Prije 150 godina „zastupnici naroda crnogorskog” potvrdili: IMOVINA CRKVE OSTAJE SVOJINA DRŽAVE (4)

Piše: Vladimir Jovanović

„Kažu da je CRNOGORSKA CRKVA ovakvo rješenje manastirskih imanja shvatila kao svoju degradaciju, i za to se navodi, između ostalih razloga i taj, što manastirska imanja u Srbiji nijesu obuhvaćena ovim zakonom. Tačna je ta primjedba CRNOGORSKE CRKVE”.

To je citat iz članka objavljena 1932, tj. u doba kada vrhuni diktatura jugoslovenskoga kralja Aleksandra Karađorđevića. Objavljen je na stranicama časopisa „Zapisi” (Cetinje, 6, str. 299). Svijest o tradicijama, pravima i slavi Crnogorske mitropolije – Crnogorske pravoslavne crkve još je živo. Pośedi autokefalne Crkve u Kraljevini Crnoj Gori su apsolutno zaštićeni, a status, način upravljanja nad njima i raspodjela prihodâ, pod kontrolom crnogorskih državnih vlasti, uz saglasnost i blagoslov Crkve, njezinu i opštu narodnu korist, na prijedlog Knjaza i Gospodara Nikole I Petrovića Njegoša su uređeni i potvrđeni od skupštine „Gospode Senatora, Gospode Kapetana, Zastupnika naroda Crnogorskog” na Cvijeti 1868. godine.

Sve to je, međutim, nakon 1918. stavljeno na led. Zakonom o uređenju agrarnih odnosa, donijetim 5. decembra 1931. u Beogradu, na udaru je crkvena imovina u granicama Crne Gore do balkanskih ratova. Upravo 1931, donijet je i Ustav Srpske pravoslavne crkve (SPC), te prvi put u istoriji stvorena ustanova pod nazivom Mitropolija crnogorsko-primorska. Katedre dvije druge eparhije Crnogorske pravoslavne crkve (Zahumsko-raška i Pećka) su u međuvremenu ugašene.

***

Teške posljedice po crnogorsko sveštenstvo ośetile su se neposredno po „ujedinjenju”, tj. uništenju Crnogorske pravoslavne crkve, njenim nekanonskim arondiranjem novoustrojenoj „Avtokefalnoj Ujedinjenoj Srpskoj Pravoslavnoj Crkvi Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca”.

U Kraljevini Crnoj Gori status sveštenika je uređen zakonima na način što su bili izjednačeni u pravima i primanjima sa državnim službenicima. To je, kako smo viđeli, de facto još jedna tekovima Cvijetinske skupštine iz 1868. godine.

Već 1920. ekonomski status, osobito parohijskoga sveštenstva Crne Gore, dovele su srpske vlasti u pitanje. Okupivši se 28. oktobra te godine u Podgorici, crnogorski sveštenici protestuju ogorčeno; podśećaju da je „sveštenstvo u Crnoj Gori do 1918. tretirano kao ukazno činovništvo svešteničkog reda; prima platu, pensiju i povišice iz državne kase”, te da su, zauzvrat, vjernome narodu besplatno obavljali većinu bogoslužbenih radnji. Međutim, Beograd im je, počevši od 1919, sporio taj status.

„Prema svemu navedenom, s pravom tražimo, da nam se dade zakonsko pravo, kao ostalim ukaznim činovnicima, inače pod takvim poniženjem nemoguće nam je vršiti svoju svetu i uzvišenu dužnost. Ne udovolji li nam se našem pravednom zahtjevu, narode, nemoj nas uzeti za vinovnike, što te napuštamo, i što ćeš ostati bez parohijskih sveštenika, već ti sâm ocijeni ko je vinovnik”.

I zaista, došlo je – do štrajka! „Vi nas već deset dana hladnokrvo posmatrate kako se bez propisanih obreda sahranjujemo na vašim očima”, poručivalo je crnogorskome sveštenstvu „ujediniteljsko”, radikalsko glasilo „Crna Gora”, „i ako ćete vi, za sve ovo vrijeme vašeg nedozvoljenog štrajka, naposljetku primiti pripadajuće vam prinadležnosti”.

Atmosferu koju do tada istorija Crne Gore ne poznaje, ilustruje i pokajnički navod Gavrila Dožića iz pisma upućena 19. novembra 1921. Marku Petroviću u Nikšiću.

Svega oko pola godine ranije, Dožić (bivši arhijerej Crnogorske crkve u Peći), uz prisustvo okupacionoga srpskoga generala, prvi je od Beograda ustoličeni mitropolit u Cetinjskome manastiru. Sada, u pomenutome pismu, pak, Dožić veli:

„ČISTO MI JE DOŠLO DA BAČIM SVE I DA IDEM NA ONA DVA RALA OČEVINE U MORAČU, PA MAKAR ČUVAO OVCE, ako ih bude bilo. Više mi se dosadilo i vidim, da za Crkvu i sveštenstvo ne mogu učiniti ništa, pa se bolje skloniti, da bar ne nosim ime grobara CRNOGORSKE CRKVE”.

Ali, uprkos privremenome smirivanju, situacija oko statusa crnogorskoga sveštenstva u proljeće 1924. ekspalira. Beogradska vlada, preko svoga Ministarstva vera, odbacila je njihova stečena prava, jasno utvrđena čl. 23 Zakona o činovnicima građanskoga reda Kraljevine Crne Gore (1914), a u vezi sa čl. 20 i 26 Zakona o parohijskome sveštenstvu Knjaževine Crne Gore (1909) – da se penzionišu na teret državnoga budžeta.

„Ova odluka [beogradske vlade – prim.a] gazi pozitivni zakon i stečena prava koja crnogorsko sveštenstvo neće žrtvovati”, pisao je protojerej Simo Martinović. „Zar je mala žrtva bila: tolerirati gaženje svoga zakona za čitavih 5 godina. Ali, nažalost, mjesto hvale, sveštenstvo dobija u najodsudnijem momentu po svoju egzistenciju najosjetljiviji udar, jer u vremenu kad i poslužitelji dobijaju blagodat novog činovničkog zakona, nama se ne priznaje pravo državnih činovnika”.

Protojerej S. Martinović, dalje, navodi: „Kad su sva legalna sredstva iscrpljena i kad je poniženje dostiglo krajnje granice nad onolikim brojem predstavaka o opravdanom i zakonitom našem zahtjevu – crnogorsko sveštenstvo je na svome zboru, održanom 31. maja [1924] po starom [kalendaru], a po saslušanju svojega delegata, koji je radi ovoga pitanja bio Beogradu, došlo sa bolom u duši do navedenih konstatacija i donijelo sljedeću rezoluciju: – Da od danas, 31. V 1924, obustavi svaki dalji administrativni rad sa državnim nadleštvima, a da ograniči svoje funkcije isključivo na crkvene obrede u narodu, da sveštenstvo, analogno tome, u buduće ne prima iz državne kase platu i prinadležnosti u državnom iznosu i da putem svojih sreskih namjesnika predade sreskim poglavarima sve svešteničke knjige – registre”, etc.

To nas vraća na 1931, tj. kada Beograd formira Eparhiju crnogorsko-primorsku SPC u Crnoj Gori, a iste godine donosi Zakon o uređenju agrarnih odnosa. „Administrativno zaokruživanje Eparhije crnogorsko-primorske sprovodilo se u uslovima brojnih nesporazuma Mitropolije i državnih vlasti povodom donošenja Zakona o uređenju agrarnih odnosa”, dok mitropolit crnogorsko-primorski SPC, Gavrilo Dožić upućuje proteste predśedniku jugoslovenske vlade „povodom novih zakonskih reformi o agraru” („Istorijski zapisi”, 1-2, Podgorica 2000, str. 138).

„A 1932, kada je agrarna reforma htela da stavi pod udar manastirska imanja njegov [Dožićeve] eparhije, on se usprotivio tome i podneo ostavku. Vratio se na svoj položaj tek onda kada je od zvaničnika dobio garanciju da se imanjâ neće oduzimati” („Hrišćanska misao”, 3-4, Beograd 1937, str. 1).

***

Povodom Zakona o uređenju agrarnih odnosa, navedeno izdanje časopisa „Zapisi” iz 1932. objavljuje: „Buni se CRNOGORSKA CRKVA što se u u njenu vlaštinu dira, a ne dira se u vlaštinu Crkve u Srbiji” (str. 300).

Međutim, uistinu, crkvena imovina nije, kako smo viđeli, bila VLAŠTINA ni Crnogorske pravoslavne crkve, tj. tako nešto nije utvrđeno Cvijetinskom skupštinom iz 1868, ni docnije. U Opštem imovinskom zakoniku Knjaževine Crne Gore se navodi da je „VLAŠTINA, po svome sadržaju, pravo najprostranije vlasti koju zakon nad nekom stvari priznaje; ko god to pravo ima (koje mnogi i svojinom nazivlju) biva vlasnik”, ali „SVAKA IMOVINA NIJE VLAŠTINA”.

„CRNOGORSKA CRKVA je vjerske objekte i pripadajuću im imovinu, dakle, od države [1868] dobila na upravljanje, suštinski u posjed, a ne u svojinu”, pisao je dr Mijat Šuković. „Osim što se izričito kaže [u odlukama Cvijetinske skupštine] da joj se predaje na upravu, uslov pod kojim je predaja izvršena kazuje da država ima pravo raspolaganja tim objektima i pripadajućom im imovinom, što je srž svojinskog prava. Kazuje da je država i nakon te predaje njihov vlasnik”.

Prema njegovome nalazu, koji je provjerljiv i nemoguće ga je osporiti, „i po svjetovnim i po crkvenim propisima sa najjačom pravnom snagom Crnogorska pravoslavna crkva nije imala pravo svojine na crkvenim objektima i imovini koja njima pripada 1920”, tj. kada regent, laik, koji uz to nije ni bio formalni državni poglavar (kralj) – Aleksandar Karađorđević „u njegovom bezimenom aktu (akt nema naziv ni dekret, ni ukaz, ni pravnu snagu akata te vrste)” proglašava „jednu Autokefalnu ujedinjenu srpsku pravoslavnu crkvu Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca (‘Glasnik Ujedinjene srpske pravoslavne crkve’, br. 1, 1/14.jula 1920)”. Taj akt, „nije ni objavljen u državnom službenom glasilu, već samo u crkvenom, što nije bez značaja za ocjenu njegove pravnosti”.

„Proglašenjem tog ujedinjenja i njegovim faktičkim ostvarenjem u realnosti, stoga, sa Crnogorske pravoslavne crkve na SPC moglo je biti preneseno samo ono što je ona imala u tom času, to jest pravo posjeda, a ne i pravo svojine”, zaključuje M. Šuković. „Sveto je pravilo još od Rimskog prava, izričito propisano i u pravu Crne Gore, onda i sada, da se na drugoga može prenijeti pravo koje ima, a ne što nema. U označenom aktu A. Karađorđevića nema ni slova o imovini crkava čije je ujedinjenje proglašeno i prenosu te imovine na SPC”…

(Nastavak feljtona u srijedu 4. aprila)