Crna Gora u “Srpskoj istoriji” Čedomira Antića

Piše: Mr. Milan Šćekić

Prije četiri godine izdavačka kuća Vukotić media izdala je knjigu dr. Čedomira Antića “Srpska istorija”. Izdavač se potrudio da od samih korica (crveno-plavo-bijela pozadina) privuče pažnju čitaoca. A kako i ne bi, kad su na njima ilustracije 16 znamenitih istorijskih ličnosti, uglavnom Srba. Ali mjesta na njima bilo je i za trojicu Crnogoraca (Petra Drugog Petrovića Njegoša, kralja Nikolu i Slobodana Miloševića) i jednog Hrvata – Josipa Broza Tita. Sa izuzetkom Broza, Zorana Đinđića i Draže Mihailovića, sve ostale ličnosti su ili rođene u Crnoj Gori (Sveti Sava i kralj Aleksandar Karađorđević), ili ih porijeklo, dinastičke veze i namjesnički dani vežu za Crnu Goru (Karađorđe, kralj Petar Prvi Karađorđević, knez Lazar, car Dušan).

Ako je neko kupio knjigu vjerujući da će se u njoj načitati događaja iz prošlosti Crne Gore, grdno se prevario. Srpskoj Sparti u Antićevoj knjizi namijenjeno je svega 17 od 363 strane, ili 4,6 odsto knjige. U suštini ništa novo kada je u pitanju tretman crnogorske istorije u djelima srpskih istoričara. Posebno onih koji su se odvažili da pišu o istoriji Srba. Dosad nijedna takva istorija nije napisana, a da u njoj nije bilo prostora za Crnu Goru. Ali kad joj je trebalo posvetiti pažnju, nikad nije dobijala više od onog što se zove statistička greška.

Istorijski blickrig

No, ako ostavimo statistiku po strani, knjiga obuhvata period srpske istorije od vremena praistorije pa sve do 2014. godine. Što se tiče Crne Gore, autor je po strategiji blickriga prohujao kroz cijeli jedan milenijum crnogorske prošlosti (10-20. vijek), koji je stao u svega tri poglavlja. U prvom poglavlju (“Krstaši u Duklji”) Antić je na četiri i po strane obradio istoriju Duklje od kraja 10. do početka 12. vijeka. Ili od dolaska kneza Vladimira na vlast, pa sve do smrti kralja Bodina. Ostali vladari iz dinastije Vojislavljevića očito nijesu bili vrijedni Antićeve pažnje. Oni koji su bili vrijedni pažnje predstavljeni su sa svega nekoliko rečenica.

Tako je knez Vladimir, koga autor naziva crkvenim imenom Jovan Vladimir, uspio da u svega dvije rečenice, vjerovali ili ne, dođe na vlast i umre. A na prijesto ga je doveo Samuilo kao “ranijeg vladara ove zemlje, zarobljenika koji mu je postao zet”, tvrdi Antić. No, da to nema veze sa istinom ne treba posebno elaborirati. Ako je neko već bio na vlasti, pa je nakon poraza u sukobu sa vojskom makedonskog cara dospio u zarobljeništvo i vratio se kao carski zet u svoju zemlju, on može samo da bude vraćen na prijesto. I to kao carev namjesnik. Antić to sve prećutkuje i, naravno, ne navodi ni jednu jedinu godinu vezanu za Vladimirovu vladavinu. Ni kad je došao na vlast, ni kad je poražen od Samuila, ni kad je ubijen. To se ostavlja čitaocu da nagađa. Već u sljedećoj rečenici Vladimir je stradao. I to ne od cara Vladislava već od tamo nekog Jovana Vladislava. I to je sve o knezu Vladimiru.

Sijaset faktografskih grešaka autor je napravio kada su u pitanju i ostali vladari dinastije Vojislavljevića. Iako se za kneza Vojislava pouzdano zna da je početkom 11. vijeka, za vrijeme vizantijske uprave, bio jedan od njihovih namjesnika u Duklji i, po svemu sudeći, rođeni ili možda brat od strica knezu Vladimiru, Antić kaže: “O poreklu i ličnosti Stefana Vojislava ne zna se ništa pouzdano: vizantijski izvori ga pominju kao ‘Travunjanina Srbina’, ‘Dukljanina’, ‘Arhonta Srba’.”

Dalje navodi da je knez Vojislav (koga naziva Stefan Vojislav) podigao ustanak protiv Vizantije 1034. godine, te da je nakon toga ustanak slomljen, a Vojislav odveden u zatočeništvo. Ako ostavimo po strani da li je prvi Vojislavljev ustanak podignut 1034. ili možda tokom prve polovine tridesetih godina 11. vijeka, nesporno je da se nakon toga Duklja nakratko osamostalila, što autor ne spominje jednom jedinom riječju. Baš kao ni to da je Vizantija 1035. ili 1036. ponovo pokorila Duklju, a Vojislava odvela u zarobljeništvo. Pouzdano se takođe zna da je knez Vojislav došao 1039. iz zarobljeništva (prema Antiću 1037. ili 1038), nakon čega je podigao ustanak i oslobodio zemlju vizantijske vlasti. Tako je postao prvi balkanski knez kome je pošlo za rukom da se u 11. vijeku oslobodi vlasti Vizantije. O tome u “Srpskoj istoriji” nema ni riječi. A autor ne navodi ni kada je knez Vojislav okončao svoju vladavinu.

Kada je u pitanju Vojislavljev sin i nasljednik na prijestolu knez Mihailo, Antić je takođe napravio nekoliko krupnih grešaka. Kao godinu njegovog dolaska na prijesto navodi 1055, što nije tačno. A pravi grešku kada navodi da se knez Mihailo 1071. uključio u ustanak u Makedoniji iako se sasvim sigurno zna da se to desilo 1072. godine. Antić griješi i kada kaže da je Mihailo Vojislavljević dobio krunu od pape, što nema veze s realnošću, a svjesno prećutkuje i činjenicu da je njegova država tokom druge polovine 11. vijeka bila kraljevina. To potvrđuje papino pismo kralju Mihailu iz januara 1078, u kojem mu se obraća kao slovenskom kralju (Sclavorum Regi), ali ne i Antić.

Zašto je prećutao godinu kada je Mihailo umro, nije nam jasno. U svakom slučaju, sin Bodin ga nije naslijedio 1092. godine jer je još tokom prve polovine osamdesetih godina 11. vijeka zabilježena njegova živa politička aktivnost. Rašku i Bosnu zauzeo je najkasnije do 1084, a Drač godinu kasnije. Tako krupni poduhvati nijesu svojstveni nekome ko ne vlada jednom zemljom. Antić bi to morao da zna. A što se tiče godine njegove smrti – umro je 1108, a ne 1101. godine.

O Balšićima u ovoj knjizi nema ni slova, kamoli riječi, iako je nedavno u jednoj od svojih kolumni autor izričito tvrdio da su Vojislavljevići, Balšići, Crnojevići i Petrovići Srbi. Zašto su onda diskriminisani Balšići, nije nam jasno. Djeluje nam da je Antić potpuno zaboravio na njih, a nije isključeno da možda tada nije smatrao da su Balšići Srbi, pa se u međuvremenu predomislio. Šta god da je posrijedi, “Srpska istorija” uskratila je javnost za Balšiće, pa bi bio red da se u nekom dopunjenom izdanju taj krupni propust ispravi. Naravno, kao i svi ostali.

Za razliku od Balšića, Crnojevići su imali više sreće. A i ne mogu se požaliti na tretman u “Srpskoj istoriji”, kad im je autor nesebično namijenio cijelu jednu stranicu! Sad, što Antić kao članove ove dinastije priznaje samo Đurađa (prvo od njega kreće) i njegovog oca Ivana (uzgred, samo pominje Stefana, Stanišu i Solomona), nije lijepo autoru zamjerati. Važno je da su pomenuti i da autor ne negira da su vladali ovim prostorima. Manje je važno što je 25 godina vladavine Ivana Crnojevića stalo u četiri rečenice i što se prećutkuju njegovi sukobi sa Turcima oko Skadra; što praktično njegova vladavina počinje bjekstvom iz zemlje; što nije čuo da je na Cetinju podigao dvor 1482. i da je 1484, a ne 1485. podigao manastir; što Đurađa predstavlja kao skitnicu; što ne pominje da je početkom 1494. u Crnojevića štampariji odštampana prva štampana knjiga kod Južnih Slovena (“Oktoih prvoglasnik”) i sl. Ali, nažalost, to su samo neke od grešaka o srednjovjekovnoj istoriji Crne Gore, koje je u svojoj knjizi predstavio kao nesporne činjenice dr. Čedomir Antić – specijalista za prošlost, sadašnjost i budućnost Crne Gore.

Istorija Novog veka

Od velikog broja grešaka, pristrasnog interpretiranja prošlosti i nelogičnosti pati ne samo Antićev prikaz srednjovjekovne istorije Crne Gore, njih ne manjka ni kada je novovjekovna istorija Crne Gore u pitanju, koju je Antić obradio (bolje rečeno pretrčao) kroz dva poglavlja: “Vladičanstvo” i “Kneževina Crna Gora”.

Na samom početku poglavlja “Vladičanstvo” autor se potrudio da već u prvoj rečenici napravi ozbiljnu grešku. A potom i u gotovo svakoj sledećoj. On kaže da se naziv Crna Gora prvi put u dokumentima pominje tokom prve polovine 15. vijeka, a i ime je dobila po jednom toponimu u Zeti “oblasti u granicama srpske despotovine”. Da ova konstatacija nema veze sa istinom ne treba posebno elaborirati. I osnovci znaju da se naziv Crna Gora prvi put pominje još krajem 13. vijeka, da bi se tokom druge polovine 14. vijeka to ime ustalilo u mletačkim, dubrovačkim i kotorskim izvorima.

Dakle, mnogo prije nego što Antić tvrdi i mnogo prije vladavine srpskih despota ovim prostorima. I pod tim pojmom se ne podrazumijeva jedan toponim već cijela geografska oblast između planine Lovćen i Skadarskog jezera. Za istoriografiju odavno nije sporno ni kuda su se od sredine 14. vijeka protezale granice zetske Crne Gore, ali Antić za to očito nije čuo. Ili neće da čuje jer se ta priča ne uklapa u njegovu koncepciju Crne Gore kao “oblasti u granicama srpske despotovine”.

Čim je “utvrdio” kada se ime Crna Gora prvi put pojavilo u dokumentima, Antić je preskočio cijeli 16. i obreo se direktno u 17. vijeku, odakle je počeo izlaganje novovjekovne istorije Crne Gore. Tom prilikom, u sebi svojstvenom maniru, iznio je niz zaprepašćujućih tvrdnji: “Katunska nahija postala je vremenom Crna Gora – oblast čije je stočarsko stanovništvo, njih nekoliko desetina hiljada, živelo na području oko Cetinja i manastira u kojem je bilo sedište mitropolije. Katunska nahija bila je siromašna planinska oblast površine otprilike kao današnja cetinjska oblast. Stanovništvo oblasti bilo je vezano za osmansku vlast samo filurijom – dankom koji je jednom godišnje plaćan po domaćinstvu.”

Dakle, prema Antiću, Katunska nahija nije jedna od četiri nahije Stare Crne Gore već oblast koja je vremenom evoluirala u Crnu Goru. Time je ovaj engleski đak dokazao da ne zna elementarne stvari vezane za ovaj period crnogorske istorije. Zato i iznosi nebuloze da je filuriju plaćalo samo stanovništvo Katunske nahije, te da je na njenom prostoru živjelo nekoliko desetina hiljada stanovnika, što takođe nema dodirnih tačaka sa istinom.

No, da Antić ne robuje činjenicama dokazuju i brojni drugi podaci. Poput onoga da je prvi vladika iz dinastije Petrović Njegoš bio u stvari Danilo Šćepanović (dobro ste pročitali), a tek “kasnije Petrović, rodom iz Njeguša”. Znači prema Antiću, četvrta crnogorska dinastija su Šćepanovići, koji su kasnije promijenili prezime i postali Petrovići. Podjednako interesantna je i autorova tvrdnja da je vladiku Danila naslijedio njegov sinovac vladika Sava iako je ovaj bio njegov brat od strica. No, Antića to ne brine, pa ne prestaje da iznosi neistinite tvrdnje, poput onih da je pravoslavna crkva u Crnoj Gori tek nakon ukidanja Pećke patrijaršije 1766. uspostavila svoju autokefalnost; da je vladiku Savu nakon smrti 1781. naslijedio vladika Petar Prvi; da je ustanova guvernadurstva uspostavljena 1717. i da su guvernaduri “po pravilu” birani iz porodice Radonjića.

No, neće biti da je pravoslavna crkva u Crnoj Gori tek 1766. godine stekla autokefalnost jer ju je nesumnjivo imala još krajem 15. vijeka. A i kada se za vrijeme turske dominacije tokom 16. i 17. vijeka formalno nalazila pod jurisdikcijom Pećke patrijaršije, crnogorski mitropoliti su se ponašali potpuno samostalno u odnosu na nju, vodeći pregovore imovinske i političke prirode direktno sa osmanskim organima vlasti. Takvo ponašanje nije svojstveno nekome ko se nalazi u podređenom odnosu. Nije isključeno da autor to ne zna iako se javnosti uporno predstavlja kao dežurna sveznalica. Jer, šta je osim elementarno neznanje kada se konstatuje da je vladiku Savu naslijedio Petar Prvi; da se od uspostavljanja ustanove guvernadurstva 1717. za guvernadure “po pravilu” biraju Radonjići ili da je vladika Petar Prvi pokušao da proširi svoju zemlju na Primorje, ali da u tome nije uspio jer mu Kotorani nijesu bili naklonjeni.

Budući da ne poznaje ovu problematiku, podsjetićemo Antića da vladiku Savu nije naslijedio Petar Prvi, već njegov sestrić mitropolit Arsenije Plamenac, a za prvog guvernadura 1717. nije izabran Radonjić već Vukadin Vukotić. I krajem pedesetih godina 18. vijeka “beskarakterni” vladika Vasilije, kako ga naziva Antić, nameće jednog Vukotića za guvernadura. Dakle, neće biti da su se Radonjići “po pravilu” birali za guvernadure. Da se bolje informisao, autor ne bi pisao ni da je Petar Prvi pokušao da proširi svoju zemlju na Primorje jer se iz toga može izvući zaključak da je imao ambiciju da to učini, ali da mu to nije pošlo za rukom, što nije tačno.

Izvori govore upravo suprotno, da je 1813. zauzeo cijelu Boku izuzev Kotora, koji će januara 1814. zauzeti crnogorske snage (prethodno je krajem oktobra 1813. u Dobroti donijeta odluka o ujedinjenju Crne Gore i Boke). Druga je stvar što je ta akcija bila potpuno uzaludna i što je antifrancuska koalicija Boku Kotorsku dodijelila Austriji. To znaju i ptice na grani, ali ne i docent Filozofskog fakulteta u Beogradu Čedomir Antić, koji poglavlje o “Vladičanstvu” završava vladikom Petrom Prvim! I to ne njegovom smrću, što bi bilo prirodno, već pohodom na Boku Kotorsku. A još prirodnije da je u sklopu ovog poglavlja obradio Petra Drugog Petrovića Njegoša.

Ništa manje nije interesantno poglavlje o “Kneževini Crnoj Gori”, koje počinje Njegoševom vladavinom, a završava se 1914. godinom! Od četiri strane ovog poglavlja, Njegošu su posvećene dvije. Tako je vladika Petar Drugi kod Antića praktično postao knjaz. A i posvetio mu je više prostora nego zloglasnom knjazu Danilu, koji prema Antiću nije ubijen u atentatu 1860, već 1861. Šta reći nakon ove i tvrdnje da je u Drugom balkanskom ratu Crna Gora kao pomoć Srbiji uputila svega jednu jedinicu vojske. Jednostavno, to je Antić! Zastiđe istorijske nauke.

Kneževina Crna Gora

U posljednjem poglavlju o Crnoj Gori (“Kneževina Crna Gora”) autoru je bio cilj da čitalačku javnost upozna sa istorijom Knjaževine Crne Gore, to jest vladavinom knjaza Danila i knjaza Nikole. Hronološki gledano, to je period od dolaska na vlast knjaza Danila 1851, pa sve do 1918. godine. Ali, kako naslov glasi Kneževina Crna Gora, autor je morao da se usredsredi na prošlost Crne Gore u periodu 1851-1910. godine jer je u tom vremenskom intervalu Crna Gora bila Knjaževina. Ali, kad neko ne mari za političke, neće valjda voditi računa o tamo nekim hronološkim granicama crnogorske istorije. Tako period Knjaževine Crne Gore prema Antiću počinje 1830, a završava 1918. godinom.

Pretpostavljamo da je autor pod Knjaževinom podrazumijevao i Kraljevinu Crnu Goru, ali mu opet hronološke granice (kao i naslov) nijesu dobre jer period Knjaževine Crne Gore nikako ne može početi Petrom Drugim Petrovićem Njegošem i 1830. godinom. Njegoš nije bio knjaz (iako se ponašao tako), ali ga Antić upravo tako tretira, čim mu od četiri i po strane ovog poglavlja posvećuje pune dvije, gdje u kratkim crtama pokušava da zaokruži njegovu cjelokupnu vladavinu. Ali, kad se već odlučio da predstavi čitalačkoj javnosti istoriju Njegoševe vladavine, red je bio da se pridržava hronologije, a ne da prvo ističe njegov književni opus.

Nakon prve rečenice u kojoj konstatuje da je Njegoš bio posljednji vladika iz loze Petrovića (što će onda u poglavlju o Knjaževini!), u drugoj rečenici se čitaocu saopštava ono što od samog starta mora da nauči o Njegošu. To je prema autoru važnije nego njegova cjelokupna vladavina. “Njegoš je ostao upamćen pre svega kao veliki pesnik srpskog romantizma.” A kao prvo njegovo djelo ističe “Gorski vijenac”, pa tek onda filozofski “spev” “Luču mikrokozmu”, koja je iz štampe izašla dvije godine prije “Gorskog vijenca”. I to je sve o njegovom književnom opusu.

Kada je najbitnije u startu sasuto čitaocu u brk, vratio se na početak njegove vladavine i uvođenje novih organa vlasti – Senata, Gvardije i perjanika. Pritom iznosi tvrdnju da je Gvardija prilikom formiranja imala 388 vojnika, što nije tačno jer ih je bilo svega 156. I to policajaca (žandarma), ne vojnika. Nakon nekoliko rečenica u kojima navodi da je Njegoš uveo porez; protjerao guvernadure; čiji je savremenik bio, autor priču o Njegošu zaključuje onako kako je i počinje: “Ipak, njegovo delovanje, putovanja u inostranstvo i pisanje doneli su Crnoj Gori i srpskom narodu novi prestiž u svetu.” Toliko o Njegošu.

No, dok je vladika Njegoš kod Antića dobio zaista knjaževski tretman, prvi svjetovni vladar Crne Gore veliki državnik knjaz Danilo (1851-1860) jedva je zakačio kod Antića pola stranice. I to u poglavlju o Knjaževini! Istorija zaista prema nekima zna da bude nepravedno surova. Ali kada je knjaz Danilo u pitanju, to je postalo pravilo. U tom smislu ni Antić nije izuzetak. On ne spori da je knjaz Danilo nastojao da “uspostavi efikasnu centralnu vlast”, ali mu zamjera zbog “surovog suzbijanja plemenskog separatizma” i kažnjavanja turkofilski orijentisanih Kuča. Ali Antić je prećutao priču o Kučima turkofilima, pa je ekspediciju predstavio kao napad na cijelo jedno “nepokorno pleme i nasilje nad njegovim pripadnicima”.

Na kraju je poentirao neviđenom glupošću. Ekspediciju na Kuče predvodio je lično knjaz Danilo, što nije tačno jer se na čelu ekspedicije nalazio se njegov brat, grahovski vojvoda Mirko Petrović, otac knjaza/kralja Nikole. Ili prosto rečeno, najomraženija istorijska ličnost u Crnoj Gori danas. Šlag na tortu ove priče bila je konstatacija da je knjaz Danilo vladao deset godina i da je ubijen u atentatu 1861.

I na kraju, logično, na red je došao knjaz Nikola, koji je na vlast stupio poslije smrti svoga strica. Dakle 1861. godine. Ali za razliku od Danila, Nikola je dobio prostor dostojan jednog knjaza – cijele dvije stranice. Analizirajući njegovu dugotrajnu vladavinu, Antić je vidio “veliki uspon, dinamične promjene”, ali ne zato što je to uistinu tako bilo već što je autora ponijela priča, pa o Crnoj Gori iz toga vremena priča kao da je Njemačka u pitanju. Ali da ne bude sve bajno, bilo je tu i brojnih teškoća, kaže autor. A prva među njima bio je poraz u ratu sa Osmanskim carstvom 1862. godine.

No, Crnogorci ne bi bili Crnogorci da se iz toga nijesu izbavili zahvaljujući Rusima (namjerno zaboravlja Francuze), te su iz istih stopa, koliko je minula opasnost od Omer-paše Latasa, nastavili sljedećih 15 godina da pomažu Hercegovce. To je neminovno, prema autoru, dovelo do Veljeg rata, u kojem je Crna Gora ratovala protiv Osmanskog carstva duže od tri godine, što nema veze sa istinom. Zanimljiva je i Antićeva konstatacija koja se tiče karaktera vladavine posljednjeg crnogorskog knjaza. “Knez Nikola Prvi vladao je samovlasno”, a njegova zemlja bila je posljednja država koja je donijela ustav u Evropi nakon Rusije, što takođe nije tačno. Podsjetićemo Antića da je to ipak bilo Osmansko carstvo, koje je ustav donijelo 1908. godine.

Ni period sukoba 1912-1918. godine nije mogao proći bez poluistinitih i netačnih i tvrdnji. A jedna od takvih (poluistinitih) je i ona da je u Balkanskim ratovima Srbija prepustila Crnoj Gori Đakovicu i Pljevlja, što neukom čitaocu može izgledati kao neki poklon Srbije Crnoj Gori, ali zapravo nema veze sa istinom. Crna Gora je ratovala za te varoši i jednovremeno u njih ušla sa srbijanskom vojskom. A nakon završetka Drugog balkanskog rata, razgraničenjem između Crne Gore i Srbije ove varoši su pripale Crnoj Gori. Dakle, nema nikakvih poklona. Štaviše, Crna Gora je prilikom razgraničenja poprilično zakinuta, a srbijanske vlasti u Pljevljima su se svojski potrudile da Crnogorcima ostave pravu pustoš u toj varoši.

Jedan onovremeni izvor kaže da su Srbijanci prilikom napuštanja Pljevalja ponijeli sve iz kancelarija i državnih zgrada, te da “ostavljaju samo gole zidove, prozore i vrata lome, podove otkivaju i pale, a zdrave štice pakuju i nose”. Antić to, naravno, prećutkuje i iznosi neistinu da je Crna Gora u Drugom balkanskom ratu kao pomoć Srbiji poslala jednu jedinicu iako joj je kao pomoć upućeno 12.000 vojnika. Na kraju priču o Knjaževini završava konstatacijom da su 1918. godine evropski trendovi nalagali prisajedinjenje Crne Gore Srbiji. A s tim u vezi vjerovatno i paljenje kuća i razne druge vidove nasilja. Šta reći nakon svega osim – ne učite istoriju Crne Gore iz Antićevih knjiga.

(Autor je viši istraživač Istorijskog instituta Crne Gore)

(Novi magazin, 21.12.2017.)