne“...

Oružane borbe širom Crne Gore se nastavljaju. Na dan 22. decembra 1919. prema službenoj procjeni srpskih vlasti (ĐO. Br. 2743) u Okrugu kolašinskome djejstvuje 400 ustanika, a u ostalim krajevima Crne Gore ukupno oko 1.400.

Okupacione vlasti sada stvaraju novi plan suzbijanja ustanka u Rovcima – pripremaju zavjeru ubistva ili hvatanja Ivana Bulatovića. Načelnik Kolašinskoga okruga 26. decembra 1919. javlja šifrovanom depešom: „Naših 18 privrženika pošli su [u Rovca] da IVANA BULATOVIĆA UBIJU ILI ŽIVA UHVATE”.

U tu akciju se polažu izvjesne srpske nade. Ali, ni Ivan Bulatović nije naivan. Iako ga smatra krvnim neprijateljem Srba, emigrantski četnički autor Stevan J. Vučetić u knjizi „Građanski rat u Crnoj Gori 1941–1945” (Detroit, 1947) opisaće Ivana Bulatovića sljedećim riječima:

„IMPOZANTAN, SKORO DVA METRA VISOK, SA OSOBINAMA RASNE DINARSKE LJEPOTE, DOVOLJNO INTELIGENTAN I PRILIČNO TAJANSTVEN, ZNAO JE DRŽATI LJUDE NA ODSTOJANJU”…

(Nastavak feljtona u četvrtak 23. novembra)

ROVAČKA REPUBLIKA (10) Rovčani spremaju doček kralju Nikoli