Prije 150 godina „zastupnici naroda crnogorskog” potvrdili: IMOVINA CRKVE OSTAJE SVOJINA DRŽAVE (5)

Feljton Antena M.

Piše: Vladimir Jovanović

Do nestanka Kraljevine Jugoslavije, ni docnije, nijesu poništene odluke usvojene na Cvijetinskoj skupštini iz 1868, prema kojima se pravoslavni sakralni objekti sa pripadajućim dobrima daju u pośed, ali ne i u svojinu Crkvi.

Od 1918. do okupacije Kraljevine Jugoslavije u aprilu 1941, „Srpska pravoslavna crkva (SPC) nije vlasnik pravoslavnih vjerskih objekata i imovine koja im pripada na teritoriji Crne Gore”.

                                                                              ***

Pravo svojine na crkve, manastire i dobrâ, kao i na cjelokupnu državnu imovinu Kraljevine Crne Gore, po sili okupacije koja je i de iure proizvela novo stanje – novi pravni poredak, preuzela je Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca/Jugoslavija. Međutim, ta država nikada nije donijela akt kojom crkvenu imovinu u Crnoj Gori prenosi na SPC, niti postoji ugovor između nje i SPC o tome.

„Država Crna Gora, obnovljena 1944, restitucijom je povratila sva imovinska prava koja su joj oduzeta nelegalnom i nelegitimnom Odlukom Podgoričke skupštine 1918”, zapisao je dr Mijat Šuković. „U svojinu obnovljene države Crne Gore vraćeno je sve državno na njenoj teritoriji. U tom okviru su svi istorijsko-kulturni objekti, uključujući i vjerske, sva vojna imovina, sve državne zgrade, uključujući školske, sudske, policijske i tako dalje. To je i formalno-pravno potvrđeno Odlukom o nevažnosti pravnih propisa donesenih do 6. aprila 1941. suprotnih novom i pravnom poretku u Federalnoj Jugoslaviji i Crnoj Gori”.

Pravo svojine, na SPC i-ili na njenu ovdašnju eparhiju, nije prenijeto ni za vrijeme druge Jugoslavije. Tek 1990-ih dolazi do tajanstvenih upisâ u crnogorski katastar nakon kojih se, kao vlasnik određenih crkava, manastira ili pripadajućih dobara u Crnoj Gori, uprkos njihovome i po nekoliko stoljeća nepromijenjenome statusu, sada naprečac pojavljuju Mitropolija crnogorsko-primorska SPC, ustanova koja postoji tek od 1931, i-ili njoj nadređena Beogradska patrijaršija, oformljena 1920. godine!

E sad, koji je pravni osnov za te izvršene promjene u katastarskim knjigama? To još pouzdano ne znamo. Nema podataka da je imovinski zastupnik države Crne Gore dao saglasnost za te promjene, a za tako nešto nijesu postojale ni preostale legalne opcije: zakonski nalog, sudska odluka ili ugovor između SPC i Crne Gore.

Upis u katastar, na drugoj strani, sâm po sebi, prema važećim propisima, nije dokaz o svojini, već o pośedu, te u tome smislu samo je pretpostavka postojanja prava svojine. „Pretpostavka može postati neoboriva činjenica tek ako se dokumentima dokaže jedan od pravno valjanih, zakonom precizno propisanih osnova i načina sticanja svojine”, upozorio je dr M. Šuković. „Katastarska pretpostavka o svojini, dakle, nije neprikosnovena, već oboriva”.

                                                                               ***

Da rezimiramo…

Vlasništvo države nad crkvenom imovinom nije protivno crkvenome ili kanonskome pravu. U pravilima vaseljenskih i pomjesnih sabora, naravno ni u nomokanonima, nije precizirano kome u nekoj konkretnoj autokefalnoj Crkvi i-ili državi prinadleži svojinsko pravo na crkvenu imovinu.

Crkva oduvijek prihvata državne zakone, ukoliko nijesu protivni njezinome dogmatskome i kanonskome učenju. Tako je do 1918. bilo i u Crnoj Gori. Još od epohe Crnojevića, vlasništvo crnogorske države nad imovinom Crkve postaje običaj (consuetudo), tj. dio je običajnoga prava Crne Gore da su crkve i manastiri „državno imanje”. Uz Sveto pismo, Sveto predanje, kanonsko pravo, crkveno zakonodavstvo, neke drevne građanske („carske”) zakone, etc. – običaj može biti sastavni dio crkvenoga prava.

Državni poglavar – Knjaz, sazvao je, na crkveni praznik Cvijeti, 24. marta/5. aprila 1868. narodnu skupštinu. Svojim odlukama ta će skupština i potvrditi običaj ali i uzakoniti svojinsko pravo države na crkvenu imovinu, te dugoročno odrediti prava upravljanja, korišćenja i raspolaganja sakralnim objektima i pripadajućim dobrima autokefalnoj Mitropoliji crnogorskoj – Crnogorskoj pravoslavnoj crkvi.

Skupštinu su, osim Knjaza, sačinjavali svi drugi legalni i legitimni autoriteti ondašnje vlasti, državne i crkvene – „Gospoda Senatori, Gospoda Kapetani, Zastupnici naroda Crnogorskog”, prvojerarh autokefalne Crkve i Duhovno Poglavarstvo. Oni, dakle, uzakonjuju viševjekovnu normu običajnoga prava – svojinskoga statusa katedre Crkve, Cetinjskoga manastira, kao državne imovine. Ta se imovina na upravu predaje instituciji poglavara Crkve – Mitropolitu crnogorskome, a kontrola prihoda i zadnja riječ o taj imovini ostaje ingerencija isključivo državne vlasti. Crkva je blagoslovila takvo rješenje.

Odluke Cvijetinske skupštine imaju svojstvo opštega pravnoga akta – zakona, koji će se, već od jeseni 1868, temeljno primjenjivati, bez izuzetka, na sve manastire, a kasnije i parohijske crkve Knjaževine Crne Gore. Kontrolu poslova sa crkvenom imovinom do 1879. obavlja Crnogorski Senat, a od tada, preko ministarstava, Vlada Knjaževine (Državni savjet, docnije preimenovan u Ministarski savjet).

Rješenja o statusu crkvene imovine, saglasna odlukama Cvijetinske skupštine, unijeta su u kodifikovani zbornik imovinsko-obligacionoga običajnoga prava Crne Gore – u Opšti imovinski zakonik (1888). Pojedinačni manastiri i crkve, a ne Crkva kao cjelina, postaju juridička lica – titulari imovine; ali ni oni nemaju ključni elemenat svojinskoga prava, jer „nepokretna dobra pravoslavnih crkava i manastira ne mogu se prodavati ili inače ustupati bez naročita dopuštenja državne vlasti” (čl. 719). Takođe, Ustav pravoslavnih konsistorija (1904) izričito u čl. 118 st. 2 (Glava VIII, „Manastiri i manastirska uprava”) navodi obaveznost nastojateljâ crnogorskih manastira da postupaju „shodno opštim u tome normama izdanim 1868. godine”, etc.

Do „finacijalne reforme” iz 1868. u crnogorskim manastirima – koji imaju u pośedu relativno velika dobra (oranice, bašte, vinograde, voćnjake, livade i pašnjake, šume, izvore, etc) – većim dijelom je „hrđava uprava”. Međutim, od tada, uz kontrolu države, čiji su, dakle, ti pośedi i svojina, narodu su davani pod arendu (zakup). Uvećani prihodi, dobijeni po osnovu arendi, osim za popravke hramova i izgradnju novih, te sufinansiranje Bogoslovije na Cetinju, većim dijelom se usmjeravaju na izdržavanje i razvoj narodnih škola.

Ojačavši na temelju odluka Cvijetinske skupštine svoju materijalnu osnovu, Crnogorska pravoslavna crkva uspješnije obavlja svoju pastirsku – vjersku, moralnu i prosvjetnu misiju. Najprije su obezbijeđene plate nastojateljima manastira, te kaluđerima, a od 1900. godine i parohijskome sveštenstvu. Uzakonjeni su fondovi za izdržavanje siročadi i udovica sveštenika i đakona. Zakonima iz 1909. i 1914. regulisan je status sveštenika kao državnih činovnika Kraljevine Crne Gore sa pravom na isto takvu penziju.

Uništenje Crnogorske pravoslavne crkve, njenim nekanonskim arondiranjem novoustrojenoj „Avtokefalnoj Ujedinjenoj Srpskoj Pravoslavnoj Crkvi Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca”, dovodi, između ostaloga, do teškoga ekonomskoga položaja njezina sveštenstva.

Ali, za našu temu važnije, čak i da je imala Crnogorska pravoslavna crkva svojinsko pravo na crkve, manastire i pripadajuće pośede, niko u njeno ime nije to pravo 1918. ili kasnije prenio na Patrijaršiju u Beogradu. Ni u aktu regenta Aleksandara Karađorđevića, kojim sredinom 1920. proglašava „jednu Autokefalnu ujedinjenu srpsku pravoslavnu crkvu KSHS”, ne pominje se crkvena imovina u Crnoj Gori.

Štaviše, nikada, do danas, nije usvojen bilo kakav pravni akt – zakon, ukaz, uredba, niti sklopljen važeći ugovor ili slično, kojim je crkvena imovina u Crnoj Gori izuzeta iz svojine države. Drugim riječima, odluke Cvijetinske skupštine još su na snazi.

(Kraj)