Novi feljton Antene M.
Piše: Vladimir Jovanović
Na Cvijeti, pokretni praznik kojim se obilježava Hristov ulazak u Jerusalim, a koji pada u neđelju uoči Vaskrsa, tačno prije 150 godina, 24. marta (5. aprila po savremenome kalendaru) 1868. održana je crnogorska narodna skupština na kojoj su razdijeljene imovine vladaočeve i državne, te utvrđeno pravo upravljanja, korišćenja i raspolaganja sakralnim objektima i pripadajući im nepokretnim dobrima unutar kanonske jurisdikcije autokefalne Mitropolije crnogorske – Crnogorske pravoslavne crkve.
U epohi koja prethodi toj skupštini, „imovina CRNOGORSKE CRKVE služila je potrebama održavanja crkava i manastira”, pisao je 1973. dr Petar Stojanović, a takođe su „zadugo prihodi od ove imovine, uz rusku pomoć, bili osnovni izvor sredstava za potrebe oslobodilačke borbe” („Neki problemi položaja i uloge Crkve i crkvene organizacije u Crnoj Gori”, „Istorijski zapisi”, sv. 3-4, Titograd).
Cvijetinska skupština, liše Gospodara, knjaza Nikole I Petrovića Njegoša, okupiće na Cetinju i „Gospodu Senatore, Gospodu Kapetane, ZASTUPNIKE NARODA CRNOGORSKOG”, te višu jerarhiju Crkve. Usvojene odluke, nazvane „Financijalna reforma u Crnoj Gori godine 1868”, prve su takve vrste od 1851, tj. nakon razdiobe crkvene i svjetovne vlasti i simbolične obnove srednjovjekovne knjaževine Crnojevića – a po svome karakteru bijahu dalekosežne. Drugi zakonski i podzakonski akti, naime, slijedili su oduke Cvijetinske skupštine; tu se naročito misli na odredbe Opštega imovinskoga zakonika (1888) i Ustava pravoslavnih konsistorija (1904) Knjaževine Crne Gore.
Kako ćemo u nastavku feljtona viđeti iz izvornoga dokumenta, na Cvijetinskoj skupštini, od strane upravo Knjaza, saopšteno je – a posvjedočeno od senatora, kapetana, glavara – da su i do tada, do 1868, pravoslavni sakralni objekti, te njihova dobra, dio – „DRŽAVNOG IMANJA”.
***
S obzirom na poznate činjenice i okolnosti oko državotvorne uloge jerarhije Crnogorske pravoslavne crkve, osobito njenih arhipastira, kojima je, po predanju, posljednji vladar Crnojević predao krajem 15. vijeka svjetovnu vlast – te su, do 1851, mitropoliti de facto i poglavari države Crne Gore, a pravoslavno hrišćanstvo državna religija – posve je logično da crkvena imovina i nakon 1868. ostaje svojina države.
To je, dakle do 1868, OBIČAJ, consuetudo – norma koja se stvara dugim ponavljanjem i obaveznost vuče upravo iz toga dugoga ponavljanja; tj. dio je OBIČAJNOGA PRAVA u Crnoj Gori. Običaj, kao takav – uz Sveto pismo, Sveto predanje, kanonsko pravo, crkveno zakonodavstvo, neke drevne građanske („carske”) zakone, etc. – može biti sastavni dio i crkvenoga prava. Sveti Vasilije Veliki u 87. kanonu propisuje: „Prvo i najglavije što u ovakvim stvarima moramo da pazimo, to je ZAVEDENI KOD NAS OBIČAJ, KOJI SILU ZAKONA IMA…”
S tim u vezi, nije unikum uređivanje statusa crkvene imovine od strane državne vlasti Crne Gore. Time se ničim ne ugrožava kanonski poredak i prvjenstvo jerarhije u duhovnim poslovima. Širom Vaseljene, upravo hrišćanske državne vlasti, uređivale su ili potvrđivale neke imovinsko-svojinske opsege i statuse crkvene imovine. Pojedine zbirke zakona rimsko-grčkih careva (Izvodi iz novela Justinijanovih u 87 glava, Collectio qinquae et viginti capitulorum, Collectio tripartita, etc) regulišu neka pitanja crkvenoga života, a te su zbirke zakona pridodate opštim mješovitim zbornicima – nomokanonima, koji, naravno, još i danas važe za Istočno-pravoslavnu crkvu.
Kanoni, pravila za čije je donošenje nadležna isključvo Crkva, usvojeni su od svetih apostola, svetih otaca, od priznatih vaseljenskih i pomjesnih sabora, a odnose se na pitanja vjere, morala, crkvene discipline, poretka, uprave. Zakon (nomos) donosi država. Kada riječ zakon stoji uz riječ kanon, to se odnosi na zakon u vezi sa pojedinim crkvenim pitanjem koji donosi država, uz pristanak Crkve; spajanjem izvjesnih zakona državnih i kanona crkvenih nastajali su nomokanoni.
Ali, ni nomokanoni, ima ih u više redakcija – uključujući za Istočno-pravoslavnu crkvu opštevažeći Nomokanon XIV glasa – ne sadrže direktan odgovor na pitanje: kome u nekoj konkretnoj autokefalnoj Crkvi i-ili državi mora prinadležiti svojinsko pravo na crkvenu imovinu? Tu je izvjesna crkvenopravna praznina. Otuda se status crkvene imovine različito normira tokom istorije unutar raznih pomjesnih pravoslavnih crkava i država; ni u prošlosti, a ni sada, ne postoji jedinstven model za regulisanje svojinskoga statusa crkvene imovine koji bi se morao primjenjivati na svaku pomjesnu crkvu i-ili državu.
Crkva je, na drugoj strani, prihvatala državne zakone, ukoliko oni nijesu protivni njenome dogmatskome i kanonskome učenju. Osobito ako zakonodavac pripada Istočno-pravoslavnoj crkvi. I iz toga razloga, Gospodar, te druge vlasti Knjaževine Crne Gore, kao zaštitnici pravoslavlja, a uz saglasnost arhijereja i klirika Istočno-pravoslavne crkve – pomjesne Crnogorske pravoslavne crkve, opravdano 1868. uzakoniše običaj u Crnoj Gori: da crkvena imovina i dalje ostaje „državno imanje”.
***
Sve do 1990-ih, uprkos srpskoj okupaciji 1918. i uništenju Kraljevine Crne Gore, te njene autokefalne Crkve, SVOJINSKO PRAVO na crkvenu imovinu, od strane državnih vlasti i prve i druge Jugoslavije, NIJE PRENIJETO na Patrijaršiju u Beogradu – Srpsku pravoslavnu crkvu (SPC), njenu Eparhiju crnogorsko-primorsku ili druge potčinjene joj entitete.
Dakle, okolnosti koje u našu predmetnu temu „unose smutnju” novijega su datuma. To su – u najmanju ruku – netransparentnosti crnogorskih državnih organa u pogledu objašnjenja za javnost na temelju čega, kojega zakona ili drugoga propisa, sudske odluke, ugovora ili čega drugoga su od 1990-ih izvršene promjene titularâ crkava i manastirâ i njima pripadajuće imovine u katastarskim knjigama? I to na način „što su umjesto države Crne Gore, opština ili mjesnih zajednica kao legalnih titulara opštedruštvene imovine” – a (opšte)društvena imovina u drugoj Jugoslaviji sinonim je za državnu – kao novi titular u katastar upisana Patrijaršija SPC, i-ili njene eparhije u Crnoj Gori, a „u nekim slučajevima i pojedinci koji ih predstavljaju”!
Naime, od 1990-ih, kako je svojevremeno zaključio prof. dr Mijat Šuković, „nastaju okolnosti koje ne dovode u pitanje konstatovani nalaz o stanju [crkvene imovine kao svojine državne] u dugoj istorijskoj prošlosti, ali unose smutnju u do tada pravno čistu situaciju, tako da se kategorički, čvrsto i sa egzaktnim dokazima ne može odgovoriti na pitanje ko je sada vlasnik pravoslavnih crkvenih objekata i imovine koja im pripada na teritoriji Crne Gore”.
***
Reformom iz 1868. svakome od pojedinih sakralnih pravoslavnih objekata, najprije Cetinjskome manastiru, zatim drugim manastirima, a docnije i parohijskim crkvama, priznato je IMOVINSKO PRAVO – u smislu nosilaca imovinskoga prava, ali ne i SVOJINSKO PRAVO. Izuzetak je dio dobara Cetinjskoga manastira – preciznije, zemljište na Cetinjskome polju, đe je u drugoj polovini 19. vijeka niklo urbanizovano jezgro Prijestonice, a nad kojim je Manastiru, posebnim ukazom Knjaza, utvrđeno 1895. pravo svojine. No, sâm Manastir, tj. katedra autokefalne Crkve, utemeljena 1485. od strane tadašnjega Gospodara, Ivana Crnojevića – Svetoga Ivana Pravednoga, ostaje svojina države.
Crnogorska pravoslavna crkva, dakle, najprije Cetinjski, a onda i drugi manastiri i crkve sa pripadajućim dobrima, odlukama državne vlasti iz 1868. nastavlja da koristi, njima raspolaže i od njih ubira prihode; ali, osim navedena izuzetka, na njima, kao i do tada, NEMA I SVOJINSKO PRAVO. Drugim riječima, utvrđeno je Cvijetinskom skupštinom da Crnogorska pravoslavna crkva ne pośeduje apsolutno pravo u raspolaganju svetinjama, niti pripadajućim dobrima i prihodima; SVOJINSKO PRAVO U KRAJNJOJ INSTANCI UVIJEK I ISKLJUČIVO IMA – DRŽAVA.
„Tako uređeno pravno stanje”, zapisaće dr Mijat Šuković, „osnažuje se odredbom u čl. 719 Opšteg imovinskog zakonika za Knjaževinu Crnu Goru, koja glasi: ‘NEPOKRETNA DOBRA PRAVOSLAVNIH CRKAVA I MANASTIRA NE MOGU SE PRODAVATI ILI INAČE USTUPATI BEZ NAROČITA DOPUŠTENJA DRŽAVNE VLASTI’. Odredba koja utvrđuje da CRNOGORSKA PRAVOSLAVNA CRKVA nema ključni elemenat svojinskog prava na crkvenim objektima koji su joj dati na upravu i da to pravo ima ‘državna vlast’”.
Takođe se i odredbama čl. 716, 717 i 718 Opštega imovinskoga zakonika (Razdio VIII) uređuju pitanja „O crkvama, manastirima i drugim njima sličnim uredbama vjere”, tj. „u koliko nijesu u oprjeci sa državnim zakonima” statusna pitanja pośedovanja imovine od strane autokefalne Mitropolije crnogorske.
„U tom odnosu između državne vlasti i crkava i manastira, kao nosilaca imovinskih prava, posrednik je bila duhovna uprava (mitropolit i konzistorija), koja je samo obavljala nadzor nad korišćenjem ove imovine ili zastupala interese nosilaca imovinskih prava [pojedinih crkava i manastira] pred državnom vlašću”, ocjenjuje dr Živko M. Andrijašević.
„Dakle, PRAVOSLAVNA CRKVA U CRNOJ GORI – CRNOGORSKA CRKVA, NIJE BILA VLASNIK IMOVINE, VEĆ SU TAJ STATUS IMALI NJENI VJERSKI OBJEKTI” („Crnogorska crkva 1852–1918”, Nikšić 2008, str. 168).
Prema dr Žarku Bulajiću, odlukama narodne skupštine od 24. marta/5. aprila 1868, takođe, „izdvojena je državna blagajna i državna imovina iz blagajne i imovine crnogorskih mitropolita i svjetovnih vladara; sve do ovog dana su državna, manastirska i blagajna Knjaževa, kao i sva ostala dobra, sačinjavali jednu jedinstvenu blagajnu i jedinstven fond dobara kojim je Knjaz neograničeno raspolagao” („Agrarni odnosi u Crnoj Gori 1878–1912, Titograd 1959, str. 215).
Slavni dr Valtazar Bogišić – od 1893. do 1899. crnogorski ministar pravde, bista mu je ispred Pravnoga fakulteta u Podgorici – prikupljajući 1873. podatke za kodifikaciju Opštega imovinskoga zakonika, na mjerodavnim crnogorskim adresama je sproveo opsežnu anketu, pa, između ostalih, dobio ove pisane odgovore:
„CRNOGORSKA CRKVA drži li se AVTOKEFALNA, a ako ne, pod čijom jurisdikcijom stoji, pod patrijarhom carigradskim ili pod Svjatim Sinodom peterburžskim?
- Posve AVTOKEFALNA i osobenu jerarhiju ima”.
„Ko upravlja dobrima Mitropolije i pod čijom kontrolom?
- Za vladiku i vladaoca oni, zatim država i poslije financijalne reforme 1868. god. mitropolit pod kontrolom financijalne državne komisije” („Pravni običaji u Crnoj Gotri, Hercegovini i Albaniji…”, prir. Tomica Nikčević, Titograd 1984).
Kodifikujući imovinske i obligacione odnose u crnogorskome knjaževstvu, V. Bogišić je napisao: „Kako i sve države gdje gospodari istočna pravoslavna vjera, tako i CRNA GORA IMA SVOJU AVTOKEFALNU CRKVU, barem od kad je u 17. vijeku bila prenesena Srpska patrijaršija iz Peći u Sremske Karlovce” („Metod i sistem kodifikacije imovinskog prava u Crnoj Gori”, Beograd 1967, str. 42).
O statusu crkvene imovine, ubiranju, raspodjeli i kontroli prihodâ od crkvene imovine, nakon reforme iz 1868, zapisaće V. Bogišić i sljedeće:
„RAČUNE OD TIH PRIHODA NE DRŽI MITROPOLIT, NEGO DRŽAVNA UPRAVA. Rashodi Mitropolije su: plata mitropolita i izdržavanja kaluđerâ, zatim opravka manastirâ i mlinâ i nabavka crkvenih potreba (voska, proskura i sl). MANASTIRSKIM DOBRIMA UPRAVLJA MITROPOLIT POD KONTROLOM UPRAVE DRŽAVNIH FINANSIJA. Svi crnogorski namastiri daju račun o svojim prihodima državnoj blagajni. Crkva daje državi više nego što od nje prima, jer se od tog viška izdržavaju osnovne škole” (Niko S. Martinović, „Valtazar Bogišić – istorija kodifikacije crnogorskog imovinskog prava”, knj. 1, Cetinje 1958, str. 129).
***
Sve nabrojano, dakle, utvrđeno je u osnovi Cvijetnskom skupštinom 24. Da pogledamo, ko su, liše Knjaza, tadašnji glavniji akteri crkvenoga i državnoga života Crne Gore…
Autokefalna MITROPOLIJA CRNOGORSKA – CRNOGORSKA PRAVOSLAVNA CRKVA imaše, kako se nazivalo POGLAVARSTVO DUHOVNO, koje predstavljaju:
- poglavar Crkve, mitropolit Ilarion Roganović;
- nastojatelj Cetinjskoga manastira, arhimandrit Visarion Ljubiša,;
- protoprezviter cetinjski, protojerej Stefan Kapičić;
- protoprezviter njeguški, protojerej Mihail Radon[j]ić;
- protoprezviter bjelopavlićki, protojerej Đurađ Bošković;
- protoprezviter vasojevićki, protojerej Gavro Rajević;
- protoprezviter crmnički, protojerej Vuko Plamenac.
Godine 1868. Crkva Knjaževine Crne Gore je, dakle, PROTOPREZVITERSTVA (ili, drukčije – NADZIRATELJSTVA, oblasnih starješinstava nad parohijskim sveštenstvom dotične oblasti), njih ukupno pet. To su:
- Cetinjsko,
- Njeguško,
- Bjelopavlićko,
- Vasojevićko,
- Crmničko.
U to vrijeme u crnogorskoj knjaževini je približno 150 crkava. Manastira je 11, a to su:
- Cetinjski,
- Dobrska ćelija (Riječka nahija),
- Brčele (Crmnica),
- Ostrog,
- Ždreba[o]nik (Sekulići, blizu savremenoga Danilovgrada),
- Piperska ćelija (kod sela Crnci – Piperi),
- Duga (Bratonožići),
- Morača,
- Bijela (kod Šavnika),
- Podmalinsko (blizu selâ Malinsko i Tušina – Drobnjaci),
- Župski (kod Nikšića).
Osim za Cetinjski manastir arhimandrit Visarion Ljubiša, nastojatelji ostalih manastira crnogorskih (za Brčele i Dobrsku ćeliju nemam podatke) sljedeći su klirici:
- Matijaš Radulović (ili Mojsej Stanković) – Manastir Ostrog;
- Jovan Dragović – Man. Ždreba[o]nik;
- Dositej Knežević – Man. Piperska ćelija;
- Mihailo Petrović – Man. Duga;
- Mihailo Dožić – Man. Morača;
- Dionisije Glođaja – Man. Bijela;
- Mihailo Ranković – Man. Podmalinsko;
- Nikodim Božidarović – Man. Župa.
Ponegđe se tvrdi da je sveštenikâ Crkve Knjaževine Crne Gore tada oko 400, što je, vjerovatno, prećerana procjena. Inorije (parohije) obuhvataju 50 do 150 kuća; prema drugome izvoru 150-200 kuća.
E sad, liše Gospodara, vjerovatno i cjelokupna Poglavarstva Duhovnoga Crnogorske pravoslavne crkve, ko su, poimenično, od senatora, kapetana, glavara – skupno tada nazivanih POGLAVARSTVO GRAĐANSKO – učesnici Cvijetinske skupštine?...
(Nastavak feljtona u srijedu 28. marta)
Komentari (0)
POŠALJI KOMENTAR