VITNI VOREN I NIKOLA PETANOVIĆ NAIAD – NOSILI CRNU GORU U SRCU, A ONA IH ZABORAVILA!?

Piše: Dragan B.Perović 

- Podśećanje na Vitnija Vorena i Nikolu Petanovića Naiada i njihovu borbu za pravo, čast i slobodu Crne Gore
- Đe se đedoše ona Crna Gora i oni Crnogorci koje su stranci voljeli, cijenili i poštovali?
- Crna Gora između Rusije i SAD
- Da se pamte dobra djela i ljudi koji vrijede ili kako njegovati kulturu śećanja

Veliki je broj onih koji su o Crnoj Gori i Crnogorcima pisali i pričali s ljubavlju, poštovanjem i divljenjem.Međutim, u najvećem broju slučajeva Crna Gora nije znala da uzvrati ljubav i da pamti.

Bez obzira na pouzdanost nekih skorašnjih anketa o tome koliko se u Crnoj Gori poštuju i poznaju značajne istorijske ličnosti i događaji, nesporni je fakat da se kod nas na pravi način ne njeguje kultura śećanja. Zaplićemo se u tuđe, falšive mitove, protežiraju se estrada i kič,a temeljnim stvarima pristupa se olako ili se ostave da polako iščile. Nije prost odgovor na pitanje zašto je to tako.

Mnogo je nivoa na kojima se zatajilo – od porodice, preko medija i školskog sistema-obrazovanja, do državnih institucija. Rijetki su izuzeci i većinom se sve svodina entuzijaste koji ne daju da zaborav prekrije prave vrijednosti. Sve ostalo je prepušteno stihiji.

Možda se sve ovo o zaboravljanju, nepoštovanju drugih, a samim tim i samih sebe, dobro vidi na primjerima ličnosti i djela Vitnija Vorena (Whitney Waren) i Nikole Petanovića Naiada.

Šta je to što povezuje jednog rođenog Amerikanca iz viših slojeva društva, Vorena i jednog američkog Crnogorca, Petanovića? To što su bili savremenici u jednom periodu života u USA ne bi mnogo značilo, da nije značajke koja se zove Crna Gora i njihov odnos prema njoj, što ih povezujena nekoliko nivoa, a nas bi trebalo da veoma obavezuje.

U najburnijem i po Crnu Goru najtežem istorijskom trenutku, kada je po završetku Prvog svjetskog rata bila okupirana i ponižena od dojučerašnjih saveznika i “braće”, Voren i Petanović- Naiad su ustali u borbu za njena prava. Vjerovali su, u vrijeme beznađa, u pobjedu božanske, istorijske pravde i vaskrs Crne Gore. Svim srcem, znanjem i sposobnostima, a posebno naglašavamo -bez ikakvog interesa, borili su se za Crnu Goru.

Živko Andrijašević, pišući o Vorenu i njegovom angažovanju (u knjizi “Nacija s greškom”), smatra da je to: “Moralni gest čovjeka kojeg Crna Gora ničim nije zadužila. Većina onih koje je bila zadužila – na čelu sa onim bijednim serdarima i brigadirima – već tada je bila zadovoljna prekomandama u Skoplje, Požegu i Sarajevo. Vitni Voren niti je šta tražio, niti je dobio afirmišući pravo i pravdu za Crnu Goru. Kao i u slučaju mnogih drugih stranaca, Aleksandra Divajna prije svih, istoričari tu sklonost prema Crnoj Gori ne mogu da objasne ničim do emocijama.”

Većina onih koji su prije i poslije toga pisali o Crnoj Gori i Crnogorcima, izražavali su poštovanje i divljenja za slobodarski duh i vječnu borbu za slobodu i nezavisnost.

Gledajući današnje stanje ne možemo a da se ne zapitamo: Đe se đedoše ona Crna Gora i oni Crnogorci koje su stranci voljeli, cijenili i poštovali?

Voren i Petanović – Naiad bili su ljudi od integriteta koji su, u doba koje nije davalo nadu za optimizam, pokazali hrabrost, ljubav, poštovanje i vjeru u uskrsnuće Crne Gore. Žigosali su prevaru, intrige i međunarodno “šibicarenje”. Iznijeli su predviđanja i gotovo proročke stavove o sudbini Crne Gore i stanju u svjetskim geopolitičkim relacijama. Aktuelnost nekih sudova i odnosa prosto je zadivljujuća. Uz kratke biografske podatke podśetićemo na najvažnija djela i stavove ove dvojice ljudi, koji su na osobit način značajno doprinijeli razvoju crnogorsko-američkih odnosa.

Vitni Voren, portret, rad francuskog slikara Paskala Danjan Buvrea, muzej u San Francisku

Vitni Voren rođen je u Njujorku 29. januara 1864. Studirao je arhitekturu na Univerzitetu Kolumbija, a usavršavanje nastavio u Parizu, na Školi likovnih umjetnosti (École des Beaux Arts). Arhitekta po obrazovanju imao je i slikarskog talenta, bavio se sakupljanjem umjetničkih djela i sportom. Smatran je jednim od najboljih arhitekata svoga vremena u USA, koji je svojim monumentalnim zdanjima doprinosio nacionalnom ekonomskom napretku. Obavljao je prepisku sa američkim predśednikom Ruzveltom. Njegova dokumentacija i korespondencija čuvaju se na Univerzitetu Harvard, u Bostonu. Za vrijeme studija u Francuskoj putovao je po Evropi.

V. Voren, Kula u Kjaravaleu,  Milano, akvarel, 1887.

U Italiji se sprijateljio sa italijanskim pjesnikom D’Anuncijom i pomagao njegove političke aspiracije. Arhitektonski crteži i likovna ostvarenja Vitnija Vorena čuvaju se u Kuper Hjuit muzeju (Cooper Hewitt, Smithsonian Design Museum), koji se nalazi na Menhetnu, Njujork, na Petoj aveniji.

V. Voren, SAINT GERMAIN DES PRÉS, Pariz, akvarel, 1887.

Kao neko ko je proveo dobar dio vremena u Evropi, pretežno Francuskoj, imenovan je za člana američke delegacije na Versajskoj (Pariskoj) mirovnoj konferenciji, održanoj poslije Prvog svjetskog rata, od 18. januara 1919 – 21. januara 1920. To je i njegov prvi dodir i upoznavanje sa Crnom Gorom i crnogorskim pitanjem. Sa dubokim ośećanjem časti i odgovornosti borio se da Crna Gora dobije mjesto koje joj je pripadalo po međunarodnom pravu i pravdi. Ono što je Vorena potaklo na angažovanje bili su izvještaji američkih predstavnika o stanju u Crnoj Gori nakon nasilnog prisajedinjenja Srbiji na tzv. “Podgoričkoj skupštini” i djelovanje velikih sila na samoj Mirovnoj konferenciji.

Izaslanici vlade USA zaključili su da je Crna Gora nasilno anektirana i da je: “Ogromna nepravda učinjena jednom malom narodu od strane jednog većeg i to baš u vrijeme kada državnici Velikih sila, skupljeni u Parizu, upotrebljavaju fraze kao: pravo na samoopredjeljenje malih naroda.”

Na samoj Konferenciji prevladale su zakulisne igre, kojima je dirigovala Francuska (čak su marginalizovali prijedlog američkog predśednika Vilsona u 14 tačaka, koji je sadržao i dio o pravednom rješenju crnogorske države). Što nam vrijedi sada izvinjenje zvaničnog Pariza za grjehove načinjene prema Crnoj Gori prije sto godina!? Prvo je Vrhovni savjet Mirovne konferencije,“odlukom br. 50, od 13.januara 1919. utvrdio pravo Crne Gore da na Mirovnoj konferenciji bude predstavljena sa jednim delegatom, čime je implicitno potvrđeno postojanje Crne Gore kao suverene države, iako su već bili proglašeni i prisajedinjenje Crne Gore Srbiji i stvaranje države jugoslovenskih naroda i zemalja”.

Vrhovni savjet Mirovne konferencije 22. januara obećao je “crnogorskom narodu da se slobodno izjasni o političkoj formi svoje buduće uprave” kada se za to ukaže “dobra prilika”. Ta prilika je čekana skoro jedan vijek!
Sva događanja oko Mirovne konferencije i položaja Crne Gore navele su Vorena da napiše knjigu – “Crna Gora – Zločin Mirovne konferencije“ („Montenegro the crime of the peace conference“), objavljenu u Njujorku 1922. godine. Po povratku u Ameriku Voren nije prekinuo djelatnost i zalaganje za Crnu Goru. Godine1924. u Njujorku je postao član „Međunarodnog komiteta za odbranu crnogorske nezavisnosti“.

Voren je živio život ispunjen kreativnim dometima, sportskim uspjesima i moralnim stavovima. Pred kraj života je izjavio da ne vjeruje da je bilo ko drugi imao tako zanimljiv život kao on. Umro je u Njujorku, 24. januara 1943. godine. Slučajnost je da ovaj tekst pravimo u januaru, kada padaju godišnjice rođenja i smrti Vitnija Vorena i održavanja Mirovne konferencije u Parizu 1919. i smrti Nikole Petanovića Naiada.

Njegova knjiga je doživjela više izdanja, a kod nas je prvi put prevedena tek 2000. godine, izdavač Kulturno-prosvjetna zajednica Podgorice, prijevod Dragan M. Vugdelić. O knjizi je Ž. Andrijašević zapisao: „U cjelini gledano, knjiga Vitni Vorena „Crna Gora – zločin Mirovne konferencije” predstavlja koristan dio obimne literature o crnogorskom pitanju, pitanju koje je u Crnoj Gori oduvijek „manjinska zabava”. Priređivaču knjige, dr Branislavu Maroviću, treba odati priznanje na angažovanju da se knjiga objavi i na pravi način prezentuje savremenom čitaocu.“

Nastaviće se...